Beysenbi, 16 Mamyr 2024
Janalyqtar 7296 0 pikir 8 Sәuir, 2013 saghat 05:27

Shyghys Týrkistan Respublikasynyng qily taghdyry (Basy)

Surette: 1. Álihan tóre, 2. Shyghys Týrkistan Respublikasynyng sarbazdary

Úzaq jyldar eriksiz bodandyq qamytyn kiygen týrki halyqtary bostandyq, tәuelsizdik jolyndaghy kýresti bir sәtke de toqtatqan emes. Barlyq kezenderde orayly sәtti qoldan bermey, otarshyldyq ýstemdikting әlsiz tústaryn dәp basa qimyldap, qabyrghasyn qaqyrata sógip otyrdy.

Bir dәuirde Shyghys Týrkistan halqy da da Qytay basqynshylarynyng jýz myndaghan qalyng qolyn qansyrata jenip, tәuelsizdikting tuyn tikken júldyzdy sәtterdi bastan keship edi.

Sol mekendegi qazaq, úighyr, ózbek, tatar, tipti kiyiz tuyrlyqty monghúl tuysqandar men shýrshit tekti sibe-solandargha deyin bir tudyng astyna toptasyp, qatygez jaumen qandy shayqastargha shyqqan bolatyn.

Armanda ketken Alash arystarynyng ansaghan tәuelsiz eli, aragha jyldar salyp, qazaq dalasynyng ana búryshynda shanyraq kótergeni tarihy shyndyq. Biraq, irgesine taghy bir Týrki memleketining tu kótergeni Satlinge únamady. Únamady eken dep ayanyp qalghan Álihan Tóre (surette) joq, qolynan kelgennin, mýmkindigi jetkenning bәrin istedi.

Surette: 1. Álihan tóre, 2. Shyghys Týrkistan Respublikasynyng sarbazdary

Úzaq jyldar eriksiz bodandyq qamytyn kiygen týrki halyqtary bostandyq, tәuelsizdik jolyndaghy kýresti bir sәtke de toqtatqan emes. Barlyq kezenderde orayly sәtti qoldan bermey, otarshyldyq ýstemdikting әlsiz tústaryn dәp basa qimyldap, qabyrghasyn qaqyrata sógip otyrdy.

Bir dәuirde Shyghys Týrkistan halqy da da Qytay basqynshylarynyng jýz myndaghan qalyng qolyn qansyrata jenip, tәuelsizdikting tuyn tikken júldyzdy sәtterdi bastan keship edi.

Sol mekendegi qazaq, úighyr, ózbek, tatar, tipti kiyiz tuyrlyqty monghúl tuysqandar men shýrshit tekti sibe-solandargha deyin bir tudyng astyna toptasyp, qatygez jaumen qandy shayqastargha shyqqan bolatyn.

Armanda ketken Alash arystarynyng ansaghan tәuelsiz eli, aragha jyldar salyp, qazaq dalasynyng ana búryshynda shanyraq kótergeni tarihy shyndyq. Biraq, irgesine taghy bir Týrki memleketining tu kótergeni Satlinge únamady. Únamady eken dep ayanyp qalghan Álihan Tóre (surette) joq, qolynan kelgennin, mýmkindigi jetkenning bәrin istedi.

ShYGhYS TÝRKISTAN RESPUBLIKASY haqynda jýieli monografiyalyq zertteu enbekterding tapshylyghy jәne múraghat derekterining azdyghyna baylanysty tәuelsiz Qazaqstan men jaz jaylauy, qys qystauy toghysyp jatqan keshegi qazaq jerindegi osy bir aituly uaqigha jayly býgingi úrpaqtyng bileri joqtyng qasy. Tipti mýiizi qaraghayday tarihshy ghalymdarymyz da atalghan Respublikany keshegi «Kenes Odaghynyng quyrshaghy» bolghan degenge sayatyn bir jaqty úshqary pikirden ary aspay keledi.

«Shynjannyng Ýsh aimaq tónkerisindegi iri ister» (Shynjang halyq baspasy. 1994-jyl, qyrkýiek) dep atalatyn tarihy shejirelik kitapta  1944-jyldyng 9-sәuirinde qúrylghan «Qúlja azattyq úiymynyn» is-qimyldarynan bastap, 1949-jyldyng 17-jeltoqsanynda ShYGhYS TÝRKISTAN ÚLTTYQ ARMIYaSYNYNG Shynjangha kirgen qyzyl Qytaydyng Azattyq armiyasynyng qúramyna qosylghangha deyingi bes jarym jyldan asa uaqytqa sozylghan tarihynan syr shertetin týp núsqa múraghattardan alynghan derekterding tizbesin yqshamdap berip otyrmyz.

Búl shejire eki alyp imperiyanyng qyspaghynda qysqa ghana uaqyt biylik qúrghan ShYGhYS TÝRKISTAN RESPUBLIKASY kóshbasshylarynyng óz halqy ýshin etken enbek, tókken terining qúndy eskertkishi.

Osynau múraghattar Tәuelsiz Qazaqstan biyligi ýshin de ghibyratqa toly qúndy jәdiger bolatyndyghyna bek senimdimiz.

(1944-jyl)

09.04.1944

«Qúlja azattyq úiymy» qúryldy. Álihan Tóre* tóragha boldy.

Álihan Tóre (1885-1976) * Rossiyanyng Toqmaq (Qyrghyzstannyng Toqmaq qalasyn aitady. - Abai.kz) degen jerinde dindar otbasynda dýniyege kelgen. Últy ózbek. Ilgerindi-keyindi Saud Arabiyasynda, Búharada din jәne dәrigerlik mamandyghyn oqyghan. 1929- jyly Kenes Odaghynan Shyghys Týrkistangha kelip qonystanyp, din taratady, dәrigerlikti kәsip etedi. 1937-jyly Shyng Shysay jaghynan tútqyngha alynyp, týrmege jabylady. 1941-jyly qamaqtan bosatylyp, Qúljadaghy eng ýlken Meshit - Baytolla meshitine imam bolady. Shyghys Týrkistan últ azattyq tónkerisi kezinde «Qúlja azattyq úiymynyn, Shyghys Týrkistan Respublikasy ýkimetining tóraghasy bolady.

***

10.04.1944

AQSh preziydenti Rozvelt Jang Jiyeshige telegramma jiberip, oghan fashisterge qarsy dýnie jýzilik odaq jaghdayyn eske alyp, Qytay-Sovet Odaghy elderining Shyghys Týrkistandaghy qatynasyn bәsendetu arqyly, halqaralyq kýshting qayta  úiymdasuynda Kenes Odaghynyng qoldauyna qol jetkizudi nәsihattady.

***

1944-jyl, sәuir aiynyng bas sheni.

Altay partizandar qosyny Shingil audanynyng Búlghyn ózeni alabynda qúryldy. Súlubay bas qolbasshy boldy.

***

1944-jyl, sәuir aiynyng bas sheni.

Monghúl Halyq Respublikasynyng basshysy Shoybalsyn shegarany kózden keshiru degen atpen Shyghys Týrkistannyng Shingil audanyna kelip, Ospan Islamúlyn qabyldady. Ospan Islamúlynyng talabyna say, MHR bir top әskery aqylshy jiberdi jәne qaru-jaraq, oq-dәri jetkizip berdi.

***

12.04.1944

Kenes Odaghynyng Qytayda túratyn bas elshisi Pan IIshin Gomin ýkimeti әkimshilik palatasynyng bastyghy Súnkige tayaudan beri Shyghys Týrkistanda tuylghan ýlkendi-kishili birqydyru oqighalar Qytaydyng Kenes Odaghyna qarsy túru beynesining kýn sayyn asqynghandyghyn dәleldedi dep kórsetti.

***

13.04.1944

Altay partizandar qosynynyng qorshauynda qalghan Gomindannyng Shingil audanynyng әkimi Tau Bayshuan audan qalashyghyn tastap, qalghan adamdaryn ertip, Shonjygha qashyp ketti.

***

1944-jyl, sәuir aiynyng orta sheni.

Qobyq (Qazirgi Qobyqsary monghúl avtonomiyaly audany) partizandar qosyny qúryldy. Zúnghyryp Shalqanúly qolbasshy bolyp saylandy. Gomindang armiyasynyng qorshap jongyna úshyraghandyqtan, sheginip MHR-na bardy.

***

25.04.1944

Kenes Odaghynyng Qytayda túratyn bas elshisi Paniishin Kenes Odaghy ókimetining búiryghy boyynsha Gomin ýkimetining syrtqy ister ministri Uanshyjiyemen kezdesip, Qytayda tayaudan beri tuylghan Kenes Odaghyna qarsy túru nysayyna nazar audaratyndyghyn bildirdi. Shyng Shysaydyng Shyghys Týrkistandaghy Kenes Odaghyna qarsy әreketterin aiyryqsha auyzgha aldy. Uang Shyjie mynany bildirdi: Shyghys Týrkistannyng jaghdayy erekshe, Shyng Shysayda 20 000 adamdyq armiya bolghandyqtan, kóz alda ony sheshu qiyngha týsedi.

***

1944-jyl, mamyr aiynyng basy.

«Altay qazaq últynyng kórkeng komiyteti» Ospan Islamúlynyng basqaruynda Kýrtide jinalys ashyp, Lәtip Mýstafaúly* qatarlylardy tolyqtyryp saylaudy jәne óz basqaruyndaghy ónirden salyq jinaudy úighardy.

***

1944-jyl, mamyr aiy.

Dubek Shalghynbaev**, Balqash Álghazyúly qatarly qazaq jas ziyalylary Kenes Odaghynyng Shәueshekte túratyn Konsulihanasynyng kómeginde Shәueshek audanynyng qalasynda qazaq jastaryn negiz etken kýresker úiym qúryp, Shyng Shysaygha, Gomindang ýstemdigine qarsy әreket jasady.

***

1944-jyl, mausym aiynyng basy.

Dәlelhan Sýgirbaev, Temirhan Áripbayúly***, Hasen qatarly Kenes Odaghynyng on ýsh aqylshysy («Aq ýi» aqylshylary) MHR arqyly Shingil audanynyng Búlghyn ózeni ónirindegi Altay partizandary atretining kazarmasyna kelip, Altay partizandar qosynynyng basshylyq júmysyna aralasa bastady.

Lәtip Mústafaúly* (1899-1986) ShT-nyng Kóktoghay audanynyng adamy. Últy qazaq. Ospan Islamúlynyng senimdi serigi әri qolghanaty. Shyndang ólkelik birlesken ýkimeti qúrylghannan keyin Altay aimaghy uәliyining orynbasary, jana Qytay ýkimeti qúrylghannan keyin ShÚAR Sayasiy-mәsilihat kenesining jorasy bolghan.

Dubek Shalghynbaev (1920-1947)** ShT-nyng Shaghantoghay audanynyng adamy. Últy qazaq. Joghary jikten shyqqan. Shynjang uniyversiytetin tauysqan. ShT últ-azattyq tónkerisi bastalghannan kein Tarbaghatay uәly mekemesining organy - «Halyq auazy» gazetining bas redaktory bolghan.

Temirhan Áripbayúly*** Kenes Odaghynyng әskery aqylshysy.t últy qazaq. 1945-jyl Altay aimaghy uәliyining orynbasary bolghan.1945-jyly jeltoqsan aiynda eline qaytyp ketken.

***

1944-jyl, mausym aiynyng 8-16 kýnderi.

Qasymhan Symayylov qatarlylar Shәueshek arqyly shegaradan ótip, Kenes Odaghynyng Baqty qystaghyna baryp, Abyla Ramazanovtyng ornalastyruy boyynsha, «Shegara saudasyn jasau» degen atpen Kenes Odaghynda «Emil shtabyn» qúrdy. 15-kýni «Emil shtaby» Tarbaghatay aimaghyndaghy әigili qayratkerlerge jәne «Kýresker ýsh gruppanyn» basshylaryna hat jazyp, olardy Tarbaghataydaghy Gomindang ýstemdigine qarsy túrugha júmyldyrdy әri «Kýresker ýsh gruppanyn» birlesuin talap etti.

***

10.06.1944

Stalin AQSh-tyng Kenes Odaghynda túratyn bas elshisi Garimandy qabyldaghan kezinde, Qytay ýkimetining Shyng Shysaydy Shynjandaghy mәnsabynan qaldyruy - Kenes-Qytay qatynasyn jaqsartuda keleli manyz alatynyn anghartty.

***

18-24.06.1944

AQSh preziydentining orynbasary Henry Ualles Kenes Odaghynan Shynjang arqyly Shúnshiynge baryp, Jiyanjiyeshige Stalinning Shynjandaghy «Altay dýrbeleni» Kenes Odaghymen qatysty degendi teriske shygharghanyn, Shyng Shysay Shynjannan auystyryp әketilse, «Altay dýrbeleni» ózdiginen tynyshtalady dep qaraytynyn aitty. Ári Kenes Odaghy men Qytaydyng kórshilik qatynasyn jaqsartudy ýmit etti.

***

1944-jyl, mausym aiynyng orta sheni.

MHR-nyng әskery aqylshysy Qaby MHR-nyng әskery qyzmetkerlerinen 50 neshe adamnan jәne Altay qazaq malshylarynyng osy elding shegarasynan qashyp ótken 100 neshe adamynan úiymdasqan partizandar qosynyn bastap, MHR-nan Buyrshyn audanyna qaytyp keldi.

***

1944-jyl, mausym aiynyng orta sheni.

«Altay qazaq últyn kórkeytu komiyteti» jinalys ashyp, Shynshysaydyn, Gomindannyng ýstemdigine qarsy kýresti tútas Altay aimaghynda etek aldyrudy úighardy. Quanyshbaydy qúraldy 400 adammen «Bauyrlastargha hatty» jәne Dәlelhan Sýgirbaevtyng tuystaryna, ru basylaryna jazghan hatyn berip, MHR arqyly Sarsýmbege (qazirgi Altay qalasy) jәne Buyryltoghay audanynyng soltýstik tauly ónirindegi jaylaulargha; Qabidy qúraldy 80 adammen Qaba audanynyng taularyndaghy jaylaulargha; Jylqaydardy Qúraldy 250 adammen Jemeney audanyna ýgit aitu, attanysqa keltiru qyzmetin isteuge jiberdi.

***

20.06.1944.

Quanyshbaydyng qúraldy atreti negizinde úiymdastyrylghan Buyryltoghay partizandar qosyny qúryldy.

***

1944-jyl, mausym aiynyng orta sheni.

Qabidyng qúraldy atreti negizinde úiymdastyrylghan Qaba partizandar qosyny qúryldy.

***

04.07.1944.

MHR-nyng kómeginde Zúnghyryp Shalqan 150 adamdyq Qobyq partizandar qosynyn bastap, Qobyq audanyna qaytyp keldi. Partizandyq qimyldaryn jalghastyrdy.

***

06.07.1944.

Shyng Shysay uaqyttyq 3-diviziyanyng bastyghy Tanjyshuangha Ýlingir әkimshilik mekemesinen eki polk әskery kýshti Sarsýmbege qorghanys qúrugha jiberu jóninde búiryq týsirdi.

***

08.07.1944.

Jylqaydar qúraldy atreti negizinde úiymdastyrylghan Jemeney partizandar qosyny qúryldy. Ramazan Bólimúly*, Molla Islam Symayylov basshy bolyp saylandy.

***

1944-jyl, shilde aiynyng bas sheni.

Jemeney, Qobyqsary audandaryndaghy qazaq, monghúl rubasylary; Jemeney partizan qosyndarynyng basshylary Jemeney audany men Qobyqsary audanynyng shegarasyndaghy Sauyr tauynyng Qaraghayty jaylauynda jinalys ótkizip, Kenes Odaghynyng aqylshylary Áripbay, Qúrmashtardyng kómeginde, Qobyqsary qalashyghyna shabuyl jasau qimylyn aqyldasyp, ornalastyrdy.

***

1944-jyl, shilde aiynyng songhy sheni.

Myltyq tapsyrudan bas tartqandyghy sebepti Gomindannyng Nylqy audandyq saqshy mekemesi jaghynan qolgha alynghan qazaq malshylary Ákpar* men Seyit** týrmeden shyqqannan keyin, Gomindannyng audandyq ýkimetining zoragerligine qúraldy kýshpen qarsy túrugha bekiydi. Tamyz aiynyng basynda Kenes odaghynan qaru-jaraq әkeluge barghanda Patih Mýsilimov*** qatarlylarmen kezdesip, qúraldy kýres jasaudy birge aqyldasyp, belgileydi. Olar atqa myltyq, oq-dәri aiyrbastap alyp, art-artynan qaytyp keledi.

Ákpar Esbosynúly (1911-1944)* ShT-nyng Nylqy audanynyng adamy. Últy qazaq. Malshy. Nylqy kóterilisining negizgi basshylarynyng biri. Nylqy qalashyghyn alu shayqasynda manyzdy rol atqarghan. Osy soghysta oq tiyip jaralanyp, artynan qaytys bolghan.

Seyit Kórpebayúly (1911 ?-1944)** ShT-nyng Nylqy audanynyng adamy. Últy qazaq. Malshy. Ákpardyng nemere inisi. Nylqy kóterilisining basshylarynyng biri. Nylqy qalashyghyn jәne Qúlja qalasyn alu shayqasynda manyzdy rol atqarghan. Qúlja qalasyna shabuyl kezinde oq tiyip, auyr jaralanghan., artynan qaytys bolghan.

Patih Mýsilimov (1900-1980)*** Kenes Odaghynyng azamaty. Últy tatar. Nylqy qúraldy kóterilisine basshylyq etken. 1944 jyldan 1951-jylgha deyin Nylqy audanynyng әkimi bolghan. 1955-jyly eline qaytqan.

***

1944-jyl, shilde aiynyng songhy sheni.

Tarbaghataydaghy Rypov partizandar qosyny Sauyr tauynda Jemeney partizandar qosynymen qosylyp, Jemeney partizandar qosynynan myltyq, oq-dәri jәne túrmysqa qajet búiymdar jaghynan kómek aldy.

***

1944-jyl, shilde aiy.

Ysqaqbek Mononov Kenes Odaghy әskery aqylshylarynyng kómeginde Kenes odaghyna eriksiz qashyp ótken bir top úsaq últ búqarasyn jiyp, әskery jattyghu jasady. Osy tústa Núrajy qúraldy qosyn bastap, Kenes odaghynan Tasqorghan audanyna kelip, shaghyn kólemdi qúraldy kýres jýrgizip, Gomindang armiyasy men saqshylaryna ýzbey soqtyghyp otyrdy.

***

5-8 .07,1944

Qaba partizandar qosyny Qaba audanynyng qalashyghyna shabuyl jasady. Shabuyl tórt tәulikke jalghasty. 8-kýni Gomindannyng kómekke jibergen әskerleri jetip keledi de, parizandar amalsyzdan qorshaudy búzyp shyghyp, Kenes Odaghy men MHR shegarasynan jol alyp, Shingil ónirindegi Altay partizanar qosynyna baryp qosyldy.

***

14.08.1944

Fatih Mýsilimov, Ákpar, Seyit, Abdolla, Qaynam qatarlylar Nylqy audanynyng Lastay tauly ónirinde parizandar qosynyn qúrdy jәne Jalynqolgha, Jartoghangha, Kókebaygha adam jiberip, sol jerdegi júrtshylyqty partizandar qosynyna qatynasugha ýndedi.

***

17.08.1944

Patih Mýsilimov qatarlylar oraza ait namazynan paydalana otyryp, qúraldy kóterilis jasau júmysyn meshitte otyryp aqyldasty. Bireuler Gomindannyng Nylqy audandyq saqshy mekemesine baryp qúpiyalyqty әshkrelep qoydy da, audandyq saqshy mekemesi dereu qaruly saqshy jiberip, tosyn tintu jýrgizdi. Parizan qosyny basshylary habar alysymen Lastay partizandaryn bastap toruyldap soqqy berdi. Sol mandaghy júrtshylyq ta shayqasqa ózdiginen qatynasty. Saqshylardan birtalayyn atyp óltirip, biraz myltyq olja týsirdi. Mine, búl әigili «Nylqy býliginin» bastaluy edi.

***

20.08.1944

Lastay partizandar qosyny túnghysh shayqasynyng jenisine qol jetkizgen son, ataghy shyqty da, sol mandaghy júrtshylyq oghan top-tobymen kelip qatynasty. Parizandar qosyna alghashqy retteuin jýrgizip,  ýsh ýlken atretke bólindi. Adam sany 200, myltyq sany 60-tan asty. Patih Mýsilimov qolbasshy boldy.

***

1944-jyl, tamyz aiynyng orta sheni.

Ólkelik ýkimet «Nylqy kóterilisinin» habaryn estigen son, Ólkelik saqshy ister basqarmasy bastyghynyng orynbasary Lii Biyndyny Qúljagha baryp, Ilening uaqyttyq uәlii mindetin ótep, Ile aimaghynyng amandyghyn kýsheytuge jiberdi.

***

29.08.1944

Gomin ýkimeti mynaday búiryq jariyalady:

Shynjang ólkelik ýkimetting jorasy әri tóraghasy ótinish etip, adal niyetin bildirdi. Shyng Shysay mindetinen qaldyrylsyn!

Shynjang Shegara qorghanys baqauyl mekemesi taratylsyn!

Shynjanda túratyn әskery bólim týgel Áskery ister komiytetine tóte qaraydy. Baqauyl mekemesining qyzmetterin Shynjang Amandyqty qorghau shtaby ótkizip alsyn!

Egin-mal sharuashylyghy ministrligining ministri Shynhúnle ózge mindetke qoyylatyndyqtan, qazirgi mindetinen qaldyryluy tiyis. Shynshsay Egin-orman sharuashylyghy ministrligining ministrligine erekshe taghayyndalsyn!

Ujúnshin Shynjang ólkelik ýkimetting tóraghalyghyna taghayyndalsyn!  Ujúnshin mindetin tapsyryp aludan búryn Jushauliyang әzirshe uaqyttyq tóraghalyq mindetti ótey túrsyn!

***

02.09.1944

Shyng Shysay 8-soghys rayony qolbasshysynyng orynbasary atymen mynaday búiryq jariyalady:

Ile aimaghynyng jaghdayy ornyqsyz bolghandyqtan Atty әskerler 1- diviziyasynyng komandiyri Súiiynshýn ýkimet qyzmetimen ólkede bolghan kezde, zaps 7-diviziya komandiyrining orynbasary Dudyfudy Ile aimaghynda túratyn barlyq armiya men amandyq qorghau bólimderine birtútas qolbasshylyq etuge jiberu úigharyldy. Sol kezde Gomindannyng Iledegi jalpy әskery kýshi mólshermen 2500 adam edi.

***

02.09.1944

Ju Shauliyang airoplanmen Ýrimjige úshyp kelip, Shynjannyng әskery әkimshilik isterin basqarugha kirisip ketti.

***

03.09.1944

Dudyfudy Ýrimjiden airplanmen Qúljagha bardy.

***

05.09.1944

Jushauliyang Kenes Odaghynyng Ýrimjide túratyn bas Konsuli Pushkinmen kezdesip, biylik jýrgizude kórshiler meyirimdi, dos bolu baghytyn ústanatyndyghyn bildirdi.

***

07.09.1944

Lastay partizandar qosyny kóp adam shygharyp, Nylqy audanynyng jer-jerinde ýgit qimyldaryn jýrgizip, ýgit qaghazyn kóp mólsherde taratty. Ile aimaqtyq Saqshy mekemesining bastyghy Gauuy búdan habar tapqan son, aimaqtyq saqshy mekemesi bastyghynyng orynbasary Jaujúnming men kenesshi Liubiniydi bir rota әskery kýshpen olardy janyshtaugha jiberdi.

***

10.09.1944

Altay partizandar qosyny Núrghojaydy* qúraldy 500 adammen Sarsýmbe, Buyrshyn audandarynda qimyl jasaugha jiberdi.

Núrghojay (1912-1987)*- ShT-nyng Kóktoghay audanynyng adamy. Últy qazaq. Malshy. Altay parizandar qosynynyng jauaptylarynyng biri bolghan. Keyin Týrkiyagha qonys audarghan.

***

11.09.1944

Shynshysay airoplanmen Shynjannan attanyp, Shúnshinge bardy.

***

20-23.09.1944

Lastay parizandar qosyny Jaujúnming bastaghan 300-dey әsker men saqshylardyng Lastaydy ýsh jaghynan qorshap joyyn sәtsizdikke úshyratty.

***

22.09.1944

Altay partizandar qosyny Torghaytyda (Qazaq beyiti) gomindang armiyasynyng Shonjydan Altaygha jibergen әskey búiymdar tiyelgen 45 avtomobili men 100 týie tasymsal qosynyna tútqiyl shabuyl jasap, 80-dey adamyn joydy. Oq-dәri tiyelgen eki avtomobiliin kýiretti.

***

23.09.1944

Jushauliyannyng Qúljagha kómekke jibergen 7-diviziya, 19-polkining 1-bataliony Qúljagha jetip bardy.

***

23.09.1944

Ysqaqbek Mononov Tasqorghan partizandar qosynyn bastap, Kenes Odaghy shegarasynan ótip kelip, Úlyqshat audanyn alyp, ilgerley otyryp Qashqardy almaqshy edi.

Búl habardy bilip qalghan gomindang biyleushileri Úlyqshat audanyndaghy qorghanysty kýsheytkendikten, Ysqaqbek qosynyn shegindirip әketti. Aldymen Tasqorghan audanyna shabuyl jasap, odan song Qashqargha joryq jasau jana jobasyn jasady.

Dәl osy kezde Nylqy audanynyng Lastayynda qaruly kóterilis búrq ete týskenin estigen Ysqaqbek, Núrajylargha Tasqorghan partizandar qosynyna basshylyq etip, Tasqorghan audanyna shabuyl jasaugha búiryq berdi. Ózi birqydyru qúraldy kýshpen Kenes Odaghy shegarasy arqyly Ilege attandy.

***

1944-jyl, qyrkýiek aiy.

Rypov partizandar qosyny Sauyr tauynan qaytyp, Tarbaghatay ónirine keldi. Parizandyq qimyldaryn odan ary jalghastyrdy.

***

04.10.1944

Ujúnshin airoplanmen Ýrimjige kelip, Shynjang ólkelik ýkimetting tóraghasy boldy.

***

05-07.10.1944

5-qazan kýni Lastay partizandar qosyny Ákbar; Patiyh, Hamiyt, Mýsilimovtardy qúraldy 500-den astam adammen Nylqy audany qalashyghyna shabuyl jasaugha jiberdi. Jol boyy olargha júrtshylyqtan mynday adam qosyldy. 6-kýni tansәride Seyit 1-ýlken atretti, Qaynam 2-ýlken atretti, Ivan Shatov 3-ýlken atretti bastap, shyghys, ontýstik, batys - ýsh baghyttan audan qalashyghyna súrapyl shabuyl jasady. Qalashyqttaghy úsaq últ búqarasy olargha jabal sәikesti. Parizandar qosyny bir kýn, bir týn qiyan-keski shayqas jasap, 7-kýni týsting aldynda audan qalashyghyn týgel basyp aldy. Qalashyqty qorghap túrghan әskerler men saqshylardan 30-day adamdy joydy. Jerlik mәnsaptylardan, әskeler men saqshylardan 140-tan astam adamdy tútqyndady. 3 pulimot, 66 myltyq olja týsirdi. Týrmedegi Ábilqayyr Tóre*, Nýsiphan Kónbaev**, qatarly jýzden astam adamdy bosatty.

Partizandar qosyny qalashyqty alghannan keyin, syban ruynan shyqqan Ospandy Nylqy audanynyng uaqyttyq jauaptysy etip taghayyndady. Gomindang biyleushilerining partizandar qosynyn qorshap joiyna kómektesken Qanatbek, audan әkimi Lo Shishyn, audandyq saqshy mekemesining bastyghy Fyng Uyjýn jәne aimaqtyq saqshy mekemesining orynbasary Jau Júnming qatarlylardy atty. Sonymen bir uaqytta, Jyng audanynyng Ashaly asuy men Qúlja audanynan Nylqy audanyna baratyn әskery bekinis Mazargha jeke-jeke qorghanys әskery bólimderi jiberildi.

 

Ábilqayyr Tóre (1890-1970)*- ShT-nyng Nylqy audanynyng adamy. Últy qazaq. Tóre túqymy. ShTR Ýkimetining jorasy, Mal sharuashylyq mekemesining bastyghy, ShTR-nyng kelissóz uәkili, Ile aimaghy uәly mekemesining orynbasary bolghan.

Nýsiphan Kónbaev (1898-1986)**- ShT-nyng Nylqy audanynyng adamy. Últy qazaq. ShTR Últtyq armiya atty әskerler polikining komandiyri bolghan.

Dayyndaghan - Auyt Múqiybek balasy

(Jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2066
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2495
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2104
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1608