Aqyn Jәrken Bódeshúly 1944 jyly 15 tamyzda Shyghys Týrkistanda tughan. 2021 jyly 21 sәuirde 76 jasqa qaraghan shaghynda Almatyda dýniyeden ótti. 

Onyng «Kókshe qúraq», «Qos qanat», «Zeyin», «Aspan dausy», «Júldyzgha ornyn ay bermes», «Emender týnde býrleydi» t.b. kitaptary jaryq kórgen. Halyqaralyq әdeby «Alash» syilyghynyng iyegeri jәne Týrki elderi poeziyasy II festivalynyng laureaty. «Kiyik patshasy» sahnalyq qoyylymy ýshin qazaq balalar әdebiyetining damuyna arnalghan «Daraboz» bәigesinde (2013 j) jýlde aldy. 

– Agha, balalyq shaghynyzdyng qyzyqty bir oqighasyn әngimelep berseniz?

– Bizding jaqta tentek balalar kóp boldy.Bala kezim. Ekinshi auylgha qydyryp baramyz. Sol auyldyng bir balasy tauyqty ústap aldy da, qanatyna ot qoyyp jiberdi.Sonda tauyqtyng órtengenin kórip zәrem úshty.Sol әli esimnen qalmaydy. Balalyq shaq degende kóp aitugha bolady. Qozy baghamyz. Qozyny qayyryp kel deydi, qayyryp kelemiz. Auyldyng manynda ýlken kól bar.Sodan bir kýni qozylardy kóldi jaghalata qayyrmalap kele jatqanmyn. Kýn jauyp túr. Bir zamanda ayaghym tayyp ketti. Asty jaq túnghiyq kól. Solay qaray qúlap baramyn, ústaytyn jer joq. Ólgen osy bolar dep oiladym. Qúday ondaghanda qolym bir týp shengelge ilindi. Jardan qúlaghanymdy el kórgen ghoy. Bәri jýgirip qútqarugha keldi. Bir zamanda arqan tastap zorgha degende shygharyp aldy. Sondaghy shygharghan bir ólenim bar:

“Aqylymmen kenesem,

Maqsatyma jeterdey.

Ómir degen ne desem,

Bir týp shengel eken ghoy”, – degen. Bir týp shengel... Ony kim jaqsy kóredi. Biraq ólimnen alyp qalghan sol. Óleng qaydan tuady desen, osyndaydan tuady eken. El jaqqa barsa eng әueli sol jerge baramyn.Qúlaghan jerime!..

– Ólendi qanday mezgilde, qanday kónil kýy ýstinde jazghandy únatasyz?

– Men bir jerde otyryp óleng jazbaymyn. Ana bólmege bir kirem, myna bólmege bir kirem. Ýy ishinde jortyp jýrem. Áne jerde bir shumaq qalady, mine jerde bir shumaq qalady. Sodan keyin tәnerteng jinap alamyn. Poemalarymdy jazghanda tanghy tórke deyin otyramyn. Eger osy poemam jaqsy shyghatyn bolsa, eng songhy ýsh-tórt shumaghyn jazbay qoya túramyn. Ertenge qaldyramyn. Eger jaqsy shyqpasa eshtenesin qaldyrmay órtep jiberemin. Avtobus ishinde kele jatyp on shumaqqa esimde saqtaymyn. Álgilerdi jatqa oqyp otyramyn. Ýige kelip kóshirip alamyn. Jazushy Ábish Kekilbayúlynyn: “Jәrken aghylyp-tógilip kele jatqan aqyndardyng biri..” deytini sol.

– Aqyndyq jolgha týsuinizge kimderding әseri tiydi?

– Men Jayyrdyng Jan degen jerinde tuyppyn. Ákem Qyzyr degen kisi. Men tughanda aghasy Bódesh bauyryna salyp alghan eken. Sol kisining qolynda óstim. Ol oqyghan bilimdi adam bolatyn. Jazushy Beyimbet Maylin men Arasanbay Múqyshovtyng qysqa-qysqa әngimelerin auyldyng shaldaryna oqyp berip otyratyn. Maghjannyng ólenderin jatqa oqityn. Sondaghy Maghjannyng «Batyr bayan» turaly poemasy esimde qalypty. Ol jaqtaghy el búl jazudy bilmeytin. Ákem Bódeshting ghana osy jazudan sauaty bar edi. Kóbinde osy jaqtan kitap aldyratyn. Sonda alghash ret әdebiyetting ne ekenin bildim. Mening әdebiyetke keluim osylay bastaldy. Ákemning әseri boldy.

– Sizding «Tughan jer» atty óleninizde: “Tughan jerding jylany, Shyryldatyp shaq meni... Tughan jerding qasqyry, Kemir aqyn sýiegi...” degen joldar bar. Sol óleninizding mәnisin әngimelep berseniz?

– Búl ólendi әsirese jastar tútas biledi. Osy ólenim shyqqanda bireuler aitty: «Tughan jerinizdi» jek kóresiz be, qalay? Tughan jerding qasqyry sýiegimdi kemir, óltir dep jatyrsyz... «Tughan jerding qar-múzy, ayazynmen juyndyr» dep jatyrsyz... Búnynyz qalay...” – dep. «Nege jek kóreyin, jaqsy kóremin!» – dedim. Búl saghynyshtan tughan ólen. Men elden ketkennen keyin 20 jyl degende qaytyp bardym. 20 jyl eki el arasynda hat-habar bolmady. Áke-sheshem: “Balamyz Qazaqstangha oqimyn dep ketip edi, әli kýnge habar joq...” – dep tiyisti organdargha izdeu salsa kerek. Sonda әlgi mekemeden: “Balanyz shekarada әlde qashan atylyp ketken” degen jauap alypty. Mine, osylaysha mening janazamdy da shygharyp, asymdy da berip qoyghan eken... Sodan 20 jyldan keyin bardym. Ol kezde әke-sheshem qaytys bolyp ketipti. 20 jyldyq saghynyshta adam ne aitpaydy?  Caghynysh degen nәrse – Qúday-au, ol da qúdiret! Tughan jerinning jybyrlaghan qúmyrysqasyna deyin saghynady ekensin. Qasqyr degen adamdy jep qoyatyn nәrse ghoy! Tughan jerding qar-múzynyng ózi nege túrady? Álemdik poeziyadan da habarym bar. Oqimyn. Olardyng bәri de sypyra maqtaydy. Sodan oy tudy: shyn saghynsam shyn óleng tuatyn shyghar? Bireuge úqsamasam degen oy bolghan joq. Jazylyp bolghan song bireuler aitty: “Mynauyng súmdyq óleng eken”, – dep. Óleng keyde solay sәtti tuady. Men ózimdi zamandas jigitterden nemese basqalardan artyqpyn demeymin. Biraq taghdyrym artyq shyghar?!  Bayaghydy «Egemen Qazaqstan» gazetining tóraghasy Sauytbek Ábdirahmanov mening ólenderime taldau jasady.“Men aqyn emespin, taghdyrym aqyn” degen joldarym bar edi. Sonda Sauytbek : “Jәrken! Sen aqynsyn, taghdyryng da aqyn”, – dep jazdy.

– Sonau 70-jyldary Qytaydan qashyp ótkeninzdi bilemiz. Basynyzdy ajalgha tigip jýrip Atamekenge jettiniz... Sonda búl jaqtaghylardyng sizge degen senimi qalay boldy?

– Jabaq deytin shaldyng artyna mingesip keldim. Ol osy Taldyqorghan jaqtyng adamy eken. Sonyng úzyn aty boldy. Atajúrtymyzgha sóitip keldik! Biraq kóp tergeldim.Kóp adamdar qytay, qytaydan kelgen dep tәlkek etti. Soghan da boy bermey óleng jazghanmyn.

– Óz ómirinizdi arqau etken «Jayyrdyng jalghyzy» degen roman jazyp jýrgeninizdi ózinizden estip edim. Sol shygharmanyz oqyrmangha qashan jol tartpaq?

– Romanda óz basymnan ótken oqighalardy jazdym. Bir tarauyna kelise almay-aq jýrgenim. Sol jeri bitpey túr. Ábden pisip, ii qansyn dep otyrmyn. Anda-sanda eki-ýsh betin oqyp qoyamyn. Ol oiym qay uaqytta oryndalady, qanday pisumen shyghady qazirshe aita almaymyn.

– Memlekettik syilyqqa ózinizdi bir emes,  eki mәrte úsyndynyz! Ókinishtisi ekeuinde de bәsekelesterinizding aty ozdy... Endi әli de bir baghymdy synasam oiynyz joq pa?

– Endi osyny qoyayyn dep otymyn. Óitkeni  jetpiske de kelip qaldym. Menen de jastar bar, talattar bar. Solar alsyn. Men jolymdy berdim dep otyrgham joq. Kónilim qaldy! Ádildik joq eken!.. Memlekettik syilyq alamyn dep jýrip, talay ólendi jazudan qaldym. Alandap jýredi ekensin. Shygharmashylyqqa ziyandy nәrse eken. Óitkenshe ólenimdi jazyp, alansyz jýre bergenim beyish siyaqty. Memlekettik syilyq jaqsy-aq ! Shynymdy aitsam: Oghan qyzyqqanym – aqsha kerek boldy. Tórt týligim tolyp túrghan adam emespin. Ashyp túrghan dýkenim, satyp túrghan saudam joq? Bala-shagha, nemerelerim bar. Solargha kómegim tiysin dep memlekettik syilyqqa qatysqan edim. Qaytalap aitayyn, ataq ýshin qatysqan joqpyn. Ony kim qalay týsinse ózi bilsin. Bylayda mening ólenderimdi jatqa biletinder kóp. Sol da jetedi. Elding qúrmetine degen mahabbatym sheksiz. Qazaq bar jerde poeziya bar, poeziya bar jerde Jәrken bar.

– Jetpiske de jetip qaldynyz! Osy ómir jolynyzda bireuge qiyanat jasaghan nemese әlde kimderden qiyanat kórgen kezderiniz boldy ma?

– Men bir adamnyng aldyn kesip ótken jan emespin. Osy kýnge deyin bireuding ýstinen aryz aityp kórmeppin. Júmysqa alynyz degen ótinishim bar eken, basqa eshqanday ótinish-aryz jazbappyn. Bireuding aldyna týsip, eshkimdi jamandamadym. Adal óttim. Qúday búiyrsa keler jyly jetpiske kelemin. Soghan osy kýiimde jetsem qúday da riza, men de riza, inilerim de riza. Al  maghan qiyanat jasaghandar boldy. Ony aitpaymyn. Kósh ótti, ketti! Ótip ketken dýniye...

– Býgingi kózi tiri aqyndardan kimderdi joghary baghalaysyz?

– Temirhan myqty aqyn. «Kók týrikter sarynynda» ol keremet izdendi.Onyng da qarapayym ketip qalatyn jerleri bar. Biraq ol shynymen  myqty aqyn. Men osy aqyndy jaqsy kóremin. Bir aqyn bir aqyndy aitsa da jetedi.Jaqsy aqyndar da bar.

– Alghashqy oqyghan kitabynyz esinizde me?

– Jana aittym ghoy, Beyimbet Maylinning kitaptary. Sodan keyin Arasanbay Múqyshtyng kitaby. Aty esime týspey túr.

– Aqyndyqtan basqa qanday óneriniz bar?

– Qytayda velosiypet aidamaytyn kisi joq qoy. Qúday-au, sony da ýirenbey kelippin. Jalpy men óleng bop tudym, óleng bop ketemin. Osy kýnge deyin pәlenbay kitap jazdym. Soghan órem jetkende, janaghy velosiypet minuge kónil bólmeppin. Qúrdastarym: “Jabayy adamsyn” dep әzildeydi. Sol jabayy kýiimde qalayyn. Biraq poeziyam jabayy bolmaydy.

– Maqtanshaq emessiz be?

– Joq. Bizde aqyndyq minez degen bar. Ol әrtýrli bolady. Beyimbet qoydan da juas adam bolghan. Qasymdar da, Múqaghalilar da minez bolghan shyghar. Minez әrqily. Mendegi minez bireuge aqynmyn dep maqtana bermeymin. Keyde zamandastarym men ózing sekildi inilerime aitam: Men de tәuir aqyn sekildimin dep. Soghan qanaghat qylamyn.

– Neni jek kóresiz?

– Mening eshkimge ókpem joq. Eshkimdi jek kórmeymin. Sol minezimmen әli kele jatyrmyn. Aqynmyn dep aighaylap shyqqan joqpyn. Sahnany jek kórdim.Bireuler sahnagha talasyp óleng oqyp jatady. Ózim ondaygha qyzyqpadym. Qúdaydyng bergen darynyn óz qadirimen jazyp jýrsem bolghany. Poeziyagha, ónerge adaldyq bolmaghan jerde shyn poeziya da, shyn óner de bolmaydy. Qazir sahnagha shyghyp tayrandap óleng aitatyn, biyleytinder kóbeyip ketti. Óleni óleng emes, bii by emes, әueni әuen emes. Mine, osylar kórermendi dúrys tәrbiyelep jatqan joq. Sahna degen kiyeli nәrse, ondaghyny býkil  el kóredi. Oghan shyqqanda keremet ónering bolmasa, onda eldi mazaq qylma.  Shirkin, búrynghy әnder qanday edi, biyler qanday edi?!..

– Óziniz qanday bala boldynyz?

– Eshkimge aralaspaytyn, qanghybas bala boldym. Top qúryp, balalarmen oinaghan joqpyn. Bireumen úrsysyp, tóbelesken emespin. Jalghyz jýretinmin, eshkimge jolamaytynmyn. Sonyma qarap el meni Qonqa dep ataytyn. Qonqa deytin qazaqtyng sózi ghoy.Mynau Qonqa bala deytin.Eshkimge jolamaytynmyn. Bireuding jaghasynan almaghan bala bolyp óstim.

– Qazirgi balalar turaly oi-piriniz qanday?

– Býgingining balalary óte myqty. Sanasy joghary. Tapqyr. Men esik aldyndaghy sayabaqta  balalarmen birge otyramyn. Ózim balalardy jaqsy kóremin.Ýiimizding ýstimen samolyot úshady. Búryn balalar:

Ey, samolyot, samolyot,

Bizding ýige qona ket! – dep aitushy edi ghoy. Qazirgi balalar óitip aitpaydy eken. Olar:

Ey, Samolyot, samolyot ,

Bizding ýiden ary ket, – deytin bolypty. Óitkeni talay úshaq qúlady ghoy... Mine, zamannyng әseri. Abay aitqan:“Adamdy zaman iyleydi” dep. Sol keldi-au?!

– Qanday armanynyz bar?

– Shirkin-ay, bir armanym bar. Qazaqtyng jyraulyq poeziyasy әlemdik tilge tegis óz aldyna audarylsa ghoy!  Álemdik poeziyadan taghy eshkimge jetkizbes biyikke kóteriler edik. Osy joq.

– Jas qalamgerlerine aitarynyz...

– Jalpy shygharmashylyqpen ainalysyp jýrgen talapkerlerge aitarym: Eng birinshi oqu kerek. Sodan keyin jaz, jaza ber! Oqu bolmaghan jerde jazbay-aq  qoy. Óitkeni zaman basqa. Keremettey nәrseler jazylyp jatyr. Sodan habaryng bolmasa, ótirik birdeme jazba. Men keremetpin dep tasyma. Oqy, bil, jaz!

– Ángimenizge raqmet!

(Súqbat 2013 jyly jazyp alyndy)

Erkin Núrbayúly

Abai.kz