Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Ádebiyet 4527 3 pikir 23 Tamyz, 2022 saghat 13:26

Álem halyqtarynyng ertegileri (birinshi bólim)

AUDARMA

ÁLEM HALYQTARYNYNG ERTEGILERI

Audarghan: Álibek BAYBOL, Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, Qazaqstan avtorlary qoghamynyn, «Qyr balasy» qoghamdyq qorynyng mýshesi, jazushy-dramaturg, әdebiyettanushy, synshy, audarmashy.

Audarma Qazaqstan avtorlary qoghamynyng qorghauynda. Kóshirip basugha rúqsat joq!


Amerika halyqtarynyng ertegileri

ADAM ÓMIRI

(braziliya ertegisi)

Elding aituynsha, birjoly bambuk* pen tas sóz talastyrghan eken. Árqaysysy adam ómiri ózinikine úqsasa depti. Al, onda ekeuining ne turasynda qyzyl kenirdek bop aitysqanyn birge tyndap kórelik...

Tas:

– Adam ómiri meniki sekildi bolu kerek. Sonda, ol mәngi dәuren sýredi.

Bambuk:

– Joq, joq, adam ómiri menikindey boluy qajet. Men ajal qúsham, alayda artynsha-aq tirilem.

Tas:

– Joq, negizi, bәri basqasha bolghany jón. Adam mendey-aq bolsyn. Men soqqan jel, jaughan janbyrgha da qynq etpeymin. Sugha da, suyqqa da, ystyqqa da – tózimdimin, kónbispin, myqtymyn, qattymyn. Mening ómirim – sheksiz, mәngilik. Janyma batar eshtene joq, qayghy-múnnan da adamyn, qamsyzbyn. Adam ómiri de sonday bolugha tiyis.

Bambuk:

– Joq, qatelespe, adam ómiri menikindey bolu kerek. Men ólgenimmen de, ósimtal úrpaghym keypinde qayta janghyram, janaramyn, baylyghym da – solar. Dúrys pa? Jan-jaghyndy bir sholyp shyqshy, bәri – mening úldarym, barshasy – balalarym, úrpaghymmen – baymyn. Olardan da ýrim-bútaq órbiydi, taraydy, olar da ósip-ónedi, jayqalady, bәrining terisi: jyp-jyltyr, júp-júmsaq, appaq әri tep-tegis.

Tas – ýn-týnsiz. Týnergen kýii ketip qalady.

Sóitip, bambuk ony sózden útady.

Mine, nege adam ómiri men bambuk ómiri – ózektes, tuystas ekenin endi ghana bayqaghan shygharsyzdar?!.

*Braziliya – bambuk ósimdigine bay memleket, óitkeni onyng aluan-aluan týri bar jәne jergilikti halyq atalghan astyq túqymdasyna jatatyn aghashqa asqan qúrmetpen qaraydy.   


Afrika halyqtarynyng ertegileri

HAMELEONNYNG TÝSI QANDAY?

(baule ertegisi)

Este joq erte zamanda, Niyamie qúday shartaraptaghy adam, an, jan-januar bitkendi shaqyrtu ýshin júmyr jerge elshilerin júmsaydy.

Bәri jan-jaqtan jiylghan son, ol bylay dep jalpaq jahangha jarlyq shashady:

– Aytyndar, qane! Jerde ne qalaysyndar, әrqaysyn? Rúqsat eteyin.

Sonda, aldymenen adam әngimege aralasady:

– At basyn auylgha búryp, sonda qalyp egin eksem deymin.

– Al, biz nu ormangha ornyqsaq, – dedi andar.

Tek hameleon ghana tis jarmady.

– Sen ne súraysyn? – dedi Niyamie.

– Bylay ghoy, – dedi hameleon. – Tabanym tiygen orynnyng barlyghy maghan tiyesili bolsa degen tilegim bar.

– Maqúl, – dedi aitqany ótip, atqany jetip túrghan Niyamie. – Onda, oigha alghandaryng oryndalsyn.

Mine, sodan beri adamdar – auylda, al andar – orman-toghayda tirshilik keship jýr. Al, hameleon qayda barsa da, sol mekenning qyzyldy-jasyldy boyauyna enip, óz ýiindegidey alshan-alshang basyp, emin-erkin jýretin kórinedi.

*Niyamie (Niyame, Niyama) – aspan qúdayy, keybir Batys Afrika elderi arasyndaghy basty tәnir bop esepteledi.


Aziya halyqtarynyng ertegileri

DANAGÓY QOYaN

(birma ertegisi)

Erterekte aghaly-qaryndasty ekeu tirshilik keshipti. Áke-sheshesi o dýniyege attanghan son, múragha qalghan ógiz ben siyr bóliske týsedi. Aghasy – ógizdi, qaryndasy – siyrdy enshilep, sodan tatu-tәtti tarqasady. Birshama uaqyttan keyin әlgi siyr búzaulaydy. Sóitip, aghasynyng kózi managhy búzaugha týsip, ol ony týndeletip alyp ketedi-daghy, ógizding janyna qosyp qoyady. Tang ata aighay-shu, dan-dún, shan-shúng bastalady. Qaryndasy: «Búzau – meniki!», al aghasy: «Joq, meniki!» – degennen tanbaghan son, aqyry aghayyn aq-qarany ajyratu, tóreligin tyndau maqsatynda qazygha qarata tartady. Aghasy qorghaushy esebinde qúsqa, al qaryndasy qoyangha jýginedi. By isti tanerteng sheshudi úigharady.

Belgilengen uaqytqa bәri týgel ýlgerip jetedi, tek qoyan ghana keshigedi, qalghany kýtumen bolady. Mine, kópten kýtken qoyan da keldi. Sonda, qatal qazy oghan syn taghady:

– Ua, qoyanym! Sen uaqytty baghalamaydy ekensin, taghy ózindi qorghaushymyn deysin!

– Búnynyz qalay, qúrmettim?! – dep qoyan aiybyn juyp-shayyp әlek. Uaqytty qadirleymin. Biraq, bir shúghyl sharua shyghyp qaldy, ghapu etkeysiz.

– Sonda janaghy ising búdan da manyzdy ma? Al, bayan et... – dep tergeydi, biy.

– IYә, myrzam! – dedi qoyan. Elding egistigi órtendi, túrghyndardy ayap kettim. Órshigen órtti óshiru múratynda múhittaghy sudy sebetke qúiyp, tasy bastadym. Sol sebepti de keshigip qaldym.

Qazy kýlip jiberedi.

– Ot shyqsa o turaly biler ek qoy, solay ma? Búdan búryn, sebetpen su tasydy degendi senen estuim. Bayqauymsha, aqyldan aljasqan sekildising qoyanym, sandyraqtap túrghanyng – mynau!

Sonda ol býy deydi:

– Múnym sandyraq bolsa, onda býgingi talqygha týsken mәsele – ekibastan essizdik. Qúdayshylyghyn aitynyzshy, o zaman da, bú zaman, ilgerili-keyindi búqanyng búzaulaghanyn kim kórgen, myrzam?

Qazy:

– Sen danagóy qoyan ekensin, – dep onyng tapqyrlyghyna tәnti bop, isti qyzdyng paydasyna sheship kep jiberedi.


Okeaniya halyqtarynyng ertegileri

JÝRETIN AGhASh

(papuas ertegisi)

Birjoly, Ongary auyly ainalasyndaghy jaghajayda kishkentay bala jalghyz ózi oinap jýredi. Sóitkende, ol auylgha aqyryn jyljyp, jylystap bara jatqan biyik aghashty* bayqap qalady. Balagha әlgi aghash sústy, qorqynyshty, ýreyli kórinedi. Zәresi zәr týbine jetken bala, aighaylaghan qalpy qystaqqa qarata jýgiredi.

Erkek bitken jiylyp, aqyldasa kele aghash Ongary auylyna enip, ýilerdi qiratyp, kisilerdi, donyzdar men itterdi qyrghyngha úshyratyp, jan-jaqty japyrmay túrghanda, ony otap, shauyp, jyghatyn bop sheshedi. Olar kórshi qystaqtaghy jigitterdi kómekke shaqyryp, bәri tas baltalaryn qolgha alyp, tamyryn talqandaugha kirisedi.

Erler eki kýn talmay ter tógip, taghy bir kýn** bar qaysar-qajyrmen jәne talpynady. Sol aralyqta biyik aghash auyl auzyna jaqyndap ta qalghan edi. Solq-solq soqqan baltalar qoya ma, sodan mine, dini de syr berip, aiyrylyp, elding ýreyin qashyrghan aghash tensele-terbele, qaqyray baryp gýrs ete qúlaydy. Aghash arly-berli terbelgende ýstindegi jemis-jiydek jerge shashylady. Tenizge týskenderi – túnghysh teniz balyqtaryna, al ózenge týskenderi – túnghysh ózen balyqtaryna ainalady.

Sóitip, Ongary auyly aman-sau qalyp, sәikesinshe alghashqy balyqtar payda bolypty. Eger sol kezde, alghyr bala jýrip bara jatqan aghashty kórip qalmasa, onda qazir Ongary da, aulap jeytin balyq ta tabylmas edi.

*Papuas elining anyzdarynda alyp adamdardyn, an-qústardyn, jan-januarlardyn, aghashtardyng keypine ene alatyn, jan bitkenge jamandyq әkeletin qorqynyshty qúbyjyqtar, yaghny jyndar turaly bayandalady.

**Negizinen, marind-anim (olardy «kaya-kaya», «tugeri» dep te ataghan) júrty sandardy aiqyndaytyn 2-aq sóz bilgen: «sakod» («bir») jәne «ina» («eki»). Marind-anim 3 sanyn aitu ýshin, «ina-sakod», yaghny «bir» jәne «eki» (3) degen, 4 sanyn atau ýshin «ina-ina» degen, osylay kete beredi, taghysyn taghy. Biraq, 5 sanyn «lyasanga» («qol»), 10 sanyn «ina-lyasanga» («qos qol»), 20 sanyn «anem», yaghny «adam» degen. Sebebi, qol-ayaqtaghy sausaqtardy qosa eseptegende 20 sany shyghady. 

Abai.kz

3 pikir