اقىن جاركەن بودەشۇلى 1944 جىلى 15 تامىزدا شىعىس تۇركىستاندا تۋعان. 2021 جىلى 21 ساۋىردە 76 جاسقا قاراعان شاعىندا الماتىدا دۇنيەدەن ءوتتى. 

ونىڭ «كوكشە قۇراق»، «قوس قانات»، «زەيىن»، «اسپان داۋسى»، «جۇلدىزعا ورنىن اي بەرمەس»، «ەمەندەر تۇندە بۇرلەيدى» ت.ب. كىتاپتارى جارىق كورگەن. حالىقارالىق ادەبي «الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى جانە تۇركى ەلدەرى پوەزياسى ءىى فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى. «كيىك پاتشاسى» ساحنالىق قويىلىمى ءۇشىن قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ارنالعان «دارابوز» بايگەسىندە (2013 ج) جۇلدە الدى. 

– اعا، بالالىق شاعىڭىزدىڭ قىزىقتى ءبىر وقيعاسىن اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز؟

– ءبىزدىڭ جاقتا تەنتەك بالالار كوپ بولدى.بالا كەزىم. ەكىنشى اۋىلعا قىدىرىپ بارامىز. سول اۋىلدىڭ ءبىر بالاسى تاۋىقتى ۇستاپ الدى دا، قاناتىنا وت قويىپ جىبەردى.سوندا تاۋىقتىڭ ورتەنگەنىن كورىپ زارەم ۇشتى.سول ءالى ەسىمنەن قالمايدى. بالالىق شاق دەگەندە كوپ ايتۋعا بولادى. قوزى باعامىز. قوزىنى قايىرىپ كەل دەيدى، قايىرىپ كەلەمىز. اۋىلدىڭ ماڭىندا ۇلكەن كول بار.سودان ءبىر كۇنى قوزىلاردى كولدى جاعالاتا قايىرمالاپ كەلە جاتقانمىن. كۇن جاۋىپ تۇر. ءبىر زاماندا اياعىم تايىپ كەتتى. استى جاق تۇڭعيىق كول. سولاي قاراي قۇلاپ بارامىن، ۇستايتىن جەر جوق. ولگەن وسى بولار دەپ ويلادىم. قۇداي وڭداعاندا قولىم ءبىر ءتۇپ شەڭگەلگە ءىلىندى. جاردان قۇلاعانىمدى ەل كورگەن عوي. ءبارى جۇگىرىپ قۇتقارۋعا كەلدى. ءبىر زاماندا ارقان تاستاپ زورعا دەگەندە شىعارىپ الدى. سونداعى شىعارعان ءبىر ولەڭىم بار:

“اقىلىممەن كەڭەسەم،

ماقساتىما جەتەردەي.

ءومىر دەگەن نە دەسەم،

ءبىر ءتۇپ شەڭگەل ەكەن عوي”، – دەگەن. ءبىر ءتۇپ شەڭگەل... ونى كىم جاقسى كورەدى. بىراق ولىمنەن الىپ قالعان سول. ولەڭ قايدان تۋادى دەسەڭ، وسىندايدان تۋادى ەكەن. ەل جاققا بارسا ەڭ اۋەلى سول جەرگە بارامىن.قۇلاعان جەرىمە!..

– ولەڭدى قانداي مەزگىلدە، قانداي كوڭىل كۇي ۇستىندە جازعاندى ۇناتاسىز؟

– مەن ءبىر جەردە وتىرىپ ولەڭ جازبايمىن. انا بولمەگە ءبىر كىرەم، مىنا بولمەگە ءبىر كىرەم. ءۇي ىشىندە جورتىپ جۇرەم. انە جەردە ءبىر شۋماق قالادى، مىنە جەردە ءبىر شۋماق قالادى. سودان كەيىن تاڭەرتەڭ جيناپ الامىن. پوەمالارىمدى جازعاندا تاڭعى توركە دەيىن وتىرامىن. ەگەر وسى پوەمام جاقسى شىعاتىن بولسا، ەڭ سوڭعى ءۇش-ءتورت شۋماعىن جازباي قويا تۇرامىن. ەرتەڭگە قالدىرامىن. ەگەر جاقسى شىقپاسا ەشتەڭەسىن قالدىرماي ورتەپ جىبەرەمىن. اۆتوبۋس ىشىندە كەلە جاتىپ ون شۋماققا ەسىمدە ساقتايمىن. الگىلەردى جاتقا وقىپ وتىرامىن. ۇيگە كەلىپ كوشىرىپ الامىن. جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ: “جاركەن اعىلىپ-توگىلىپ كەلە جاتقان اقىنداردىڭ ءبىرى..” دەيتىنى سول.

– اقىندىق جولعا تۇسۋىڭىزگە كىمدەردىڭ اسەرى ءتيدى؟

– مەن جايىردىڭ جان دەگەن جەرىندە تۋىپپىن. اكەم قىزىر دەگەن كىسى. مەن تۋعاندا اعاسى بودەش باۋىرىنا سالىپ العان ەكەن. سول كىسىنىڭ قولىندا ءوستىم. ول وقىعان ءبىلىمدى ادام بولاتىن. جازۋشى بەيىمبەت مايلين مەن اراسانباي مۇقىشوۆتىڭ قىسقا-قىسقا اڭگىمەلەرىن اۋىلدىڭ شالدارىنا وقىپ بەرىپ وتىراتىن. ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىن. سونداعى ماعجاننىڭ «باتىر بايان» تۋرالى پوەماسى ەسىمدە قالىپتى. ول جاقتاعى ەل بۇل جازۋدى بىلمەيتىن. اكەم بودەشتىڭ عانا وسى جازۋدان ساۋاتى بار ەدى. كوبىندە وسى جاقتان كىتاپ الدىراتىن. سوندا العاش رەت ادەبيەتتىڭ نە ەكەنىن ءبىلدىم. مەنىڭ ادەبيەتكە كەلۋىم وسىلاي باستالدى. اكەمنىڭ اسەرى بولدى.

– ءسىزدىڭ «تۋعان جەر» اتتى ولەڭىڭىزدە: “تۋعان جەردىڭ جىلانى، شىرىلداتىپ شاق مەنى... تۋعان جەردىڭ قاسقىرى، كەمىر اقىن سۇيەگى...” دەگەن جولدار بار. سول ولەڭىڭىزدىڭ ءمانىسىن اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز؟

– بۇل ولەڭدى اسىرەسە جاستار تۇتاس بىلەدى. وسى ولەڭىم شىققاندا بىرەۋلەر ايتتى: «تۋعان جەرىڭىزدى» جەك كورەسىز بە، قالاي؟ تۋعان جەردىڭ قاسقىرى سۇيەگىمدى كەمىر، ءولتىر دەپ جاتىرسىز... «تۋعان جەردىڭ قار-مۇزى، ايازىڭمەن جۋىندىر» دەپ جاتىرسىز... بۇنىڭىز قالاي...” – دەپ. «نەگە جەك كورەيىن، جاقسى كورەمىن!» – دەدىم. بۇل ساعىنىشتان تۋعان ولەڭ. مەن ەلدەن كەتكەننەن كەيىن 20 جىل دەگەندە قايتىپ باردىم. 20 جىل ەكى ەل اراسىندا حات-حابار بولمادى. اكە-شەشەم: “بالامىز قازاقستانعا وقيمىن دەپ كەتىپ ەدى، ءالى كۇنگە حابار جوق...” – دەپ ءتيىستى ورگاندارعا ىزدەۋ سالسا كەرەك. سوندا الگى مەكەمەدەن: “بالاڭىز شەكارادا الدە قاشان اتىلىپ كەتكەن” دەگەن جاۋاپ الىپتى. مىنە، وسىلايشا مەنىڭ جانازامدى دا شىعارىپ، اسىمدى دا بەرىپ قويعان ەكەن... سودان 20 جىلدان كەيىن باردىم. ول كەزدە اكە-شەشەم قايتىس بولىپ كەتىپتى. 20 جىلدىق ساعىنىشتا ادام نە ايتپايدى؟  Cاعىنىش دەگەن نارسە – قۇداي-اۋ، ول دا قۇدىرەت! تۋعان جەرىڭنىڭ جىبىرلاعان قۇمىرىسقاسىنا دەيىن ساعىنادى ەكەنسىڭ. قاسقىر دەگەن ادامدى جەپ قوياتىن نارسە عوي! تۋعان جەردىڭ قار-مۇزىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ الەمدىك پوەزيادان دا حابارىم بار. وقيمىن. ولاردىڭ ءبارى دە سىپىرا ماقتايدى. سودان وي تۋدى: شىن ساعىنسام شىن ولەڭ تۋاتىن شىعار؟ بىرەۋگە ۇقساماسام دەگەن وي بولعان جوق. جازىلىپ بولعان سوڭ بىرەۋلەر ايتتى: “مىناۋىڭ سۇمدىق ولەڭ ەكەن”، – دەپ. ولەڭ كەيدە سولاي ءساتتى تۋادى. مەن ءوزىمدى زامانداس جىگىتتەردەن نەمەسە باسقالاردان ارتىقپىن دەمەيمىن. بىراق تاعدىرىم ارتىق شىعار؟!  باياعىدى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ توراعاسى ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ مەنىڭ ولەڭدەرىمە تالداۋ جاسادى.“مەن اقىن ەمەسپىن، تاعدىرىم اقىن” دەگەن جولدارىم بار ەدى. سوندا ساۋىتبەك : “جاركەن! سەن اقىنسىڭ، تاعدىرىڭ دا اقىن”، – دەپ جازدى.

– سوناۋ 70-جىلدارى قىتايدان قاشىپ وتكەنىڭزدى بىلەمىز. باسىڭىزدى اجالعا تىگىپ ءجۇرىپ اتامەكەنگە جەتتىڭىز... سوندا بۇل جاقتاعىلاردىڭ سىزگە دەگەن سەنىمى قالاي بولدى؟

– جاباق دەيتىن شالدىڭ ارتىنا مىنگەسىپ كەلدىم. ول وسى تالدىقورعان جاقتىڭ ادامى ەكەن. سونىڭ ۇزىن اتى بولدى. اتاجۇرتىمىزعا ءسويتىپ كەلدىك! بىراق كوپ تەرگەلدىم.كوپ ادامدار قىتاي، قىتايدان كەلگەن دەپ تالكەك ەتتى. سوعان دا بوي بەرمەي ولەڭ جازعانمىن.

– ءوز ءومىرىڭىزدى ارقاۋ ەتكەن «جايىردىڭ جالعىزى» دەگەن رومان جازىپ جۇرگەنىڭىزدى وزىڭىزدەن ەستىپ ەدىم. سول شىعارماڭىز وقىرمانعا قاشان جول تارتپاق؟

– روماندا ءوز باسىمنان وتكەن وقيعالاردى جازدىم. ءبىر تاراۋىنا كەلىسە الماي-اق جۇرگەنىم. سول جەرى بىتپەي تۇر. ابدەن ءپىسىپ، ءيى قانسىن دەپ وتىرمىن. اندا-ساندا ەكى-ءۇش بەتىن وقىپ قويامىن. ول ويىم قاي ۋاقىتتا ورىندالادى، قانداي پىسۋمەن شىعادى قازىرشە ايتا المايمىن.

– مەملەكەتتىك سىيلىققا ءوزىڭىزدى ءبىر ەمەس،  ەكى مارتە ۇسىندىڭىز! وكىنىشتىسى ەكەۋىندە دە باسەكەلەستەرىڭىزدىڭ اتى وزدى... ەندى ءالى دە ءبىر باعىمدى سىناسام ويىڭىز جوق پا؟

– ەندى وسىنى قويايىن دەپ وتىمىن. ويتكەنى  جەتپىسكە دە كەلىپ قالدىم. مەنەن دە جاستار بار، تالاتتار بار. سولار السىن. مەن جولىمدى بەردىم دەپ وتىرعام جوق. كوڭىلىم قالدى! ادىلدىك جوق ەكەن!.. مەملەكەتتىك سىيلىق الامىن دەپ ءجۇرىپ، تالاي ولەڭدى جازۋدان قالدىم. الاڭداپ جۇرەدى ەكەنسىڭ. شىعارماشىلىققا زياندى نارسە ەكەن. ويتكەنشە ولەڭىمدى جازىپ، الاڭسىز جۇرە بەرگەنىم بەيىش سياقتى. مەملەكەتتىك سىيلىق جاقسى-اق ! شىنىمدى ايتسام: وعان قىزىققانىم – اقشا كەرەك بولدى. ءتورت تۇلىگىم تولىپ تۇرعان ادام ەمەسپىن. اشىپ تۇرعان دۇكەنىم، ساتىپ تۇرعان ساۋدام جوق؟ بالا-شاعا، نەمەرەلەرىم بار. سولارعا كومەگىم ءتيسىن دەپ مەملەكەتتىك سىيلىققا قاتىسقان ەدىم. قايتالاپ ايتايىن، اتاق ءۇشىن قاتىسقان جوقپىن. ونى كىم قالاي تۇسىنسە ءوزى ءبىلسىن. بىلايدا مەنىڭ ولەڭدەرىمدى جاتقا بىلەتىندەر كوپ. سول دا جەتەدى. ەلدىڭ قۇرمەتىنە دەگەن ماحابباتىم شەكسىز. قازاق بار جەردە پوەزيا بار، پوەزيا بار جەردە جاركەن بار.

– جەتپىسكە دە جەتىپ قالدىڭىز! وسى ءومىر جولىڭىزدا بىرەۋگە قيانات جاساعان نەمەسە الدە كىمدەردەن قيانات كورگەن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

– مەن ءبىر ادامنىڭ الدىن كەسىپ وتكەن جان ەمەسپىن. وسى كۇنگە دەيىن بىرەۋدىڭ ۇستىنەن ارىز ايتىپ كورمەپپىن. جۇمىسقا الىڭىز دەگەن ءوتىنىشىم بار ەكەن، باسقا ەشقانداي ءوتىنىش-ارىز جازباپپىن. بىرەۋدىڭ الدىنا ءتۇسىپ، ەشكىمدى جاماندامادىم. ادال ءوتتىم. قۇداي بۇيىرسا كەلەر جىلى جەتپىسكە كەلەمىن. سوعان وسى كۇيىمدە جەتسەم قۇداي دا ريزا، مەن دە ريزا، ىنىلەرىم دە ريزا. ال  ماعان قيانات جاساعاندار بولدى. ونى ايتپايمىن. كوش ءوتتى، كەتتى! ءوتىپ كەتكەن دۇنيە...

– بۇگىنگى كوزى ءتىرى اقىنداردان كىمدەردى جوعارى باعالايسىز؟

– تەمىرحان مىقتى اقىن. «كوك تۇرىكتەر سارىنىندا» ول كەرەمەت ىزدەندى.ونىڭ دا قاراپايىم كەتىپ قالاتىن جەرلەرى بار. بىراق ول شىنىمەن  مىقتى اقىن. مەن وسى اقىندى جاقسى كورەمىن. ءبىر اقىن ءبىر اقىندى ايتسا دا جەتەدى.جاقسى اقىندار دا بار.

– العاشقى وقىعان كىتابىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

– جاڭا ايتتىم عوي، بەيىمبەت ءمايليننىڭ كىتاپتارى. سودان كەيىن اراسانباي مۇقىشتىڭ كىتابى. اتى ەسىمە تۇسپەي تۇر.

– اقىندىقتان باسقا قانداي ونەرىڭىز بار؟

– قىتايدا ۆەلوسيپەت ايدامايتىن كىسى جوق قوي. قۇداي-اۋ، سونى دا ۇيرەنبەي كەلىپپىن. جالپى مەن ولەڭ بوپ تۋدىم، ولەڭ بوپ كەتەمىن. وسى كۇنگە دەيىن پالەنباي كىتاپ جازدىم. سوعان ورەم جەتكەندە، جاڭاعى ۆەلوسيپەت مىنۋگە كوڭىل بولمەپپىن. قۇرداستارىم: “جابايى ادامسىڭ” دەپ ازىلدەيدى. سول جابايى كۇيىمدە قالايىن. بىراق پوەزيام جابايى بولمايدى.

– ماقتانشاق ەمەسسىز بە؟

– جوق. بىزدە اقىندىق مىنەز دەگەن بار. ول ءارتۇرلى بولادى. بەيىمبەت قويدان دا جۋاس ادام بولعان. قاسىمدار دا، مۇقاعاليلار دا مىنەز بولعان شىعار. مىنەز ارقيلى. مەندەگى مىنەز بىرەۋگە اقىنمىن دەپ ماقتانا بەرمەيمىن. كەيدە زامانداستارىم مەن ءوزىڭ سەكىلدى ىنىلەرىمە ايتام: مەن دە ءتاۋىر اقىن سەكىلدىمىن دەپ. سوعان قاناعات قىلامىن.

– نەنى جەك كورەسىز؟

– مەنىڭ ەشكىمگە وكپەم جوق. ەشكىمدى جەك كورمەيمىن. سول مىنەزىممەن ءالى كەلە جاتىرمىن. اقىنمىن دەپ ايعايلاپ شىققان جوقپىن. ساحنانى جەك كوردىم.بىرەۋلەر ساحناعا تالاسىپ ولەڭ وقىپ جاتادى. ءوزىم وندايعا قىزىقپادىم. قۇدايدىڭ بەرگەن دارىنىن ءوز قادىرىمەن جازىپ جۇرسەم بولعانى. پوەزياعا، ونەرگە ادالدىق بولماعان جەردە شىن پوەزيا دا، شىن ونەر دە بولمايدى. قازىر ساحناعا شىعىپ تايراڭداپ ولەڭ ايتاتىن، بيلەيتىندەر كوبەيىپ كەتتى. ولەڭى ولەڭ ەمەس، ءبيى بي ەمەس، اۋەنى اۋەن ەمەس. مىنە، وسىلار كورەرمەندى دۇرىس تاربيەلەپ جاتقان جوق. ساحنا دەگەن كيەلى نارسە، ونداعىنى بۇكىل  ەل كورەدى. وعان شىققاندا كەرەمەت ونەرىڭ بولماسا، وندا ەلدى مازاق قىلما.  شىركىن، بۇرىنعى اندەر قانداي ەدى، بيلەر قانداي ەدى؟!..

– ءوزىڭىز قانداي بالا بولدىڭىز؟

– ەشكىمگە ارالاسپايتىن، قاڭعىباس بالا بولدىم. توپ قۇرىپ، بالالارمەن ويناعان جوقپىن. بىرەۋمەن ۇرسىسىپ، توبەلەسكەن ەمەسپىن. جالعىز جۇرەتىنمىن، ەشكىمگە جولامايتىنمىن. سونىما قاراپ ەل مەنى قوڭقا دەپ اتايتىن. قوڭقا دەيتىن قازاقتىڭ ءسوزى عوي.مىناۋ قوڭقا بالا دەيتىن.ەشكىمگە جولامايتىنمىن. بىرەۋدىڭ جاعاسىنان الماعان بالا بولىپ ءوستىم.

– قازىرگى بالالار تۋرالى وي-ءپىرىڭىز قانداي؟

– بۇگىنگىنىڭ بالالارى وتە مىقتى. ساناسى جوعارى. تاپقىر. مەن ەسىك الدىنداعى ساياباقتا  بالالارمەن بىرگە وتىرامىن. ءوزىم بالالاردى جاقسى كورەمىن.ءۇيىمىزدىڭ ۇستىمەن ساموليوت ۇشادى. بۇرىن بالالار:

ەي، ساموليوت، ساموليوت،

ءبىزدىڭ ۇيگە قونا كەت! – دەپ ايتۋشى ەدى عوي. قازىرگى بالالار ءويتىپ ايتپايدى ەكەن. ولار:

ەي، ساموليوت، ساموليوت ،

ءبىزدىڭ ۇيدەن ارى كەت، – دەيتىن بولىپتى. ويتكەنى تالاي ۇشاق قۇلادى عوي... مىنە، زاماننىڭ اسەرى. اباي ايتقان:“ادامدى زامان يلەيدى” دەپ. سول كەلدى-اۋ؟!

– قانداي ارمانىڭىز بار؟

– شىركىن-اي، ءبىر ارمانىم بار. قازاقتىڭ جىراۋلىق پوەزياسى الەمدىك تىلگە تەگىس ءوز الدىنا اۋدارىلسا عوي!  الەمدىك پوەزيادان تاعى ەشكىمگە جەتكىزبەس بيىككە كوتەرىلەر ەدىك. وسى جوق.

– جاس قالامگەرلەرىنە ايتارىڭىز...

– جالپى شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن تالاپكەرلەرگە ايتارىم: ەڭ ءبىرىنشى وقۋ كەرەك. سودان كەيىن جاز، جازا بەر! وقۋ بولماعان جەردە جازباي-اق  قوي. ويتكەنى زامان باسقا. كەرەمەتتەي نارسەلەر جازىلىپ جاتىر. سودان حابارىڭ بولماسا، وتىرىك بىردەمە جازبا. مەن كەرەمەتپىن دەپ تاسىما. وقى، ءبىل، جاز!

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

(سۇقبات 2013 جىلى جازىپ الىندى)

ەركىن نۇربايۇلى

Abai.kz