Erjan ÓTEULIYEV, Alghashqy mediko-sanitarlyq kómek jәne reabilitasiyalyq qalyptastyru medisina mamandary qauymdastyghynyng preziydenti, medisina ghylymynyng kandidaty:

Erjan ÓTEULIYEV, Alghashqy mediko-sanitarlyq kómek jәne reabilitasiyalyq qalyptastyru medisina mamandary qauymdastyghynyng preziydenti, medisina ghylymynyng kandidaty:

– Erjan Sәbiytәliúly, tayauda elimizde halyqaralyq dengeyde dәrigerler Kongresi bolyp ótti. Jalpy manyzdylyghy jaghynan alyp qaraghanda, búl sonau 1978 jyly elimizde әigili akademik Tóregeldi Sharmanovtyng úiytqy boluymen ótkizilgen, әli kýnge deyin әlem elderining densaulyq saqtau salasy sol boyynsha júmys isteytin Almaty Deklara­siya­sy qabyldanghan Konferen­siyadan kem týspegen sekildi. Ángimemizdi osydan bastasaq.

– Byltyr alghash qolgha alynghan búl kongress biyl ekinshi ret ótkizilip otyr. Onyng negizgi maqsaty – alghashqy mediko-sanitarlyq kómek kórsetu salasynda qyz­met etip jýrgen  medisina qyzmetker­le­rining mәrtebesi men olar jayly aqpa­­rat­­tyq tanymdy arttyru jәne dәriger­lerdi әlemde bolyp jatqan medisinanyng songhy janalyqtarymen qamtamasyz etu. Ol ýshin biz elimizding týkpir-týkpirinen, son­day-aq әlem elderinen bilikti maman­dar­dy shaqyrtyp, densaulyq saqtau sala­syndaghy enbek jolyn endi bastaghan mamandargha sol bilikti, bilimdi әri osy salada qanshama jyldyq tәjiriybesi bar dәrigerlermen ózara tәjiriybe almasuyna mýmkindik jasauymyz shart.  Kongress sol maqsatta, osynday úly múratta úiymdas­tyryldy. Shynyn aituymyz kerek, búryn dәrigerlerdi biliktiligin arttyrugha mәjbýrleytin bolsa, bir quanarlyq jagh­day býgingi tanda dәrigerlerding ózderi aqparattyq tanymdyq dengeylerin artty­ru ýshin osynday Kongress úiymdastyrugha mýddeli. Sebebi osynday basqosularda mamandar densaulyq saqtau salasyndaghy jana tәjiriybelermen almasyp, sonday-aq osy salagha qatysty elimizde songhy jyldary qabyldanghan zandar men týrli qauly-qararlardy da qarastyrady. My­sa­ly, osy Kongreste alghashqy medisina­lyq kómek kórsetuding praktikalyq mәseleleri, yaghny dәrigerlerding kýndelikti júmys barysynda úshyrasatyn emdeuding jana tәsilderi, diagnostikadaghy jana әdister, sonymen qatar jalpy alghashqy mediko-sanitarlyq kómek kórsetuge engi­zi­lip otyrghan jana zannamalyq ózgerister talqylandy. Sebebi kez kelgen zannamanyng tiyimdi ne tiyimsizdigi onyng júmys isteu barysymen anyqtalady emes pe?.. Biz jalpy biylghy Kongreste dispanseriy­zasiyany kýn tәrtibindegi ózekti mәsele etip qoydyq. Dispanserizasiya negizi 1978 jyly bizding elimizde әigili akademik Tóregeldi Sharmanovtyng úiytqy boluy­men ótken Dýniyejýzilik Dәrigerler Kong­resinde birauyzdan qabyldanghan Almaty Deklarasiyasynyng negizgi úrany boldy. Osy Kongress barysynda biz sol nәrseni qayta janghyrttyq dep keude qagha qoyma­saq ta, osy dispanserizasiyalaudyng jana tәsili tónireginde ótken jyldyng 26 jel­toq­sanynda dýniyege kelgen búiryqtyng dayyndaluyna úiytqy bolghan edik. Áriy­ne, Densaulyq saqtau ministrligining tike­ley búiryghymen.

– 2012 jyldyng 26 jeltoq­sanynda shyqqan búiryqty erekshe atap kórsetip jatqanynyzgha qaraghanda, onyng dispanseriza­siya, yaghny alghashqy dәrigerlik kómek kórsetu salasyna әkelgen bir janalyghy bolyp túrghany ghoy, demek?

– Áriyne, búl búiryqtyng kóptegen janalyqtary bolyp túr, sonyng ishinde eng birinshi atap kórseterligi, múnda dәriger­ler­ding aldyna naqty algoritm qoyylady. Aytalyq, mysaly, búrynghy búiryqta dәrigerge «mynaday auru týrinde nauqastan osynsha analiz alasyn, dәriger qadagha­lauyna osynsha ret kelesin» deytin bolsa,  qazirgi búiryqta әlgindey jaghdaylar saqtala otyryp, taghy da qosymsha әdister qamtylady. Eng bastysy, múnda orta buyn medisina qyzmetkerlerining róli anyq­tal­dy. Al búryn әr medisina qyzmetkerle­rining mindetteri jeke-jeke jazylmay, jalpy aityla salghan bolatyn. Al qazir әr qyzmetkerding funksiyasy men róli óz al­dyna qarastyrylady, yaghny orta buyndy medisinalyq qyzmetkerler, jalpy tә­jiriy­beli dәriger nemese tar salalyq dәrigerler ne isteydi solar jeke-jeke kórsetiledi. Týsinikti bolu ýshin aita ketsek, múnda orta buyndy medisinalyq qyzmet­ker  dep otyrghanymyz medbiykeler men felidsherler bolsa,  jalpy tәjiriybeli dәri­gerler – terapevt nemese otbasylyq dәrigerler, al ýshinshi biri kardiolog, endokrinolog, okulist, t.b  degen sekildi naqty bir salanyng mamany. Jana búiryq boyynsha osylardyng әrqaysysynyng róli anyqtaldy. Sonymen qatar búl búiryqta dýniyege sәby әkelip, úrpaq órbituge qabi­letti jas aralyghyndaghy әielderding jýktiligine keri әser etetin jәne esh әseri joq  auru týrlerin anyqtau mәselesi de qamtyldy. Osylardyng barlyghy tablisa týrinde kórsetile otyryp, әr tablisagha qosymsha algoritm jýredi. Algoritmde әr syrqat týrinde qay dәriger ne isteui kerek, qanday әdisterge sýienui shart, onyng nәtiy­jeli bolghan jaghdayynda jәne nәtiyjesiz jaghdayynda ne isteu kerek, yaghny qanday mamangha baghyttalady sonyng naqty baghy­ty kórsetiledi. Bylaysha aitqanda, mediy­sina qyzmetkerine býgingi tanda «janadan velosiyped oilap tabudyn», yaghny ne istey­min dep daghdarudyng qajeti joq, tek qana osy búiryqty oqyp, tanyssa bolgha­ny, onda barlyghy taygha tanba basqanday kór­setilgen. Múnyng tәjiriybege engenine kóp bolghan joq, ótken jyldyng jeltoqsa­nyn­da bastaldy, sondyqtan endi onyng nәtiyje­si azamattardyng densaulyghyn qorghauda qanshalyqty óz tiyimdiligin kórsetti, sonyng barlyghy osy biylghy Kongreste talqyla­nyp, mýmkin jana zannamalyq tolyqty­rular qajet pe, emes pe, sol mәselege de­yin qamtyldy. Densaulyq saqtau ministr­ligi tarapynan atqarylyp otyrghan búl shara – óte ózekti әri der shaghynda atqarylyp otyrghan is. Al atalghan búiryq dәrigerler tarapynan tәjiriybe barysynda halyq densaulyghyn saqtauda ózining nәtiyjeli ekendigin kórsetti. 

– Jogharyda aityp ótkenimiz­dey, 1978 jylghy Almaty Dekla­rasiyasyn qabyldaugha múryndyq bolghan Konferensiya sol zaman­nyng qajettiliginen tughan dәri­gerlik kenes bolghanday. Sebebi sol kezge deyin dýniyejýzinde bes jas­qa deyingi balalardyng 15 miyl­liondayy alghashqy dәrigerlik kómekting bolmauy kesirinen kóz júmghangha úqsaydy. Álemning 140 elinen delegasiya qatysqan sol Konferensiyada birauyzdan qabyldanghan Almaty Deklara­siyasy jana tughan sәby perzent­hanadan ýiine oralysymen onyng jәne anasynyng jaghdayyn dәrigerlerding ýiine baryp qadaghalauyna qol jetkizgen. Al endi tehnikasy men tehnologiyasy kósh ilgeri damyghan býgingi medisina nesimen myqty?

– Eng bastysy, býgingi tanda aqparat almasu, nauqastardy tirkeuge alu, emdeu – barlyghy da avtomattandyrylghan. Mysa­ly, búryndary biz tәuliktep kýtetin ana­lizder nәtiyjesi osy avtomattandyryludyng arqasynda býginde bar bolghany 15-20 minutta belgili bolady. Sonymen qatar taghy bir auyz toltyryp aitarlyq ýlken bir janalyq – telemedisinanyng jetilui. Osynyng nәtiyjesinde shalghay ornalasqan eldi mekenderdegi mamandar ortalyqtaghy tәjiriybeli әri bilikti degen dәrigerlerimen tikeley baylanysqa shyghyp, tipti shúghyl operasiyalargha kiruge deyin qol jetkize alady. Yaghny auyldaghy nauqasqa sol jaq­tyng jergilikti dәrigerleri ota jasaydy, al olardy bilikti mamandar ortalyqta oty­ryp qadaghalap, kenes beredi. Múnyng qan­shalyqty tiyimdi ekenin ózderiniz baghamdap jatqan bolarsyzdar. Nege desenizder, birinshiden, bizding elimiz óte ken, sol darhan­ dalada túrghyndar óte shashyranqy orna­lasqan. Al әldeqalay jaghday tua qalsa, mәselen, adamdar ayaq asty auyra qalsa, olardyng barlyghyn birdey ortalyqqa jetkizu mýmkin bola bermeydi, keybirining hali joldy kótermeydi degen sekildi. Osy rette telemedisina – taptyrmaytyn әdis. Densaulyq saqtaudyng birynghay últtyq jýiesi dep atalatyn dәl qazirgi tandaghy  jetistigi de azamattargha barynsha tiyimdi qyzmet kórsetuge kóshti dey alamyz. Naqty aitsaq, azamattarymyz qay jerde emdel­gisi keledi, portalgha tirkele otyryp, ózine auruhanany tanday alady. Jәne de ol boyynsha әr adamgha kepildendirilgen tegin medisinalyq kómek kórsetiledi.

– Múnday jaghdayda nauqas adam kezekti úzaq kýtip qalmay ma? Nauqastyng hali mýshkil bolsa she?

– Oghan bólek jaghday qarastyrylghan, yaghny jedel jәrdem arqyly jetkizilgen auruy asqynghan nauqas bolsa, oghan shúghyl kómek kórsetu jaghdayy bólek qarastyryl­ghan. Eshqanday kezek kýtpeydi, portaldyng oghan esh kedergisi joq.

– Búl endi medisinanyng býgingi jaqsy jetistigi, al osymen qatar qansha jerden tehnika men tehno­logiya damyp jatsa da, adamdar býginde mamandardyng birynghay tehnikagha sýienip, sonyng kesirinen búrynghyday myqty, bilgir mamandar azayyp ketti degen pikirdi algha tartuda, búghan ne deysiz?

– Meninshe, búl jalpylama aityla salghan synarjaq pikir sekildi. Qansha degenmen jeti nemese tipti toghyz jyl osy medisina salasynda bilim alghan jandargha bilikti maman dep qarau dúrys der edim men. Al endeshe nege jogharydaghyday saual tuyndap jatyr? Birinshiden, búl bizderding qanday da bir mәselege birjaqty qarauymyzdan. Yaghni, bizdinshe, qashanda auru asqynsa dәriger jaman, al sol dәriger aitqan núsqaudy oryndamaytyndyghymyz eskerilmeydi. Kórdiniz be, mәsele qayda jatyr dersiz?!. Mysaly, dәriger nauqasqa emdelu kýni men em qabyldaudyng retin kór­setedi. Aytalyq, ókpening qabynuy, yaghny pnevmoniyany alayyq. Oghan dәriger kýnine alty retten on kýn penisillin qa­byl­danyz deydi, sosyn qaqyryqty jibi­tetin dәrilerdi taghayyndady delik, onyng qay saghatta, as isher aldy, ne sonynda ishu kerektigin, kýndik mólsherin, emdelu kur­syn taghayyndaydy. Alayda nauqastar ne isteydi, sol kurstyng jartysyn qabyldar-qabyldamas auruynyng beti qayta bastasa bolghany, em qabyldaudy toqtatady da qoyady. Eng qauiptisi  – osy, sebebi emdele bastaghan kezde boydaghy auru antibiotiyk­ten saqtanu formasyna ege bolady da, osy rette nauqastar jazyldym eken dep qate tújyrymgha keledi. Shyn mәninde, búl dertting egesin aldauy, yaghny nauqas emdeudi toqtata qoysa, ol oida-joqta qaytadan bas kóterip, búrynghydan da beter kýsheyedi de, oida-joqta sol adamdy alyp jyghady. Solaysha bir kezderi bolmashy aurudyng asqynuyn bizding kópshilik azamattarymyz ózinen emes, dәrigerden kóredi. Búl bizding qoghamymyzdyng jappay «asqynghan derti» bolyp otyr. 

– Áriyne, múndaydy joqqa shyghara almaymyz, әitse de bizde diagnozdy dúrys qoya almau degen de problemalar bar ghoy, tipti býiregi auyratyn adamgha bauyr auruy degen diagnoz qoyyp, nәtiyjesinde dertti emdemey, dert ýstine dert jamap jatatyn kezder az emes. Keyde tipti sony ólimge úshyratyp jatqan óreskel jagh­day­­lardy dәrigerding kinәsinen demey ne deymiz?

– Dúrys aitasyz, diagnostika – óte manyzdy mәsele. Osy rette qatelesip jata­tyn dәrigerger de joq emes, ol jalghyz bizding elimizde ghana emes, әlemdik tәji­riybede bar nәrse. Alayda qazir elimizding Densaulyq saqtau ministrligi búl mәselege kәdimgidey kónil bólip jatyr. Qalay deysiz ghoy? Qazirgi tanda qay jerde dәriger tarapynan qatelik jiberilgen bolsa, sol jerge tipti desant týrinde baryp oqytugha deyin jaghday jasalghan. Yaghny kez kelgen qatelik respublika nemese shtab dengeyin­de kóterilip, qatelikke úrynghan dәrigerdi bir ailyq, bolmasa odan da kóp merzimge bilimin jetildiruge qarjy da bólinedi, jagh­day da qarastyrylady. Óitkeni  dәri­ger qatelik jiberse, demek, onyng bilimin әli de bolsa jetildiru kerek degen sóz.  Búl bir, ekinshiden, bir jerde oryn alghan qatelik ekinshi bir jerde taghy qaytalan­basyn degen maqsatta osylay etiledi. Songhy eki jylda osy jaghy qatang nazargha alyndy.

– Erjan Sәbiytәliúly, siz endok­rinologiya salasynda bilikti de bilimdi maman ghana emes, sonymen qatar bilikti ústaz da ekensiz.  Olay bolsa, qazirgi kezde zamangha say dәriger maman dayarlau qalay jýzege asyp jatyr?

– Býginde eng jana tәsil simulyasiyalyq tehnologiyalardyng jayyna toqtalghym kele­di. Simulyasiyalyq tehnologiya degeni­miz ne? Aytalyq, siz ózinizding jaqynynyzdy eshqashanda әli biliktiligine kóz jetpegen jas mamannyng qabyldauyna, yaghny ekspe­riymentine bermeysiz ghoy? Alayda maman dayyndau kerek, yaghny jas kadr týrli auru­lardy emdeudi tek teoriya jýzinde ghana emes, tәjiriybe týrinde mengeruge tiyis qoy. Egerde biz bolashaq dәrigerlerdi adam­darmen tikeley baylanysqa týsirmesek, onda ol ertengi kýni nauqastardy qalay emdemek? Mine, osy túrghyda qazir týrli aurudyng jaghdayyna ene alatyn maneken­der jasap shygharyldy. Simulyasiyalyq tehnologiya dep otyrghanymyz sol, yaghny bolashaq mamannyng aldyna belgili bir aurudyng baghdarlamasy jýktelgen mane­kendi beredi de, sony qalay emdeu kerek­tigin bilikti maman kórsetedi jәne onyng ózin synaydy. Mysaly, әlgi interaktivti manekenge bauyr auruynyng baghdarla­ma­syn jýkteysiz, ol tura adam sekildi auy­ryp, tura sonday belgiler beredi. Anato­miyalyq jaghynan әlgi manekenning adamnan tiytimdey de aiyrmashylyghyn tappaysyz. Ózi bosanatyn manekender de, tipti bosanu kezinde patologiyalyq jaghdaygha úshyray­tyn da manekender bar qazir. Olardy elimizge AQSh-tan, Europa elderi nemese Izrailiden alyp keledi. Búl medisina ghylymynyng HHI ghasyrdaghy damuynyng nәtiyjesi dep aita alamyz. Sondyqtan bola­shaq maman oghan «quyrshaq» dep qaray almaydy, olay qaraugha qúqy joq. Biz býginde bolashaq dәriger mamandardy osy simulyasiyalyq jolmen týrli synaqtar­dan ótkizip, dәrigerlik qyzmetke kirisuine joldama berip jatyrmyz. Qysqasy, býgin­de memleket bolashaq dәrigerlerding barynsha jaqsy bilim alyp, tәjiriybeden ótuine qarjyny da, mýmkindikti de ayap jat­qan joq.

– Agha, biz әngimemizdi alghashqy mediko-sanitarlyq kómek kórsetu mәselesinen bastadyq. Sol rette bir mәselening shetin shygha­ryp qaldynyz, yaghny azamattary­myzdyng óz densaulyghyna salghyrt qarap, biraq sony dәrigerden kóredi dediniz. Osy tústa kókeyge bir saual kep tireldi, yaghny kez kelgen dertti asqyndyra týsude bizding mentaliytetimiz de ról oinamay ma degen. Shyny kerek, bizde «ózine-ózi diagnoz qoi» degen bir әdet bar, yaghni, qazaq ýshin eki-aq auru bar: «suyq tiygen» nemese «kóz tiygen» degen. Osynyng da óz kezeginde ziyany bar dey alar ma ediniz?

– Áriyne, óte dúrys aitasyz. Tipti «qa­zaqtar dәrigerge ólerinen bir saghat búryn keledi» degen de bir anekdot sekildi әngime bar ghoy. Ol negizsiz emes. Yaghny qazaq bauyr­­larymnan dәriger retinde qay jeri­niz auyrsa da, dәrigerge birden jýginuin ótiner edim. Sebebi biz – aurudy әbden asqyn­dyryp, dәrigerge әbden bolary bo­lyp, boyauy singende bir-aq keletin halyq­pyz. Oghan deyin biz ózimiz bir em qolda­namyz, qala berdi tanys, dos, kórshi-­qo­langha jýgi­nemiz, oghan bolmasa tәuip jaghalaymyz, sói­tip jýrip qanshama ailar, tipti jyldar­dy ótkizip alamyz. Talay jandar solay auruyn asqyndyryp  eng sonynda basqa ýmit qalmady degendey, aldyma jyghylghan kezderi boldy. Áriyne, auru endi bastalghan kez ben asqynghan kezdegi em-sharanyng nәtiyjesi eki bólek qoy. Biraq eger em qon­basa, uaqytty bosqa ótkizip alghan nauqas­tyng ózi kinәli emes, kinәli dәriger bolyp shygha keledi. Bylaysha aitqanda, kim ja­man, dәriger jaman. Jer sharynda qazaq­tan basqa dәl múnday halyq joq shyghar, sirә. Sondyqtan da aitarym, densaulyq – eng basty baylyq, endeshe oghan birjaqty qaramay, әr adam óz densaulyghyna jany ashyrlyqpen qarasa. Áriyne, dәrigerlerding de tarapynan ketip jatqan kemshilikterdi jasyrmaymyn. Sondyqtan da aitarym, biz qansha jerden milliondap qarjy qúisaq ta, qazaq «ózine-ózi dәriger» boluyn qoymasa, densaulyq saqtau salasyndaghy problemalardy joya almaymyz. Yaghny eli­miz­de auru týrleri de, aurular sany da azay­syn dese, onda eng aldymen ózinen bastasyn. Sonday-aq dәriger de aldyna kelgen adamgha beyjay qaray salmay, ózining jaqyny dep qabyldauy shart. «Auru­dyng tabanyna kirgen shónge mening mandayyma kirse-shi» dep oilaytyn dәri­ger ghana naghyz dәriger. 

Abai.kz