shan JOLJAQSYNOV, Qazaqstannyng halyq artiysi:

– Doshan agha, Qúnanbay turaly filim týsirip jatqanynyzdy estip edik. Ádette Abay men Qúnanbay jayly filim týsirudi rejisserler ózining tolysyp, kemeldengen shaghynda qolgha alushy edi. Ózinizdi Qúnanbaydy týsiruge qanshalyqty dayynmyn dep oilaysyz?
– Súraghyng óte oryndy. Búl iydeya mening basymda bir kýnde nemese bir sәtte tumaghany haq. Ózimdi belgili dәrejede dayynmyn dep oilaymyn. Áu basta rejissuragha kelemin degen oiym da joq edi. Biraq, aqyl-oydyng kemeldengen shaghy deymiz be, últqa, últ mәdeniyetine degen sýiispenshilikting eselengen kezi, últ ruhaniyatyna kózqarasymnyng ekshelengen túsy meni rejisserlikke әkeldi desem bolady. Bala kýnnen bastap oqyp-toqyghanymdy, kókeyge týigenimdi  «Birjan sal» filimine saldym dep oilaymyn. «Birjan saldan» keyingi bes jylda biz  endigi filimge taqyryp izdedik. Álbette, tarihy taqyryp izdedik. «Tomiriys» atty filim týsiru oiymyzda bolghan, biraq oghan qarajat tabudyng qisyny kelmedi. Onan keyingi bizding oiymyzgha kelgen tyng taqyryp – Qúnanbay edi.

shan JOLJAQSYNOV, Qazaqstannyng halyq artiysi:

– Doshan agha, Qúnanbay turaly filim týsirip jatqanynyzdy estip edik. Ádette Abay men Qúnanbay jayly filim týsirudi rejisserler ózining tolysyp, kemeldengen shaghynda qolgha alushy edi. Ózinizdi Qúnanbaydy týsiruge qanshalyqty dayynmyn dep oilaysyz?
– Súraghyng óte oryndy. Búl iydeya mening basymda bir kýnde nemese bir sәtte tumaghany haq. Ózimdi belgili dәrejede dayynmyn dep oilaymyn. Áu basta rejissuragha kelemin degen oiym da joq edi. Biraq, aqyl-oydyng kemeldengen shaghy deymiz be, últqa, últ mәdeniyetine degen sýiispenshilikting eselengen kezi, últ ruhaniyatyna kózqarasymnyng ekshelengen túsy meni rejisserlikke әkeldi desem bolady. Bala kýnnen bastap oqyp-toqyghanymdy, kókeyge týigenimdi  «Birjan sal» filimine saldym dep oilaymyn. «Birjan saldan» keyingi bes jylda biz  endigi filimge taqyryp izdedik. Álbette, tarihy taqyryp izdedik. «Tomiriys» atty filim týsiru oiymyzda bolghan, biraq oghan qarajat tabudyng qisyny kelmedi. Onan keyingi bizding oiymyzgha kelgen tyng taqyryp – Qúnanbay edi.
– Búghan deyingi teatr sahnasynda sahnalanghan qoyylymdarda Abaydyng payym-parasatyn, kemengerligin kórsetu ýshin Qúnanbaydyng túlghasyn tómendetip, ony óz zamanynyng ozbyr bolysy, rulyq-feodaldyq jýiening jankeshti jaqtaushysy, shynjyrly shonjar, jananyng jauy, kýni kónening jamap-jasqaushysy etip kórsetkender bar. Siz týsiretin filimde Qúnanbaydyng beynesi qanday?  Qúnanbaygha qay túrghydan keldiniz?
– Qúnanbaydyng beynesin ekranda ghana emes, kórkem әdebiyette de aiqynday almay kelemiz dep oilaymyn. Osyghan deyingi teatr sahnasyndaghy Qúnanbaydyng obrazy «synarjaq» bolghany anyq. Óitkeni, Múhtar Áuezovting «Abay joly» epopeyasynyng ózinde Qúnanbay shynjyr balaq, shúbar tós bolys bolyp suretteldi. Áuezov progressivti kýsh-quattyng bәrin Abaygha saldy. Qúnanbay jayly filim týsiru iydeyasy tuyndaghanda men Qúnanbaygha qay túrghydan kelgenim dúrys dep biraz kitaptardy qarap shyqtym. Túrsyn Júrtbay aghamyzdan bastap, birneshe ghalymdardyng zertteulerine zer saldym. Basqa da zertteu enbekterdi oqy otyryp angharghanym – Qúnanbay ishtey birbetkey túlgha bolmaghan. Birinshiden, ol óte bilimdar adam bolghan. Ekinshiden, tabighatynan izdenimpaz, ónerpaz. Qúnanbaydyng ósu kezenining ózi ýlken progressivti jolda bolghan. Ákesi Óskenbay balalarynyng ishinen Qúnanbaygha beker ýmit artyp, kózin toqtatty deysing be? Óskenbay el isine aralasugha, biylikke, túlghalyqqa Qúnanbaydy sýiregen.  Qúnanbaydyng obrazyn, bolmys-bitimin ashu ýshin barynsha enbektenip jatyrmyz, qalay bolghanyn filim týsirilip bitkende kórermen beredi baghasyn.
– Filim ssenariyin Talasbek Ásemqúlov jazyp jatyr eken. Talasbek agha «Birjan saldyn» da ssenariyin jazdy. Áu basta sizderding shygharmashylyq baylanystarynyz qalay órbidi? Búrynnan pikirles pe edinizder?
– Birjan sal turaly filim týsirudi qolgha alghanda men ssenariy jazatyn adamdy sharq úryp izdedim. Álbette ssenariy jazudy mengergen, tipti matematikalyq kestege salghanday ólshep-pisip, belgilegen uaqytynda jazyp, bitirip beretin azamattar bar. Biraq men últqa jaqyn jazatyn adamdy izdedim. Alpys eki tamyrymen ruhaniyattan susyndaghan, qazaqylyqty boyyna sinirgen, qazaqtyghyn joghaltpaghan, qazaqtyng mәdeniyeti men muzykasyna degen tebirenisi bólekteu jandy izdedim. Belgili әdebiyet synshysy Áliya Bópejanova apamyzben aqyldasyp edim, Talasbek bauyrymyzdy úsyndy. Talasbekpen shygharmashylyq, dostyq qarym-qatynasymyzdy Alla ajyratpasa, adam ajyratpas. Bizderdi toqaylastyrghan – ortaq maqsatqa úmtylghyshtyghymyz, últqa qajetti dýnie jasaugha talpynysymyz deuge bolady. Talasbek – óte bilimdi azamat. Ózi ghana emes, joldasy Zira kelin de óte bilimdar jan.
– Mereke qarsanynda telearnalardan «Birjan saldyn» kórsetilip jatatynyn bayqaymyz, filim halyqtyng sýisinip otyryp kóretin tuyndylardyn  birine ainaldy. «Birjan saldy» týsirgende siz Birjan saldyng seriligine basa nazar audarghan syndysyz. Biraq Birjandy qansha jerden seri, ónerpaz, halqy tóbesine kótergen azamat desek te, atamyz qazaq qyzyn serining bashpayyn uqalaugha jiberip qoyyp, qarap otyrmaghan shyghar. Bәrinen de namysyn joghary qoyghan halyqpyz ghoy... Filimdegi osy kórinisti berude artyq ketip qaldym dep oilamaysyz ba?!
– Er azamattyng ayaghyn juudy, ayaq uqalaudy qabyldau qiyn. Negizi, búl –qazaqtyng tabighatynda bolghan sharua. Serilerdi bylay qoyghanda, mening anam әkemning ayaghyn jughan. Atqa minerde anam әkemning atynyng basyn ústap túryp mingizip, týserde qoltyghynan demep týsirip jiberetin. Anam ýshin búl ýlken mәrtebe bolatyn.  Qyz bala shashyn qidy, erkekting shalbaryn kiydi, santiymetrlep tyrnaghyn ósirdi oghan boy ýiretik. Al Ápishting Birjannyng ayaghyn jughanyn ersi kórinis dep qabyldap otyrmyz. Erining ayaghyn juuda ýlken últtyq filosofiya jatqanyn bilmey otyrmyz ghoy demek. Ápishting aitatyn: «Azamattyng namysy ayaqqa taptalyp jatqanda, bir qatynnyng ólimi sadagha» degen sózin bizding analarymyz aitqan. Qazaq qyzdarynyng erine degen syilastyghy, osy bir eng ýlken ziba dýnie joghalmaghanda qazaq qoghamynda erkekting әielining aldynda býgejektigi, jaltaqtyghy bolmas edi. Al serilik turaly aitar bolsam: mәdeniyetti әlemdik dengeyde biletin adam – Aqseleu agham edi jaryqtyq. Birde Aqseleu aghamnan: «Qazaqtyng sal-serilerining erkeligining dengeyi qanday bolghan zamanynda?», – dep súragham. Sonda Aqseleu agham: «Oybay, Doshan-au, súrama, ashulansa aqylsyz bolystyn, saran, ospadar baylardyng ýiine kelip, dәret syndyryp ketken tipti. Olardyng múnysyn halyq kótergen. Auylyna kelgen serilerdi әli on ekide bir gýli ashylmaghan qyzdar ghana qarsy alghan. Ýlken astaugha su qúiyp, qyzdar ghana shomyldyrghan», – degen. Sen ayaq juyp, bashpay uqalaudy ersi kórip otyrsyn. Eger osy kórinisterdi ekrangha shygharar bolsaq, halyq týsinbeui mýmkin. Ári biz «Birjan saldy» týsirgende,  múnyng bәrin kórsetudi maqsat etip qoymadyq. Birjannyng zirat basyna baryp aitatyn: «Ayaq-tabaq jalaghan saray әnshi, saray kýishi etigimen tórge oza ma dep qorqam. Shyn ónerding baghlan basy tabaldyryqta qala ma dep qorqam», – degen sózinen-aq qanshama dýniyeni angharugha bolady?! Últtyq ónerimizdi, últ ruhaniyatyn tórge shyghara aldyq pa?! Osy saualdardyng jauabyn aitu ýshin de biz «Birjan saldy» týsirdik.
– Doshan agha, janadan beri últtyq, halyqtyq dýniyeler turaly aityp jatyrmyz ghoy. Óner adamdarynyng arasynda da halyqqa jaqyn túlghalar bar. Sonday-aq qansha jerden kәsibiymin dep keude qaqqanymen, halyqqa júghymy joq óner adamdary da bar. Ónerpaz retinde ózinizdi halyqtyq ónerpaz, halyqtyq túlgha dengeyine jete aldym dep oilaysyz ba?
– Túlghalyq degen sharuagha talasqym joq, talasa almaymyn da. Óitkeni, túlgha bolarlyq adamnyng qanday bolatynynan shatasqan adammyn, ony bilmeymin. Túlghalyqty qoyyp, ziyaly adam qanday bolugha tiyisti, onyng boyynda qanday qasiyetter boluy kerek, múny da aita almaymyn.
– Ayta almaytynynyzdyng sebebi nede sonda? Últ ziyalylarynyng bedeli arzandap, qúny tómendep ketkendikten be?
– Ziyalymyn dep jýrgenderding bәrin kórdik, kórip kele jatyrmyz. Ózin ziyaly sanaytyn el azamattarynyng kóbinde úsaqtyq basym, qorqaq. Onysyn  zamannyng ynghayyna qaray ghoy dep týsindirip, aqtalady da. Ziyalymyn ba, joq pa ony halyq baghamday jatar, men últqa degen sýiispenshiligimdi ózimning kinom, kәsibim arqyly jetkizgim keledi. «Últym ýshin tap qazir kýre tamyrymdy kesip jiberip, u ishuge de dayarmyn» deytinderding sózining bәri ótirik. Óz kәsibim arqyly halyqqa paydaly dýnie jasay bilsem, qazaqqa birdene aita alsam, sonyng ózin últqa jasalghan qyzmetting zory dep bilem.
– Sizding shygharmashylyghynyzda toqyrau kezeni boldy ma osy?
– 1995-2001 jyldary qazirgi Gh.Mýsirepov atyndaghy balalar men jasóspirimder teatrynyn  diyrektory әri kórkemdik jetekshisi boldym. Osy jyldardy mendegi toqyrau kezeni dese bolady. Tipti búl jyldarda teatr sahnasynda epizodtyq rólderde de oinamadym. Óitkeni, ról alsam, diyrektorlyq mandatymdy paydalanyp, bireuding nәpaqasyn tartyp alghanday bolarmyn dep oilaytynmyn. Áytpese rejisserler tarapynan maghan rólder berilmedi emes, berildi.  «Uaqytym joq, búl ról odan da pәlenge berilsin», – dep, әrqanday syltaumen әiteuir sytylyp shyghatynmyn. 2004 jyly «Kóshpendiler» filiminde Qaldan Serenning róline bekitilgennen keyin ónerim ógeysip bara jatqanyn oiladym da, aryz jazyp, diyrektorlyqtan bas tarttym.
– Qazir ininiz Erik Joljaqsynov ta Astana Sirkin basqaryp, bildey bir mekemede diyrektor bolyp otyr ghoy. Basshylyqtyng sharuasymen jýrip, shygharmashylyq daghdarysqa ininiz de úrynyp qalmay ma, qalay oilaysyz?
– Óner adamy ról almaghannyng ózinde, ózin-ózi dayyndap jýrui tiyis. Ónerdi úmytyp, qyzmetting sonynda ketse, әrtis qatqyldanady. Mening inim onday daghdarysqa úrynady dep oilamaymyn. Otandyq rejisserlerden bólek, Reseyden de shaqyrtu alyp, Reseyding filimderine de týsip jýr. Jalpy men inime rizamyn, óte jaqsy akter. Biraq, әli de sýbeli róli aldynda shyghar dep oilaymyn. Erigim әrtis retinde óz-ózin joghaltqan joq. Joljaqsynovtar әuletine kir keltirgen kezi bolghan emes, Qúdaygha shýkir.

Abai.kz