Biz – qazaq ejelden... (jalghasy)
Basy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...
Ózindi-ózing tanu tәjiriybesinen
31.
Atalghan konferensiya nazaryna úsynylghan bayandamasynda T. Omarbekov enbekting әr bólimine tolyghyraq taldau jasap, Qazybek bekting artynda qalghan múrada tizilgen izben, ata shejiresin taratady da, Qazybek bek shejiresining qalyptasqan dәstýrli qazaq shejiresinen auytqushylyghy baryn aitady. Ádettegi qazaq shejiresinde Ýisin Bekarystan taraydy dep eseptelse, Qazybek bek boyynsha – Aqarystan bastau alady... Shejireni әngimeleu barysynda ol aty anyzgha ainalghan iri tarihy túlghalar jәne Úly jýzding basty taypalary turaly keninen bayandaydy. Múny múqiyat qarastyrghan zertteushi-ghalymnyng oiynsha, keybir sәikessizdikterge qaramastan, ózining atasy Mataydyng jazbalaryna sýiengen Kazybek bekting shejireleri, negizinen alghanda, «jalpy qazaq shejiresinen auytqymaydy, jәne shejiretanu salasyn jana derektermen tolyqgyrady». Sondyqtan da ol shejireni tarihy derek retinde qarastyryp jýrgen zertteushilerding búl enbekten qashqaqtamay, qayta ony basqa shejirelik derektermen salystyra zertteu isin qolgha alulary kerek degen pikir bildiredi.
Qazybek bek enbegining ekinshi bóliginde býgingi bizding Qazaqstan tarihyna baylanysty irgeli zertteu enbekterimizde kezdese bermeytin esimderge jәne әrtýrli tarihy merzimderge jolyghamyz. Olardyng bәri, әriyne, zertteushiler tarapynan әli de salystyra talday týsudi qajet etedi. Enbekte keybir oqighalargha baylanysty naqty jyldar da atap kórsetiledi. Olardyng keybiri Qazaqstan tarihynda qalyptasqan kózqarastardy qayta qaraugha iytermeleydi. Mәselen, T. Omarbekov Qazybek bekting «Týp-túqiyannan ózime sheyin» kitabynyng ishindegi: «Oyrattar 850 jyly (bizdinshe 1471 jyly – T.O.) Masanshy tayshysy kezinde qazaq jerine shabuyl jasady da, Ilening ong jaghalauynda Jýnis han jenilip, Syr boyyna ketti», – degen joldargha nazar audarudy úsynady. Bayqaghandarynyzday, kitaptaghy bayandaularda keltirilgen hijralyq datany bizding jylsanaqqa ózinshe audaryp aita ketedi. Osyghan sabaqtastyryp aitylghan myna bir pikirge de kónil bóle qaraghan jón... «Enbekting taghy bir jerinde osy oidy jalghastyratyn mynanday pikir bar: «Oyrattyng qazaq jerine shabuyl jasaghanyna, mine, biyl meshin jyly tura 255 jyl bolypty. Oirat shabuylyn 899 jyly (bizdinshe 1521 jyly — T.O.) bastaghan»[1].
Zertteushining jylsanaq jýielerin ózara sәikestendirude jiberip otyrghan qateligin jogharyda eskertip, dәleldegenimizdi oida ústay otyryp, «oyrattar tayshysy kezinde qazaq jerine shabuyl jasaghan 850 jyl» músylmanshadan bizding býgingi kýntizbekke audarghanda – jogharyda T. Omarbekov kórsetken 1471-shi jyl emes, 1446-shy jyl bolatynyn, al odan keyin taghy «oyrat shabuylyn 899 jyly bastaghan» degen tirkestegi ay kalendarymen sanalghan 899-shi jyl kýn kalendaryna auystyrghanda, T. Omarbekov eseptep shygharghanday – 1521-shi jyl emes, 1497-shi jyl bolatynyn atap aitu oryndy bolmaq. Sonda, Qazybek bekting «oyrattyng qazaq jerine shabuyl jasaghanyna, mine, biyl meshin jyly tura 255 jyl bolypty» degen deregi – eger shabuyl «850-jyly» jasalsa: 850+255=1105 jylgha, yaghny hristian jyl sanauy boyynsha 1694 jylgha, al eger «899-jyldy» alsaq, onda: 899+255 =1154 jylgha, al hristiansha jylsanaqqa audarghanda –1741 jylgha sәikes keledi.
«Tarihy derekter mynany rastaydy, – deydi bayandamashy, – Qazybek bek әngimelep otyrghan HV-ghasyrdyng ekinshi jartysynda Oirat birlestigining nyghaya týskeni tarihta dәleldengen»[2]. Ol silteme jasap otyrghan Qazaq Sovet esiklopediyasyndaghy «Oyrattar» degen maqalada, shynynda, «15 gh-dyng 2-jartysynda Esen tayshanyng kezinde O. birlestigi nyghaya týsti» delingen[3]. Al oirattyng (batys mongholdardyn) biyleushisi Esen (Esen) 1440–1455 jyldary, onyng әkesi Toghon 1418–1440 jyldary biylik qúrghan.
Esen tayjy (Esen taysha) Qazaq elining orta ghasyrlyq tarihynda Jetisugha jasaghan qanqúily shabuyldarymen atyshuly. Jetisugha onyng múragerleri de әldeneshe shapqynshylyq jasady. «Derektemelerde 15 gh-dyng 70 jyldary E.t-nyng (Esen tayshanyng – B.Q.) balasy Amasanchy (kitapta jәne konferensiya materialdarynda: Masanshy – B.Q.) tayshanyng Jetisugha jasaghan joryghynan basqa, oirattar men qazaqtardyng 16 gh-gha deyin qarym-qatynasy jayynda mәlimet joqqa tәn».
Yaghny Amasanchy taysha Jetisugha 1470-jyldary jasaghan joryq Jonghar handyghy qúrylghangha deyingi shabuyldardyng basy emes, songhysy derlik. Al búl hijranyng 873-shi jyldaryna sәikes keledi. Bayqalyp túrghanday, qarastyruly kitapta keltiriletin oqighalar men datalardaghy jәne ony týsindirushi bayandama men ghylymgha belgili naqty derekterdegi sәikessizdikter jetkilikti. Ayta ketu kerek, kenes zamanynan beri keng mәlim maghlúmattar boyynsha, Jonghar handyghy 1635 jyly qúryldy. Jongharlardyng alghashqy hany Batyr qontayshy (1635–1653) túsynda bastalghan jonghar-qazaq memleketaralyq qaruly qaqtyghystar az merzimdik ýzilistermen jonghar handyghy Qytaydy biylep túrghan manichjurlar tarapynan joyylghangha deyin sozyldy[4].
Tarihy datalardy naqty ajyratyp qaraghanda anyq kýmәn tudyratyn taldaular bayandamashynyng myna pikirlerinde de kózge úrady: «Moghol hany Jýnis hannyng ózining inisi Esenbúgha 1462-jyly qaytys bolghan son, alghash Mogholstannyng batysynda, al jogharyda aitylghan oirattarmen soghystan bir jyldan keyin býkil Mogholstanda han bolghany belgili», – deydi ol. – Búl turaly kezinde M.H. Dulaty da jazghan edi[5].
Osy jerde ol Qazybek bek keltirip otyrghan derekti teriske shyghara almaytynyn eskertedi. Ózining handyghyn keneytip kele jatqan Jýnis hannyng Ile boyynda oirattarmen soghysuy jәne jenilui jayyndaghy mәlimetter M.H. Dulatidyng enbeginde de baryn aitady. Degenmen de ol, jalpy, dәl býginge deyin – oirattardyng qazaq jerine qashannan bastap úiymdasqan shabuyl jasay bastaghany turaly naqty pikir joq dep tújyrady. Alayda búl sonshalyqty dúrys pikirge jata qoymaydy, óitkeni, tәuelsizdik jyldaryndaghy tyng zertteulerdi bylay qoyghanda, kenestik dәuirding irgeli anyqtamalyghynyng ózi búl taraptan edәuir mol habar beredi[6].
«Al Qazybek bek bolsa naqty 1521 jyldy (jogharyda ataghanymyzday, Qazybek bek kórsetken 899-shi jyl kýn kalendaryna audarghanda, T. Omarbekov eseptep shygharghanday – 1521-shi jyl emes, 1497-shi jylgha sәikes keledi – B.Q.) atap kórsetip otyr. Búghan senuge bola ma? – degen saual tastaydy da, zertteushi ghalym oghan ózi bylay dep jauap beredi. – Belgili enbekter «Baburnamada» da, «Tariyh-y Rashidiyde» de osy kezenderde oirattardyng ol kezde Mogholstan qúramynda bolghan Ontýstik Qazaqstan ólkesimen qaqtyghystary turaly jazylghan[7]. Naqty faktige jýginer bolsaq, osy datadan sәl ilgerirek (1509 j.) qaytys bolghan Jýnis hannyng ýlken úly Súltan Mahmud hannyng qalmaqtargha birneshe joryghynan keyin qalmaqtar ony Alasha han (óltirushi han) ataghany da belgili[8].
«Biz әngimelep otyrghan enbektegi Esim hannyng 998-jyly yaghny 1620-jyly (búl jerde de eki kalendarilyq data qarabayyr eseppen – 622 jyldyq aiyrmashylyqty saqtau arqyly qoyyla salghan – B.Q.) qalmaqtargha ýlken joryghy[9], Batyr tayshysynyng 1635 jyly qalmaqtardyng basyn biriktirip ýlken handyq ornatuy... qalmaqtardyng Sibir arqyly batysqa yghysuy, Salqam Jәngirding 1635 jyly qalmaqtar tútqyny boluy... onyng qalmaqtarmen soghysta qaytys boluy, 1643 jyly Salqam Jәngirding Batyr qontayshygha qarsy Orbúlaqtaghy shayqasy, osy úrysqa qoldau kórsetip Jalantós bahadurding kómekke kelui turaly mәseleler qolda bar tarihy derekterdi teriske shygharmaydy, qayta tolyqtyra týsedi», – deydi T. Omarbekov[10].
Onysy ras, Qazybek bek esteliginde keltirilgen derekter men sóz bolghan oqighalardyng birqatary ghylymgha ayan tarihy maghlúmattarmen sәikes kelip jatady. Tek kitaptaghy hijra jylsanaghymen berilgen datalar býgingi kýntizbekke auystyrghanda, tarihta qazirgi zaman kalendarymen belgilengen merzimderge ýilespeydi, mine sondyqtan da estelikting týpnúsqalyghy men dәldigi kýmәn tughyzady. Qatelik, yaky búrmalau, shamasy, bir zamanghy kóshirushilerden ketken bolugha kerek...
Konferensiyada, sonday-aq, Qazybek bek ataytyn adam attary da tarihy derekterde, zertteulerde kezdesetin esimderimen negizinen sәikes keletini aityldy. Olar, mysaly, qazaq jerine shabuyl jasaghan Tolay taysha, Qújytay taysha, Torghysh taysha tәrizdi qalmaq qolbasylary jәne Salqam Jәngirding bastauymen shapyrashty Qarasay, arghyn Aghyntay, alshyn Jiyenbet, qanly Sarbúqa, nayman Kókserek, dulat Jaqsyghúl, suan Eltindi batyrlar qalmaqqa qarsy soghys úrystaryna belsendi týrde qatysqan. Orbúlaq shayqasyna qatysushylardyng әskerlerining sany jónindegi Qazybek bek keltirgen derek – «Salqam Jәngirding 600 jauyngeri jәne qalmaq hany Qontayshy-Batyrdyng 50 myndyq әskeri turaly mәlimetteri orys tarihshysy Levshinning aitqandarymen dәl keletini jóninde» de konferensiya minberinen jariya etildi[11].
«1076-barys jyly Seuan Rabdan ghaskerleri qazaqqa taghy soghys saldy», – deydi Qazybek bek. Onyng týsindiruinshe, qalmaq hany búghan ýsh jaghdaydy syltau etken. Búryn Tәukening bir úly qolgha týsip, ony Ghaldan Boshaq Dalay Lamagha syigha tartqan edi. Endi Seuan Rabdan din basydan Súltandy alyp, bes jýz adammen әkesine qaytarghanyn, biraq Tәuke balasyna ere kelgen adamdardy úryp-soqqanyn, qalmaq hanynyng baghynyshtysy Ýrkedey tayshyny óltirgenin, onymen qoymay, eline qazaqtardyng tynyshtyq bermey, beymezgil shabuyl jasaghanyn, әsirese Edil boyyndaghy qalmaq hany Aykening qyzyn oghan ýshinshi әieldikke әkele jatqandargha shabuyl jasaghanyn jeleu etti.
Mine, osynday jәitterge oray tughan kiykiljing úrys-keris, shejireshining aituynsha, kelesi bir keskilesken, qazaqty toz-toz etken soghystyng basy bolyp edi. Al, rasynda, úrysty qoyan jyly bastaghan Joryq qontayshy bolatyn deydi avtor. Ol Shu jәne Talas boyynyng qazaqtaryna shabuyl jasap, olardy qan qaqsatqan-dy. Óitkeni qyryq myng qolmen qaptap kelgen. Ondaghy oilary – qazaqtyng qalyng jatqan malyn alyp bir kenelu edi. Óitkeni búl eki-ýsh jyl ishinde qalmaqtarda qatty asharshylyq bolghan-dy. Onyng ýstine Edil boyyndaghy qalmaqtar da qazaq jerin basyp oiratqa ótpek boldy. Olardan da tabandatqan jetpis myng adam qosylyp, Seuan Rabdan qoly kýsheye týsti. Qazaqgargha eki maydanda úrysugha tura keldi. Búl kýshti bóldi. Bir jylgha tarta bolghan búl soghysta qazaqtar qalmaqtargha esesin jibergen joq[12].
Tanymdy mәlimetteri bar sóz syqyldy. Alayda, avtor kórsetip otyrghan uaqyttyng – hijrasha 1076 jyldyng qazirgi jylsanaqpen 1666 jylgha sәikes keletinin oilaghanda, búl jazbagha kýmәnmen qaraugha mәjbýr bolasyn. Óitkeni búl jyly Seuan Rabdan (Sevan Ravdan, Sevan Rabtan) dýniyege jana ghana kelgen, әli tәi-tәy da basa qoymaghan boluy ghajap emes. Ol 1665–1729 jyldary ómir sýrgen. Taqqa 1697 jyly otyrghan[13]. Al Qazybek bek jazbasyn kóshirgender búl uaqytty 1076 jyl dep kórsetkende, músylmansha kýntizbeden hristianshagha ótuding jogharyda konferensiyagha bayandama jasaghan ghalymdar paydalanghan eng qarabayyr tәsilmen – hijragha 622 degen sandy qosa salu: 1076+622=1698 (nemese – qazirgi zamanghy jylsanaq datasynan 622 degen sandy alyp tastau: 1698–622=1076) jolymen 1698 jyldy menzegen boluy ghajap emes.
«...Seuan Rabdan qazaqty esinen shygharmady. Biraq Qashqarlyqtar men Jarkent – Suan arasynda bolghan janjal qalmaq hanynyng oiynan shyqty da, barlyq betti solay búryp, olardy op-onay qaratyp aldy. Sóitip, kónilin demdegen song endigi oiy keng qazaq jeri edi, biraq onyng qarauyndaghy tentekter qytaygha tiyisip qoyyp, búlarmen bolghan úrys ony qazaq jerine jibermedi».
«1092-jyly (yaghny 1681 jyly – B.Q.) Seuan Rabdan qyrghyz auyldaryna basyp kirip, olardyng ózine qaraghandaryn qazaqtargha aidap saldy. Býl kezderi qazaqtar da tynysh jatpay, oirattardyng shekaralas auyldaryna tynyshtyq bermeushi edi. Qalmaqtar búghan qyrghyzdy sheber paydalandy. Arada eki jyl ótkende, qazaqtar Ile boyynda soghys ashyp, olarda jýrgen orys elshisi Trubnikovty qolgha týsirdi. Men osy elshining sózin tәrjimalaugha qatynastym. Mening soghysqa aralasuym, mine, osy jerden, yaghny 1093-jyldan (hristian jyl sanaghymen 1682 jyldan, yaghny onyng ózi dýniyege keluden on jyl búryn – B.Q.) bastaldy». Tarihy oqighalar arnayy zertteudi qajet eter, degenmen, búl jerde de datadaghy sәikessizdikti atap ketpey bolmaydy. Eger qoljazbada data dúrys kórsetilgen dep eseptesek, onda kitapta aitylghan әngimening mazmúnynyng rastyghyna da ýlken kýdik tuady. Eger bayandalghan jәitterdi ondaghy datamen baylanystyrmay oqysaq, sóz joq, belgili tarihy mәlimettermen belgili-bir dәrejede ýndestikti kóremiz.
«Patsha jansyzy Trubnikovpen de kóp әngimelestim, – deydi Qazybek bek. – Ol meni óz jaghyna tartqysy keldi. Men onyn, ol arqyly orys hukimetining riya syryn angharu ýshin, oghan berile otyrghan bolyp, qoshtay; orysty, orys mәdeniyeti turaly aita otyryp súhbattastym. Sondaghy mening angharghanym – orys patshasy Petirding oiy. Ol oy – qaytkende de qazaq jerin qaratyp alu, sol arqyly býkil Aziyagha jol tartu. Ol – Aziyagha qaqpa, Aziyanyng kilti. Mine, orys jansyzynyng sózinen osyny anghardym. Ol, әriyne, oiymyz senderdi qaratyp alu demeydi. Biraq mәimónkelep aitqan әdemi sózining arghy jaghy, shyn pikirleri – osy, qiyanat pikir»[14]. I Petrding kózi tirisinde tilmәshi Tevkelevke qazaq biyleushisin satyp alugha million som júmsasa da, orys protektoraty bolugha kelisimin bergen bir japyraq qaghazdy qolgha týsiru jayynda tapsyrma bergeni belgili, alayda, qazaq elining ontýstigine tap sol jyldary «patsha jansyzy (yaky elshisi) Trubnikov» degen kelipti degen derek qarastyrylghan tarihy әdebiyetten úshyraspady...
«Qazaqstan tarihynyn» 3-tomyndaghy «Qazaq halqynyng HVIII ghasyrdyng 20-jyldaryndaghy jonghar basqynshylyghyna qarsy Otan soghysy» degen ekinshi tarauda mynanday joldar bar: «...1716 yly Sevan-Rabtan óz әskerlerining negizgi bóligin qazaqtargha qarsy attandyrdy. ...Tәuke han elshilerining Sibir gubernatory M.Gagarinmen kelissózinde 1716 jyly Reseyding әskery kómegi turaly mәsele qoyyldy. Qazaq elshileri hannyng 20–30 myng adamnan túratyn әskeri bar ekenin habarlady. Al eger Sibir gubernatory búghan óz әskerin qossa, jongharlar jenilis tabatyn edi. Sol jyly Qayyp hannyng elshileri de sonday úsynys jasady. Alayda Sibir gubernatory kelispedi. Kelesi 1717 jyly soghys oqighalary odan әri jalghasty. Soghys qimyldarynyng negizgi shoghyrlanghan jeri Ayagóz ózenining boyynda boldy. Qazaq jasaqtary men jongharlar arasynda shayqas bastaldy. Jonghar әskerleri shyghys jaqta jýrgen edi. Qazaqtardyng basym kýshi Ayagóz ózenine әkelindi. Tabysqa jetudi әsker sanynyng basymdyghy, tútqiyldan shabuyl jasau qamtamasyz etuge tiyis edi. Shynynda, әsker sany jóninen qazaqtar basym bolatyn. Búl joryqta qazaq әskerlerining sany 30 myng adam boldy»[15].
Qazybek bekting esteliginde jongharlar men qazaqtardyng arasynda osy 1717 jylghy Ayagóz ózeni aumaghynda bolghan soghys qimyly jayynda bylay delingen:
«1095-tauyq jyly (taghy da datadaghy sәikessizdikke nazar audarugha tiyispiz: 1095+622=1717, yaghny hijrasha búl datany kóshirushilerding biri qarabayyr eseppen – 1717 jyldan 622-ni alyp tastau arqyly shyghara salghan, eger búl músylmansha datany avtor qoyghan bolsa, ol bizding jylsanaghymyzdyng 1684 jylyna sәikes kelgen bolar edi – B.Q.) Ayagózde qalmaqpen qatty úrys boldy. Ayagóz manyndaghy naymandar men jalayyrlargha olar qatty tiydi. Qazaq qolyn Qayyp basqardy. Búl – Tәukening úly. Osy soghysta Ábilqayyr da boldy degendi estidim. Biraq ol joly ony kórmedim. Eki kýn sirespen ótti. Qalmaqtar aghashtardy kesip, biyik óre jasap, qazaqty sonyng ýstinen túryp atty. Kelesi kýni qazaqtar týnimen jetigen jambastaghansha aghashtan qalmaqtardikinen de biyik birneshe múnara túrghyzyp, endi qazaqtar olardan asyp týsti. Eki kýn boyy qazaq oghy osy múnaradan atylyp týrdy»[16].
Osy derekti 2010 jyly shyqqan resmy tarih kitabyndaghy mynanday sózderding rastaytynyn bayqaymyz: «Qazaq qonystaryna basqalarmen birge arnayy jiberilgen Boris Bryansev Sibir gubernatory M.Gagaringe bylay dep jetkizgen: «Al birinshi ýide Qúttybay myrza Qazaq ordasynyn qalmaqtarmen soghysy turaly bylay dedi: qalmaqtargha 30 000 adamnan túratyn qazaq әskeri attanypty, soghysta onyng ózi de bolghan, Yangus (Ayagóz degen atau búrmalanyp jazylghan tәrizdi – B.Q.) dep atalatyn ózen janynda olar myng adamday qalmaqtardy kezdestirip, olarmen keshke deyin soghysqan, týnde qalmaqtar aghash kesip, aghashtan jal-qorghan jasap, tosqauylda otyrghan, al qazaqtar bolsa qalmaqtardikinen de biyik jal-qorghan jasap, sol jal-qorghannan qalmaqtardy eki kýn atqylaghan». Sibir gubernatoryna berilgen bayanhatta onyng qazaq ishine jiberilgen arnayy ókili: «...ýshinshi kýni basqa jaqtan taghy da bir jarym mynday qalmaq әskeri kelip, olardyng kóshin shapqan, al qalmaqtardyng qanshasy nemese olardyng qansha adamy óltirilgenin ol (Qúttybay myrza – B.Q.) bilmeydi», – dep habarlady.
Taytalas eki kýnge sozylghan. Shayqas Ayagóz ózenining bas jaghyndaghy ormandy ónirde ótken. Ýshinshi kýni tang ata kóp qalmaq kelip, qazaqtargha shabuyl jasady. Qazaq әskeri «olardy jayau atqylady, qalmaqtar bolsa olargha at ýstinen órshelene shabuyl jasady, al qazaqtar oghan tótep bere almay, qasha jóneldi de, olardy qalmaqtar jarty kýn quyp, adamdaryn qyryp tastady». Saqtalghan týrli tarihy qújattargha qaraghanda, sol shayqasqa 3 mynday qazaq atysqan. Týnde olardyng jartysy ózenning qalmaqtar túrghan jaghyna ótken, al kelesi kýni týste olargha segiz jýz adam bolatyn qalmaqtar shabuyl jasap, tórt jýzdeyin qyryp tastaghan. Qazaqtar ózenning eki jaghyna jýkterin tastap, bytyray qashqan. Sóitip, «Ayagóz ózeni manyndaghy shayqasta kóptegen qazaq sarbazdary qaza tapty»[17].
Al soghysqa qatysushynyng esteliginde osy kezeng jóninde bylay delinedi: «Bir kezde qalmaqtar bizge lap qoydy. Olar túrghan bizge qaramay, ilgeri ketti. Olardyng artynan kazaqtar qudy. Biraq qazaq qoly az bolsa da, biz esemizdi jibermedik. Ekinshi jaghynan, bizding ózimizde ittifaq bolmay, Ábilqayyr ghaskerin búryn alyp ketti. Qayyp pen Ábilqayyrdyng arasynyng jamandyghy qazaqqa shyghyn әkeldi. Soghys osymen bitti». Qazybek bek ózining «osy úrysta alghash Erasyldy» kórgenin aitady. «Jasy men qatarly, alpamsaday, úzyn múrtty jigit bireudi sypyrta әke-sheshesinen, týp-túqyianynan týk qaldyrmay boqtap keledi. «– ... qalmaqqa qarsy shyqqannyng maghan bәri jaqyn, – dedi ol. – Kórding be, anau Ábilqayyr maydan qyzghan kezde bizdi tastap ketti». Endi týsindim, boqtap kele jatqany Ábilqayyr eken»[18] .
Ayagózde bolghan qazaq-qalmaq soghysynan keyin Qazybek bek nayman Toban auylynda Qojabergen jyraudy kezdestirgenin jazady. «Qojabergen jyrau men kórgende qartayghan, eki tizesinen aqsap basatyn shal kisi eken, – dep eske alady ol. (Eger ensiklopediya mәlimetine sýiensek, Qazybek bek ony Ayagóz shayqasynan keyin, yaghny 1717–1817 jyldary keziktirgen shaqta jyrau 54 jasta: batyr, jyrau Qojabergen Tolybayúly 1663 jyly dýniyege kelip, 1763 jyly qaytys bolghan[19]). – Osysyna qaramay, jyrau sonsha әdemi kiyinedi. Basynda susar bórik, ýstinde kýzen ishik. Belinde dinment. Onyng qolynda dombyrasy da joq. Biraq ólendi sapyryp, men kórgende dombyrasyz taqpaqtap aitty. Erasyldy ol búrynnan tanityn bolsa kerek-ti. Nege ekenin qaydam, oghan jezdesinshe qaljyndasyp jatty. Men oghan ol kezde mәn bermeppin».
Estelik iyesi «Qojabergen Tolybay balasynyng Tәuke zamanynda ghasker basy bolghan, jau týsirip, tu alghan batyr bolghanyn» aitady. «Ol batyrlyghymen birdey sol zamannyng ózi kózben kórgen oqighasyn mol jyrlaghan adam» bolghan eken. Jasy Qazybek bek qúralpy Búqar jyrau oghan qúldyq úratyn kórinedi. «Bәlkim, eger Qojabergen jyrau bolmasa, bizge ol zamannyng kóp shyndyghy jetpes te edi», – degen oy aitady ol shygharmasynda[20].
Qojabergen jyraudyng bizding zamanymyzgha jetken az ghana tuyndylary 2001 jyly Petropavlda «Elim-ay» degen atpen jeke kitap bolyp shyqqan[21]. Sondaghy «Elim-ay» dastanyndaghy týrli sәikessizdikter, Orta Aziya halyqtarynyng dәstýrli ataularyn dastan ishinde ataghanda jiberilgen terminologiyalyq sapyrylystyrular zertteushilerding nazaryn audaryp, jalghan tarih jasaushylyq jayynda arnayy júmys jazularyna sebep boldy. Olardyng aituynsha, HVIII ghasyrda aimaqtyng týrki tildi kóshpendileri ózderining tili bólek jәne mәdeniyeti bóten jaqyn kórshilerine qoyghan ataular men qazaqtyng sózdikpaydalanymynda HH ghasyrda ghana qoldanyla bastaghan ataular dastanda aralasyp jýr.
Mәselen, tek batys mongholdardyng ózderi ghana óz ishindegi toptyq etnomәdeny úqsastyqty belgileu ýshin qoldanghan «oyrat» endoetnoniymi HH ghasyrdyng basyna deyin týrki tildi jәne slavyan halyqtaryna is jýzinde beymәlim bolyp kelgen. Olar oirattardy etnotarihy atauymen emes, kóbine qalmaqtar, siyregirek – jongharlar (zungarlar) dep kelgen[22].
Osynday jәne osyghan úqsaytyn ózge de mysaldar atalghan dastanda jәne birqatar basqa shygharmalarda da órip jýrgendikten, «Qazaqstannyng qazirgi zamanghy tarihnamasyndaghy ghylymy bilim jәne mif shygharushylyq» dep atalatyn bir top ghalymnyng újymdyq monografiyasynda qazaq dalasyndaghy oqighalar men túlghalar tarihy remistifikasiya – tarihty jalghan anyzdan tazartu obekti retinde qarastyrylady[23].
Olardyng dәleldeuinshe, «dastannyng qazaq handary Qayyptyng (1703 – 1718 jyldardan keyin), Bolattyng (1715 –1723 jyldardan keyin), Semekening (1724 – 1737 jyldardan keyin) jәne Ábilqayyrdyng (1710 – 1748 jyldardan keyin) jalpyqazaq sayasy mýddelerine qatysty «opasyzdyghy» turaly jәne olardyng jonghargha qarsy azattyq kýresin úiymdastyra jәne basqara almaytyny jayynda aitqan joldary ...mýldem oidan shygharylghan jәne falisifikasiyalanghan».
Búl orayda avtorlar qazaq-jonghar soghysynyng kez-kelgen birshama dengeyde qatysushysy bolghan adam Qayyp hannyng Orta jýzdegi óz sayasy qarsylastary tarapynan 1718 jyly, yaghny «Aqtaban shúbyryndy...» qasireti bastalardan tórt jyl búryn óltirilgenin bilse kerek edi. Tәuke hannyng (1680–1715) ýlken úly Bolat han HIH ghasyrdyng ayaghynda Shәkәrim Qúdayberdiúly jazyp alghan Orta jýz qazaqtarynyng esinde saqtalghan derekter boyynsha, belgisiz jaghdayda 1723 jylgha deyin qaytys bolghan. Búl mәlimetti onyng inisi Semeke orys qújattamalyq derekkózderinde Orta jýzding jana hany retinde qayta-qayta aitylatyny janama týrde rastay týsedi.
Demek, sol shaqtaghy Kishi jýz hany (1719–1748 jyldary qazaqtyng agha hany) Ábilqayyrdyng 1724–1730 jyldary qazaqtardyng barlyq jauyngerlik kýshterin basty dúshpangha toytarys beru isine júmyldyru haqyndaghy asa kórnekti de zor úiymdastyrushylyq qyzmetin onyng zamandastary әbden moyyndaghan. Búl jәit onyng kózi tirisinde qazaq halyq folikloryna, sonyng ishinde Úly jýz qazaqtarynyng toponimikalyq anyzdaryna arqau bolghan. San týrli jer-su attary Ontýstik jәne Ontýstik-Shyghys Qazaqstannyng revolusiyadan búrynghy kartasynda Ábilqayyr esimimen tanbalanyp qalghan. Olar jayynda ólkening jergilikti eresek úrpaghy osy uaqytqa deyin aitady.
Qazirgi tarihnamadaghy ghylymy bilim men qily anyz, mif shygharushylyq mәselelerin óz enbekterinde jan-jaqty qarastyrghan ghalymdardyng payymynsha, jogharyda aitylghan jәitterdi sol zamanda kuәger retinde bilgen adam tarihty osynsha búrmalaugha barmas edi[24].
32.
Qazybek bek esteliginen: «Ayagóz úrysynan keyin (1717 jyly –B.Q.) әli búl ónirden ketpegen Qayyp meni shaqyryp: «Qalmaqtargha Seuan Rabdan qarshysyna elshi bolyp bar!» – dedi. Men el ýshin kelisim berdim. Kelesi jyly (1718 jyly – B.Q.) bardym»[25]. Osy jerde mynanday anyqtama bere ketken jón: Qazybek bek mәtini boyynsha Seuan Rabdan dep jazylatyn jonghar әmirshisi Sevan-Rabtan nemese Sevan Rabdan (1663 – 1727) Sindermen soghysta qaza tapqan nemere tuysqany Qaldan Boshoqtu hannyng ornyna 1697 jyly taqqa otyrghan[26].
Al Qazybek Tauasarúly Sevan Rabdannyng urgasyna – ordasyna elshi bop kettim deytin 1718 jyly Qayyp han baqtalastary qolynan qaza tapty. Biraq estelikte búl qayghyly oqigha sóz bolmaydy. Al resmy tarih betterinde ol kezeng oqighalary bylaysha bayandalghan: «1718 jyldyng kókteminde jongharlar Jetisudan Arys, Bógen, Shayan ózenderi boyyna shúghyl joryq jasap, Týrkistan qalasyna taqap keldi. Olardyng niyeti qazaq handarynyng ordasyn basyp alu bolatyn. Syrdariyanyng orta aghysy basyndaghy qazaq qalalaryna qauip tóndi. Birneshe shayqas boldy. Jongharlar «qazaq ordasyn shapty», biraq sanynyng azdyghymen óz qonystarynan úzap ketui olardyng tolyq jeniske jetuine mýmkindik bermedi»[27].
Sol shaqta Qayyp han Sevan-Rabtangha (Seuan Rabdangha) elshi jiberdi degen múraghattyq derek búghan deyin kezikken emes, sondyqtan da búl orayda Qazybek bekting tuyndysy óte qyzghylyqty. Ol ózining shygharmasynda Qayyp hannyng tapsyrmasymen jonghar ordasyna elshi bolyp barghan sapary jayyn әngimeleu barysynda: «Búl kezderi qazaqtyng kez kelgeni, qalmaqtyng da kez kelgeni birining tilin biri biletin, tәrjimashy kerek bolmaytyn, – deydi. – Al Erasyl (Qabanbay batyr – B.Q.) qalmaqsha sóilegende olardyng ózin janyldyratyn». Avtor Seuan Rabdannyng jasy ýlken ekenin, ózining әkesi qatarly ekenin aitady. Oirat әmirshisi 1663 jyly tughan, al avtor (ózi hijramen kórsetken 1070 jyldy elemey, qazirgi әdebiyette oghan qarabayyr tәsilmen 622 degen sandy qosu arqyly kórsetilip jýrgen uaqytty aitqanda) 1692 jyly dýniyege kelgen. «Men onyng Dorjy degen balasynyng qolynda túrdym. Olardyng syryn da, jyryn da qazaqtarmen baylanysugha qúmar qyzdarynan bilip otyrdym, – dep әngimesin odan әri sabaqtaydy avtor. – Siyr jyly kóktemde qalmaq hanynyng auyly shala býlindi. Sóitsem, qytaylar qalmaqtargha shabuyl jasaydy degen habar alghan eken. Seuan Rabdan sasyp, Borqorghan degen oryssha tәuir biletin elshisin ishkeri jaqqa Ereseyge (jalpy, «Eresey» degen atau jәne «ishkeri jaq» degen anyqtama Jetisudaghy HVIII ghasyr avtorynyng qoldanuy neghaybyl, jasandy tәrizdi – әdebiyette Rossiyany Resey, Raseya, Rusiya deu bar, tek Eresey esh kezdespeydi, al qalmaq elshisin attandyrghan qiyandaghy jaqty osy bir «ishkeri jaqqa» degen sózben belgileu keyinnen qosylghan ba dersing – B.Q.) jiberdi. Ondaghy maqsaty – Ereseyge bodan bolu. Biraq Seuan Rabdannyng sasuy beker boldy, olargha jaqsy kýn tudy. Qytay patshasy Kansy óldi de, jana patsha úrysty tyidy. Kәri týlki demning arasynda ózgerip, Ereseyden ainyp, Shyn eline elshi jiberdi»[28].
Shynynda da, jonghar biyleushilerining qazaqtargha qarsy neghúrlym batyl joryqtar jasaugha bel bumauynda Sin Qytayy tarapynan tóngen shapqynshylyq qaupi jatqan edi. Tejeudi úmyta túrugha 1722 jyly Qytay imperatory Kansiyding qaytys boluy sebep boldy. 1723 jyly jonghar-qytay bitimi jasaldy. Sóitip jongharlar shyghys jaghyn qauipsizdendirip aldy da, batysyndaghy qazaqtarmen soghysugha myqtap dayyndala bastady. Jaghdaydyng jongharlar ýshin taghy bir qolayly bolghany sol, búl kezde Ertis bekinis shebin qúryp alghan Resey de olargha qandayda-bir naqty talap qoya qoymaghan-dy[29].
«Qantarda jerde qar qalyng boldy, – deydi Qazybek bek esteligin odan әri sabaqtay týsip. – Kansy ólgen song (Qytayda imperator Kansy kýtpegen jerden 1722 jylghy 20 jeltoqsanda ómirden ótti[30] – B.Q.) on bes kýnnen keyin (demek, 1723 jylghy qantardyng 5-shi júldyzynda – B.Q.) týn ishinde men jatqan ýige bireu úrlana kirdi». Kirgen – Dorjynyng ekinshi әieli nayman qyzy Menli eken. «Qalmaqgar sizderge kóktemde soghys salady. Maghan Dorjy maqtanyp aitty», – deydi... Qazybek kórer tandy kózimen atqarady. ...Sәskege taman ony Seuan Rabdan shaqyryp: «Balamday bolyp edin, endi eline qayt, bizge elshi kerek emes», – deydi. «...Men auylymdy ornynan taba almadym. Qayyp hangha bar jaghdaydy aityp laumen hat jiberdim de (mәtinge qaraghanda, Qazybek Tauasarúly jaghdaydy bayandaghan hatyn Qayyp hangha 1723 jyldyng basynda joldaghan, alayda han, jogharyda aitqanymyzday, odan bes jylday búryn, 1718 jyly opat bolghan-dy – B.Q.), ózim biyl Ilening sol jaghynda Kýrti boyynda Qaradyrdy qystap otyrghan auylyma tarttym. Qalmaq qay kýni óltirip qoyady dep otyrghan elim meni jylap-syqtap qarsy aldy.
...Kesh aldynda Qaradyrgha eki atty suyt keldi. ...Men ýide kitap oqyp jatqanmyn. ...Ýige ýsti-basy qyrau eki erkek kirdi». Biri Menli eken. «IYә, agha, men, – deydi ol. – Men qashyp keldim. Qalmaqqa syimadym. – Ol bar shynyn jayyp saldy. Nayman Matay jigiti Sydyq onyng kónil qosqan adamy eken. Sodan úrysta múny ýiinen Dorjy tartyp әketken. Sodan beri Sydyq qalmaq auylyn jaghalap jýredi eken. Endi qalmaq pen qazaq arasy birjola ajyrasatyn bolghan son, Menli ketudi oilaydy da, Sydyqpen qazaq ishine qashypty. Menli Dorjydan úrys merzimin, qalmaqtyng 30 myng әsker dayyndaghanyn bilgen son, basqa da syrdy angharyp boldym-au degende qashady[31].
Býgingi ghylymy túrghyda dәleldengen derekterge qaraghanda, Qazybek bek aitatyn, ózi elshi kezinde qolynda túrghan «Seuan Rabdannyng Dorjy degen balasy» jonghar shonjarlarynyng 1722–1723 jyldary belgili bolghan esimderi arasynan kezdespeydi. Ol, shamasy, qazaq-jonghar tarihynda asa iz qaldyrmaghan túlgha bolugha kerek.
Degenmen, әdildik retimen aita ketu lәzim, Sevan-Rabdannyng izbasary Qaldan Seren (Galdan-Seren, jonghar taghynda 1727–1745 jyldary otyrghan) men onyng qolyna jaugershilikten tútqyngha týsken eriksiz әieli yaky sarayyndaghy kýni ekeuinen 1726 nemese 1728 jyly tughan Lama-Dorjy degen úly bolghan. Ol Shu-Talas ózenderi aralyghyndaghy jәne Shu-Ile taulary aimaghyndaghy shekaralyq jonghar әskerining songhy komandiyri boldy. Ákesi Qaldan Seren ony búl lauazymgha 1744 jyly taghayyndaghan. Ákesining kózi tirisinde-aq ol Búhara jәne Qazaq Ordasy shekterinen menshikti jer iyelenip, jergilikti oirattardan qúralghan, shekarany qarauyldau ýshin úiystyrylghan әskery jasaqtardy basqaryp jýrgen. Han úlynyng óz kóshi-qony Shu-Ile aumaghynda, Aqterek, Degeleng jәne Jynghyldy taularyndaghy jasyl jaylauda jatqan-dy. Ol 1751 jyly ólgen[32]. Taghy bir derek boyynsha – Qaldan Serenning 70 myng adamnan qúralghan әskeri qatarynda ekinshi balasy Lama-Dorjy jasaghymen Ystyqkól baghytynda әreket etken[33]. Al ol ekeui bir adam ba, joq pa, qosymsha zertteudi tileydi.
Qalay bolghanda da, Qazybek bek óz esteliginde, estelik bolghandyqtan da uaqyt jaghynan shatasyp, ynghayy, osy Dorjyny atap otyruy yqtimal.
Oyrat kóshi-qon jerlerining batys shekterin, yaghny qazaq handyghymen shekaralas aimaqty kýzetudi búl uaqytta, yaghny HVIII ghasyrdyng 20-shy jyldarynda, jonghar biyleushisi Sevan-Rabdan qontayshynyng Edil boyyndaghy qalmaq hany Aykening (1672–1724) qyzynan tughan úly Lauzan-Shono basqaryp jýretin[34]. Onyng qaramaghyna, qazaq dalasy men Orta Aziyanyng shektesip jatqan jerlerindegi kóshpendi jәne otyryqshy halyqqa jana da quatty, joyqyn soqqy berui ýshin, 30 mynnan astam jauyngeri bar әsker bólip beriledi. Osy qúramany tolyqtyru maqsatymen jonghar qosyndary shúghyl týrde handyqtyng ontýstik ólkesinen Shu jәne Talas ózenderi aimaghyna jóneltile bastaydy.
«Ol shaqta qazaq biyleushileri әzirlenip jatqan shapqynshylyqtan mýldem beyhabar bolatyn, al kópshiligi tipti Edil boyy qalmaqtarynyng kóshi-qon aimaqtaryna shabuyl jasaudy dayyndaumen shúghyldanyp jýrgen edi»[35]. Yaghni, Qazybek bekting Qayyp hangha joldaghan haty, al atalmysh han ómirden 1718 jyly ótkeli bes jylday uaqyt bolghan, sol sebepti de bolar, qazaq biyleushilerining eshqaysysynyng qolyna tiymegen. Bәlkim sodan da shyghar, qalmaq shapqynshylyghy tap sol 1723 jyldyng erte kókteminde bastalady dep eshqaysysy da oilay qoymaghan.
«Qalmaqtar ózderinshe Arqas pen Labastaghy qazaqgar esh jaqqa kete almaydy» dep oilasa kerek, – deytin pikirmen tanysamyz Qazybek bekting kitabynan. Onyng jazuynsha, sondyqtan da qalmaqtar «aldymen olardyng eng qalyng jerinen auyz salu kerek dep, jiyrma myng qoldy Kóktenizding teristigimen Shu men Talasqa – qazaqtyng qalyng jerine – attandyrady. Aldymen ne de bolsa Sayram, Tashkent siyaqty jәrdemge jeter jerdi talqandayyq deydi»[36].
«1723 jyldyng aqpan-nauryz ailarynda qúddy qar kóshkinindey jónkilgen sansyz kóp jonghar qosyndary ontýstiktegi qazaq kóshi-qon aumaghyna kenetten, abaysyzda tarpa bas saldy. Jonghar soqqysyna Talas pen Arys ózenderi alqaptarynda qonystanghan qazaq ruy sadyr auyldary alghashqylardyng biri bolyp úshyrady»[37]. Qalmaqtar qazaqtardy «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama» qasiretine úryndyrghan iri shapqynshylyq nauqanyn jýrgizip, Týrkistan, Sayram, Tashkent qalalaryn jandaryndaghy jer óndeushilikpen shúghyldanatyn otyryqshy eldi mekenderimen qosa basyp aldy. Halyq toz-toz bolyp, jan-jaqqa ýdere kóshti[38].
Nege ekenin, halyq bastan keshken «...shúbyryndy», «...súlama», «Qayyng saughan», «Sauran ainalghan» syndy zobalang oqighalar zaman kuәgeri kózine shalynbaghan da, tiyisinshe, qalamyna ilikpegen. Esesine onyng jazbalarynda tarih ghylymynyng qazirgi jetistikteri retinde naqtylanghan derektermen salystyryp qaraugha súranyp túrghan basqa baylamdar bar. Mәselen, Qazybek bek: «Orystardyng kókten súraghany jerden tabylyp, qalmaqtardyng qazaq jerine basyp kiretinin bile otyryp, ýnsiz qaldy. Onyng ýstine qaru-jaraqty mol berip, olardy әbden qarulandyrdy», – dep jazady. Odan әri: «Búl bir shaqta Ábilqayyr Ayagózden ketken boyy Múghadjar dalasyna qaray ótti», – degen habar berip: «Ondaghy oiy orystan kómek alyp, býkil qazaqty jalghyz biyleu edi», – dep týiin jasaydy[39].
1723 jylghy joyqyn shapqynshylyghy kezinde jongharlar Tashkent, Sayram sekildi qalalarmen qatar qazaqtardyng basty sayasy ortalyghy Týrkistan qalasyn jaulap aldy. Múnda әdette qazaq handary men súltandary otbastarymen, kóptegen tuystarymen túratyn. Agha han Ábilqayyr bahadýr de, qaza bolghan Qayyp hannan song ie bolghan lauazymyna say, 1719-shy jyldan ýi-ishimen astanagha qonystanghan-dy.
Týrkistan qalasy men oghan japsarlas otyryqshy-eginshilikmen shúghyldanatyn mekenderdi dúshpannyng basyp aluy qazaq biyleushi elitasy ýshin oqystan kelgen óte auyr jәne jangha batqan soqqy bop tiydi. Óitkeni búl shahar Esim han dәuirinen bermengi jýz shaqty jyl boyy qazaq kóshpendi qoghamynyng әleumettik-sayasy jýiesinde eldi júmylghan júdyryqsha úiystyryp túratyn kindik, ózek syndy manyzdy ról atqaryp túrghan bolatyn.
Basqynshylyq saldarynan osy qalagha endi jonghar hanynyng qúqyqtyq-әkimshilik baqylauy ornady. Tiyisinshe, qazaqtyng aqsýiek kóshbasylarynyng halyqty qalmaqtardyng әskery agressiyasyna qarsy júmyldyru isinde shapshang sharalar qoldanyp, tez úiysu mýmkindigin eleuli týrde әlsiretti.
Al sol shaqtaghy agha han Ábilqayyr ýshin búl auyr qayghynyng salmaghyn odan sayyn arttyra týsken taghy bir kónilsiz jaghday bolghan-dy. Qazaq astanasyn qorghau jolyndaghy qantógisti shayqas barysynda qalmaqtar onyng bәibishesin, ógey sheshesin jәne inilerining әielderin qolgha týsirgen edi. Sol tútqyn әielderding bәrin jonghar әskerbasylary óz qontayshylarynyng úlysyna alyp ketken bolatyn[40].
Jongharlar qazaq elin ontýstikten shauyp qana qoymay, oghan soltýstik-batys jaghynan da joryq úiymdastyrudy oigha alghan bolatyn. Edil boyyndaghy qalmaqtarmen osy әskeriy-sayasy mәseleler boyynsha kelissózder jýrgizilgen. Sol 1723 jyly jonghar qontayshysy Sevan Rabdan qazaqtargha qarsy birlesip, әskeriy-soghys qimyldaryn qazaqtyng eki býiirinen bir mezgilde jýrgizu jayynda arnayy úsynys aitugha teristik-batystaghy qalmaqtardyng hany Angkege elshisin jiberedi. Búryndary it jyghys joryqtardan artyqqa shamasy jetpey jýrgen Ayke múnday tәsilmen qazaq elin shabuyldaudy birden ong qabyldaydy. Patsha ýkimetine tiyisti ótinishin bildiredi. Qalmaqqa qazaq jerine tabysty joryq jasau ýshin Astrahan, Saratov nemese Qazan qalalarynda shoghyrlanghan túraqty orys әskerinen qol men qaru bólip, arnayy soghys kýshin berudi ótinedi...
El basyna kýn tughan, júrt «Aqtaban shúbyryndy...» qasiretine úrynghan osy kýrdeli de qayghyly alghashqy ailarda Ábilqayyr han birinshi bolyp es jidy da, agressiyagha qarsy túru ýshin, tez arada ózine qarasty rular men taypalar ishinen qaruly qol jiyp aldy. Qazaq elining ontýstik jәne soltýstik shekterinde qalyptasqan halyqaralyq jaghdaygha der kezinde mәn berip, shúghyl әreketke kóshti. Sol qaraly 1723 jyldyng tamyz aiynda Aral tenizi manayyndaghy qazaqtar men qaraqalpaqtardan qúralghan jiyrma myng sarbazy bar ýlken qosyndy bastap, soltýstik-batysqa qaray zymyray úshqan jedel de batyl joryq jasady.
Ol qalmaq hany Ayke iyeligindegi jerlerge qalyng qolymen qúiynsha úitqyp kelip, onyng qazaq jerin shappaq pighylynyng aldyn aldy. Angke atty әskerimen Ontýstik Oraldan qazaqtar ishine kiyligu arqyly ózining qayynatasy Sevan Rabdannyng nauqanyna qoldau kórsetpek edi. Qazaqtardyng óz pighylynyng aldyn orap ketkenin kórgende, Angke bitim jayynda kelissóz jýrgizu ýshin Ábilqayyrgha elshi jiberdi. Temir ózeni boyyndaghy kezdesude Ábilqayyr han qalmaq elshisine ózining «qalmaqtarmen jәne orystarmen soghysugha kele jatqanyn» aitqan.
1723–1724 jyldary jýrgizgen soghys qimyldary nәtiyjesinde Qalmaq handyghyn qazaqtar ýshin qauip tóndire almaytynday kýige týsirgen son, Ábilqayyr hannyng jauynger jasaqtary 1724 jyldyng jazynda at basyn ontýstikke búrdy[41]...
[1]Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn. Ghylymy konf. mater.. –A., 2001. – 14–15-bb.
[2] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 8-t. – A., 1976. – 447-6.; Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn. Ghylymy konf. mater. – A., 2001. – 15-b.
[3] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 8-t. – A., 1976. – 447-6.
[4] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 4-t. – A., 1974. – 183, 474–476-b6.
[5] Dulaty M.H. Tariyh-y Rashidi. 102, 570-66.; Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn. Ghylymy konf. materialdary. – A., 2001. – 15-b.
[6] Jonghar memleketi// Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 4-t. – Almaty, 1974. – 474–476-b6.
[7] Baburname. 12, 13-6.; Tariyh-y Rashidi. – 148-6.
[8] Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn... – A., 2001. – 15-b.
[9] Abuseitova M.H. Kazahstan y Sentralinaya Aziya v HV-HVII vv., istoriya, politika, diplomatiya. – A., 1998. – 204-6.; Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn... – A., 2001. – 15-b.
[10] Galiyev B. Han Djangir y Orbulakskaya bitva. – A., 1998, 34–45-6.; Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn... – A., 2001. – 15–16-bb.
[11] Qazybek bek Tauasarúly – tarihy túlgha, ghalym jәne aqyn.... – 16-b.
[12] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqiyannan ózime sheyin. – A., 2008. – 918-6.
[13] Qazaq Sovet ensiklopediyasy. 10-t. – A., 1977. – 94-b.
[14] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. – A., 2008. – 920-6.
[15] Qazaqstan tarihy. 3-t. –A., 2010. -127-b.
[16] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. –A., 2008. – 921-6.
[17] Qazaqstan tarihy. 3-t. – A., 2010. –127–128-bb.
[18] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. – A., 2008. – 921-6.
[19] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 6-t. – A., 2004. – 10–11-bb.
[20] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. – A., 2008. – 921–922-b6.
[21] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 6-t. – A., 2004. – 11-b.
[22] Nauchnoe znanie y mifotvorchestvo v sovremennoy istoriografiy Kazahstana. – A., 2007. – 294 b.
[23] Sobytiya y ludy kazahskoy stepy (epoha pozdnego srednevekoviya y novogo vremeni) kak obekt nauchnoy remistifikasiiy//Nauchnoe znanie y mifotvorchestvo v sovremennoy istoriografiiy... – A., 2007. – 133–224-bb.
[24] Nauchnoe znanie y mifotvorchestvo v sovremennoy istoriografiy Kazahstana. – A., 2007. –175–176-bb.
[25] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. –Almaty, 2008. – 922-6.
[26] Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk. Izdanie 3-e, ispravlennoe y dopolnennoe. – A., 2007. –84-b.
[27] Qazaqstan tarihy. 3-t. –A., 2010. –128-b.
[28] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin... – 922-6.
[29] Qazaqstan tarihy. 3-t. – A. , 2010. – 128-b.
[30] Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk. Izd. 3-e, ispr. y dop. – A., 2007. –160-b.
[31] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin... – 922–923-bb.
[32] Anyrakayskiy treugoliniyk.... – A., 2008. – 48-b.
[33] Qazaqstan tarihy. 3-t. – A., 2010. – 130-b.
[34] Anyrakayskiy treugoliniy.... – A., 2008. – 46-b.
[35]Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk. Izd. 3-e, ispr. y dop. – A., 2007. – 161-b.
[36] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin... – 923-b.
[37] Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk. Izd. 3-e, ispr. y dop. – A., 2007. – 161-b.
[38] Anyrakayskiy treugoliniyk... – A., 2008. –46-b; Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk. Izd. 3-e, ispr. y dop. – A., 2007. –163-b.
[39] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin... – 923/924 / -b.
[40]Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk. Izd. 3-e, ispr. y dop. – A., 2007. –163-b.
[41] Erofeeva IY.V. Han Abulhaiyr: polkovodes, praviyteli, politiyk...– A., 2007. –169–175-bb.
Beybit Qoyshybaev
(«Ruh-Saray», 5-tom, «QazAqparat» baspasy, 2012 j.)
Jalghasy bar...
Abai.kz
