Senbi, 27 Sәuir 2024
Bilgenge marjan 3599 4 pikir 16 Qazan, 2023 saghat 13:24

Orys ghalymy neni menzeydi?!

Orys kino rejissery, ssenarist jәne tarihshy ghalymy Aleksandr Sokurov ózining bir súhbatynda bylay deydi: «Kezindegi, orys imperiyasynyng әsker qolbasshylary, imperatorgha bergen esebining qújattaryn qarap otyryp, qatty shoshydym. Nege deseniz, ol berilgen aqparattarda, olar jetekshilik etken әskerlerdin, Sibir men qazirgi Qazaqstan aumaghynda, sonymen qatar, Kavkaz ónirinde túrghylyqty halyqty qalay baghyndyrghandyghy jәne sol túrghyndardyng qanshasy qalghandyghy anyq kórsetilgen. Keybir maghlúmattarda jergilikti túrghyndardyng eki jýz myn, ýsh jýz myn, tipti, keyde tórt jýz myngha deyin qyrylghandyghy anyq kórsetilgen. Adam shoshyrlyq mәlimetter. Búl qújattar óte qúpiya týrde, әskery múraghattarda saqtalghan. Búlardy paydalanugha onaylyqpen qol jetkize almaysyn», - deydi.

Endi, qaranyz, bizding elding shekarasymen shektesetin Resey Federasiyasy  oblystarynyng kópshiligi ejelgi qazaqtar qoyghan ataular. Mysaly: Saratov (Sary tau), Tumeni (Tómen - tómengi dala), Kurgan (Qorghan), Omsk (Omby), Chelyabinsk (Silәm biy), Irkutsk (Ýrkit), taghy basqalar. Ýnile qarasanyz, búl ólkelerding ataulary qazaqsha. Sonday-aq sol aumaqtaghy jer, su, tau, say ataulary bәri qazaqsha. Biraq, qazaqtar joqtyng qasy. Tipti, bolghannyng ózinde, sany óte kem. Sonda, osydan birneshe ghasyr búryn, Euraziya qúrlyghyn (eki qúrlyqty) biylep-tóstep túrghan qalyn, jergilikti, kóshpeli qazaq halqy qayda ketken. Áriyne, onbay qyrghyn tapqan.

Kezinde, osydan talay jyl búryn, ózim júmys jasaytyn әkimdiktin  tapsyrmasymen, is saparmen sonau Chelyabinsk oblysynyn, Troisk qalasynda bolyp edim. Sol jaqta, ýiinde bolghanymda, kezdesken orys shaly Ivan Ilarionovich әkesining aitqan syryn, maghan әngimelep bergen edi. Ony, óz uaqytynda «Sibir ólkesi kimdiki edi», degen taqyryppen jariyalaghan bolatynmyn. Sonda, orys shalynyng aituy boyynsha, jýzdegen qazaq auyldarynyng qalay talqandalghany jәne túrghyndarymen qosyp, qalay órtep jiberilgendigi aitylghan bolatyn. Sondyqtan, jogharyda orys tarihshy  ghalymynyng aitqan mәlimetterii jәne ózining qúpiya múraghattan kórgen súmdyq mәlimetteri shyndyqqa jaqyn keledi, desek artyq aitpaghandyq.

Tartariya – olar kimder?

Eger biz dәlirek aitar bolsaq, tatarlar dep óz uaqytynda orystar (nemese slavyandar) Úly dalany mekendegen kóshpeli qypshaq taypalaryn, yaghny qazirgi qazaqtardy aitqan. Yaghny aitiqanda, slavyandardy qanshama ghasyrlar boyy tyghyryqqa tirep, qalalary men eldimekenderin tonap ketip otyrghan, adamdaryn qúldyqqa týsirgen kóshpeli ru-taypalardyng atauy bolghan.

Slavyandar, bizding kóshpeli ata-babalarymyzdy kezinde «tatarlar» dep ýkilegen. Naqtyraghy, talqandaushy, kýizelis әkelushi dýley kýsh degen sóz.

Óz zamanynda irgesindegi «Tatar» dep jalpy týrde atalatyn kóshpeli qypshaq taypalarynan qanshama ghasyr tepki kórip kelgen orta ghasyrdaghy orys elining knyazdyqtary uaqyt óte kele birtindep jinaqtalyp, tútasa bastady. Búlay etpeyinshe qypshaqtargha bodan júrt bolyp qala beretinin anyq sezdi. Altyn Orda imperiyasyna ýsh jarym ghasyrday baghynyshty bolyp kelgen slavyandar ordanyng ishki tartysyn әrdayym paydalanyp, aqyryndap túrghyndarynyng sanyn ósirip, kýshin jinap, aumaghyn keneytip, bodandyqtan eptep bolsada aryla bastady. Orystardyng serpilip, tolyq azattyq alyp ketui, әsirese Samarqand biyleushisi Ámir Temirding túsynan bastalady. Temirding Altyn Ordagha ýsh ret soqqy berip, jeniske jetuinen keyin ordalyqtar búrynghy kýsh – quatynan aiyrylyp, tyghyryqqa tirelgen edi. Sonday-aq, ishki taqqa talasta búlardy mýlde әlsiretip jibergen bolatyn. Aqyry orystar bostandyqqa shyghyp, derbes el boldy. Endi birtindep ózderi kýsheyip, qypshaq- qazaqtargha qarasty jana ólkelerdi jaulap ala bastady.

Dýnie qashanda dóngelek degen osy ghoy. Kezinde ózderi «tatarlar» dep ataytyn (orystardyng týsiniginde qara kýsh) qypshaqtardy yghystyru jәne búlargha qarsy joryqtar úiymdastyru jiyiledi. Kele-kele, kezindegi úlan baytaq Altyn Orda aumaghynan asyp, tipti, tútas qypshaq taypalarynyng basty tiregi bolyp sanalatyng Oral taulary men Sibir aimaqtaryn, Altay tauly ólkelerin  tartyp ala bastady.

Búl әriyne, bólek әngime.

Búl kýngi tatarlar – olar myndaghan jyldar boyy Kama Bolgarlary (nemese Bulgariya), - dep kóneden atalyp kelgen. Búlar Kama ózenining úlan-ghayyr dalasynda tirshilik etken, qala soghyp, bala oqytyp, qolónerin damytyp jәne egin sharuashylyghymen ainalysqan, erteden ózindik mәdeniyeti qalyptasqan qalalyq el-júrt. Bulgarlardyng (endi búdan әri olardy ózderi jazyp jәne aitatynday Bulgar, - dep jazamyz) irgesindegi slavyandardan, bergi jaghyndaghy qypshaqtardan sol kezenderde bilim qughan sauattylyghy men túrmystyq mәdeniyeti shynynda da әldeqayda joghary bolghan.

Sondyqtan, qazirgi tatarlar – ejelgi Povoljielik bulgarlar.

Búl sózding shyghu tarihy – Altyn Orda imperiyasynyng túsynda payda bolghan. Qypshaq-qazaqtardyng úly sardary Batyldyng (orystar búl esimdi – Batyi, kәri qúrlyq eli – Batu dep jazghan) kóne Rusi pen Europagha jasaghan úly joryghynan bastau alghan.

Osy sózimizdi tatar elining abroyly da kórnekti azamaty Talgat Tadjuddinovta maqúldaydy (muftiy y sheyh- uli – islam, glava Sentralinogo duhovnogo upravleniya musuliman Rossiy y evropeyskih stran SNG). Naqtyraq bolu ýshin, búl kisining orys tilinde aitqanyn mysal retinde keltire keteyik. «Y tak uj nas tataramy obzyvayt, hotya na samom dele my bulgary... A bolgary – (Respublika Bolgariya) eto blijayshie rodstvenniky bulgar. Prosto odny ostalisi na Kame, a drugie ushly dalishe, na Dunay, y smeshalisi s ostalinymiy».

Sondyqtan, ejelgi zamandaghy (Europa kartalaryndaghy Tartariya imperiyasy) Tartariya memleketi – búl Úly daladaghy kóshpeli qypshaq taypalary, dәlirek aitqanda, qazirgi qazaq halqynyng ata-babalary. Osyny әrdayym este ústaghan jón.

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz

4 pikir