Sәrsenbi, 1 Mamyr 2024
Oy týrtki 1163 0 pikir 19 Jeltoqsan, 2023 saghat 15:06

O, Azat tan!

Suret: Áleumettik jeliden

Esse

O, Tәuelsiz tan! Seni qanshalaghan ata-babalarymyz ansap, zarygha kýtti desenshi! Jay saghynghan joq, osy jolda etigimen qar keship, auyzdyqpen su ishti, nayzasyn úshtap, qylyshyn qayrap, ózine tәueldi etken otarshyl toptargha úrpaghymyz bodan bolmasyn, elimiz aman, jerimiz býtin bolsyn dep, aldynghylar amanat etken jerding synyq sýiem topyraghyna adaldyghyn tanyta atqa qonyp, jaularymen keskilesken úrys saldy, sol jolda shahit boldy. Osylay bizderge qanmen jazu jazyp, altyn úya atamekenimizdi amanattap ketti.

O, Azat tan! Sen qanshalaghan әuliye, abyzdardyng aq batasymen, analardyng imandylyq isimen, batyrlardyng janymen kelding desenshi?!

O, Bostandyq! Sening jolynda qanshalaghan namysty úldar, arly qyzdar baryn berdi desenshi.

Mine, bizder býginde shýlen shúghylasyn shasha, araylap atqan erkin de azat tanda, esh múnsyz sәby baladay taltanday basamyz.... Bizding ólkening qara tasynada kýn sýiine meyirin tógedi, óitkeni, ol babalarymyzdyng janqiyarlyq erligine kuә bolghan.

Býginde adamdardyng jany tynysh, baqyt degen osy.

O, Erkin kýn! Biz, býgingi úrpaq, sony sezinip jýrmiz be? Biz búrynghylargha qaryz ekenimizdi bilemiz be? Amal neshik, biz sony tolyq sezinbeytin siyaqtymyz, sezingende ghoy, bәri basqasha bolar edi-au. Tәuelsizdik jolynda arpalysqan atalarymyz qiyn kýnde elge qanday qyzmet etti, al, biz beybit kýnde ne qyzmet etip jýrmiz? Ár otandasymyz osy súraqty ózine jatarda qoyyp, bir tang úiyqtamay oilansa shirkin!

Qazaqstan bolashaghy eki nәrsege baylanysty.

Birinshi, ózimiz babalarymyz aldyndaghy qaryzymyzdy, el men jer aldyndaghy paryzymyzdy tolyq ótep jýrmiz be?

Ekinshi, Qazaqstan bolashaghy arttan erip kele jatqan úrpaqpen tikeley baylanysty. Olargha biz ne tәrbie berip, qanday ónege kórsetudemiz?

Biz býgin barmyz, erteng joqpyz, kýn sayyn qartaydamyz, al, jastardyng kýn sanap, kýshi jetilip, aqyly tolyghuda...olar qalasang da, qalamasanda bizding ornymyzgha otyrady....elding tizginin qolyna alady...әr adam óz ornyna senimdi izbasar, ainalasyna adal da aqkónil, júmysyna jýirik, bilikti maman dayyndau kerek. Otannyng qamy otbasyndaghy óz úrpaghyna adami, imany tәrbie berip, adal men aram, obal men sauap, jaqsy men jaman, úyat pen ar, izigilik pen pasyqtyq, t.s.s. ýiretuden bastalady.

Býginde ruhany ash jastardy kórip, jýreging auyrady, ghalamtor men aqparattyng tenizi olardy qayda aghyzyp barady.... «Kóshede qyz kóp, kelin bolatyn qyz joq»....degen apanyng jan aiqayy qúlaghynda yzyndaydy.... Shynghyshannyng kóshbasshylyq qúpiyasy degen Djon Menning kitabynda mynaday sóilemder bar: Shynghyshan ózining artynan ergenderdi býgini sәtsiz kýnge qaramastan, ertengi kýnning jaqsylyq әkeletinine sendire bildi. «Jetistikterding basty nyshany-jenis jolynda ózinmen jәne basqalarmen de túraqty júmys isteu». Shynghyshan qolastyndaghylargha adal qyzmet etti jәne olardy da ózine qyzmet etkize bilegen.

Óz jolyndy aiqyndap al jәne qalyptastyr, sosyn negizgi maqsatqa qadam bas.

Demek, biz jastardan týnilmey, ertengi jarqyn bolashaqqa sene otyryp, olardy dúrys tәrbiyeleuimiz kerek. El bolyp oilaudy ózgertu kerekpiz. Materialdyq qajetting sonyna ózindi arnama, eger sol ýshin salpaqtasan, eng sonynda qoqysqa ainalasyn, kez-kelgen zat eskiredi, tozady... Al, asqaq ruhpen, biyik sanamen el, jer ýshin enbek etsen, sen izdegen dýnie ózi-aq týgendeledi, al, sen kerisinshe Otan ýshin qanshama úly ister jasaysyn, ertengi úrpaqtyng aldynda aryng taza bolyp, atyng altyn әriptermen jazylady... degen sanany jastargha ýiretuge, olargha siniruge, ertengi elding kemel bolashaghyna sendiruge biz mindettimiz.

Barlyq nәrse uayym men ýmitting ortasynda bolady. «Men jastargha senemin» dep jyrlaghan Maghjan aqynnyng óleni búldyraghan kýdikting arasynan qol búlghaydy...Bir eldi tәrbiyeleu ýshin onyng ózinnen kishi jastaryn tәrbiyele degen oishyldyng aramzalau pәlsapasy qúlaghynda sybyrlaydy....

Qarghys atqyr bodan kýn! Otarshyl sayasat aqyry degenine jetip, qazaqty dinnen, dilden, tilden aiyrdy, últymyzdy bar men joqtyn, óli men tirining arasyna jetkizdi, degenmen, әr jerde tóbe bolyp jatqan Qoja Ahmet Yassaui, Arystan bab, Bәidibek bi, Ýkasha ata, Týkti shash әje, Domalaq ana, Pir Beket, Mashhýr Jýsip Kópeyúly, Qúnanbay qajy, Abay, Shәkәrim qajy, t.s.s. kóptegen ýlken túlghalar qazaqtyng bar ekenin jer astynan tirilerge aiqaylap túrdy.

IYә, biz jastargha sol atalarynyng shyn beynesin jetkizip, aita alsaq... dúrys tәrbiyelesek... olargha el bolyp, júrt bolyp, ruhany azyq bersek... Erkin elding úlandary sonda ghana Maghjan atasynyng ýmitin aqtaydy...

Esime әdemi esteme eriksiz oraldy...

- Assalaumaghaleykum, qaldarynyz qalay, Qazaqstan jazushylar odaghy ma?

- Sәlemetsiz, ia, odaq degen shýpirek bastynyng dausy (asyghyspyn, aitatynyndy tez ait degendey) arghy betten qatqyl estildi, sizge kim kerek?

- Tәuelsizdikting 25 jyldyghynda baylanysty studenttermen kezdesu jasau ýshin Júmeken Nәjimeden atamyzdyng ýiining telefon nómerin alsaq dep edim.

- Ol kisi joq qoy...

- Bilemiz, ol kisini Alla jarylqasyn, bizge kempiri kerek.

Esikting qonyrauyn shyryldata bastym, oiym san týrli qiyaldargha shyrmalghan...

Teristik oblystarymyz turaly jeldey esken әngimeler Júmeken atamyzben Shәmshi Qaldayaqov atamyzdy tóseginde tynysh jatqyzbaghan-au, sosyn da el ýshin, jer ýshin «Mening Qazaqstanymdy» jastyqtyng jalyny atqan 21 jasynda jazyp, ony Roza Baghlanova apaygha oryndatyp, radiodan kýn sayyn eki, ýsh ret bergizip, elge jetkizgen-ghoy.... eki alyptyng óshpes erligi, ór ruhy kóz aldyma keldi, ekeui iyqtasa qúshaqtasyp, «Altyn kýn aspany, altyn dәn dalasy, dәn egip terlegen, qazaghym myqty-ghoy, mening elim, mening jerim, tughan jerim Qazaqstanym» dep, kókte qalyqtap jýrgendey....

Biz 40 jasta ne istep jýrmiz, el ýshin... Úyattan órtendim....

Ishke kirisime bir jyly lep mandayymnan sipap, shaghyn dastarhannyng basyna jayghastyrdy, qymyz ben shúbattyng tiri iyisi múryn jaryp, kensirigimdi asha týsti, irimshik pen qúrt maghan qarap, «meni al, meni al» dep talasyp jatty.

Jaylauda otyrghanday, saharanyng darhandyghyn sezdim, qazaqtyng óz balasyna bermeytin zatyn qonaghyna beretin aqkónildigi-ay deysin, aryqsha kelgen orta boylydan joghary, aq jaulyqty appaq ana qymyzyn saptayaqpen sapyrdy, Júmeken aghamyzdyng bala kezinde jazghan dýniyesi basylghan sarghayghan gazetti aldyma jayyp, aghynan aqtaryla, jargha degen saghynysh pen túlghagha degen qúrmetin teng ústay otyryp, әngimeni jiberdi, qymyz iship, qúrt jep Nәsip Mústahqyzy apaydyng әngimesin tyndaghan sayyn tynday bergim keldi, qabyrghada túrghan adam portretti kilemdi núsqap, mynany ózim toqyp edim, Júmekene arnap dep, sózin doghara tereng oimen qadala qarady, Júmeken agha oily pishinmen terendigin kórsete, ýnsiz alysqa qaraydy...eshtene demeydi...jaqsy adamdargha qarau kýnәni tógen degen sóz esime týsip, odan sayyn tapjylmay qarap otyrdym... jansyz suret emes, tiri beyne...tek sóilemeydi, jana bir óleng jazugha oilanyp túrghan siyaqty. Mazalamayyq atamyzdy dep sybyrlay qymyzymdy simirip, apay studentterge barayyq degendey auzymdy sýrttim...

Kólikten týsken song «qaneky jýriniz» dep, әdep saqtay tartynshaqtay berdim, «er adamnyng aldyna әiel zaty týsuge bolmaydy, balam ózing basta, men sening artynnan ereyin» degende tóbemnen núr qúiylghanday jenil basyp, algha jýrdim, esikti ashyp edim, taghy sol minezben meni algha saldy, qaraday úyaldym da ózimning er azamat ekenimdi, eldikting jýgi moynymda bar ekenin tereng sezindim, el ýshin ne istesem bolar eken-au degen auyr súraq sol kýnnen bastap meni mazalay bastady...

***

Eldi ústap túratyn patsha, ghalym, bay, taqua. Búl tórt top óz mindetin jaqsy atqarsa tóbedegi keledi. Elding bolashaghy núrly bolady.

Ál-Faraby babamyz «Qayyrymdy qala» enbeginde: «Adamdar tek baqytty bolu ýshin ómir sýredi, soghan belgili kezenderde jetedi. Ol ýshin kóp bolyp, baqytqa úmtyludy ortagha qoyady. Adamdar bir-birine әser etedi. Ómir sýretin orta jangha jayly bolghanda, aqyldy orta, aqyldy adam, aqyldy úrpaq, aqyldy túrghyn, aqyldy qala qalyptasady, sonda ghana baqytty ómir bastalady» deydi. Memleketting ruhyn  adamgershilik, qayyrymdylyq, әdilettilik, shynayylyq, túraqtylyq, izgilik kóteredi. Ruhany qúndylyqtar ghana bir eldi saqtay alady. Qoghamnyng beriktigi, túraqtylyghy, kýshtiligi imandylyqtan keledi. Sonda ghana qayyrymdy da, aqyldy qala qúrugha bolatynyn aitady oishyl.

El basshysy deni sau, parasatty, sabyrly, eske saqtau qabileti joghary, aqyldy, qyraghy, batyl, meyirimdi, әdil, jan-jaqtyly bilimdi bolu. Jan tazalyghy, ar tazalyghy, býkil adamgha, óz halqyna degen taza mahabbaty, dinine, salt-dәstýrine, ghylym men bilimge degen qúrmeti kerek.

Ámir iyelerine patshadan tartyp, eki adamdy basqaratyn kishkene mәnsaptygha deyin jatady. Osy top bir elding baqytty-baqytsyz boluyna tikeley yqpal jasaydy. Olar elding baqtashysy, shyn janashyry. Halyqpen etene baylanysta boluy shart. Alladan qorqatyn basshy baqytty jaratady. Basshy bolu degen - mamyq kreslogha jayghasu, baylyqqa belsheden batu emes, kerisinshe el jýgin, halyq amanatyn, últ taghdyryn moynyna alu degen sóz. Ámir iyeleri әdil de meyirimdi bolyp, ar-úyat, obal-sauap degendi bilip, kisi aqysyn jemese, qogham tynysh, el múnsyz bolady.

Ekinshi top - ghalym. Ghalym keme kapitany siyaqty, keme sonyng baghdar beruimen jýredi, bastyq adam dúrys ghalymdy tyndasa qatelespeydi. Ghalym - barlyq ghylymnyng iyesi. Tariyh, filosofiya, әdebiyet osy toptyng qolymen jazylady. Osynyng ishindegi sayasy tarih basty orynda túrady. Búrynda búl topqa ghalym, biy-sheshender jatsa, býginde ghalym, jazushy, aqyn, múghalim, zanger, psiholog, jurnalist jatady. Búl top qay zamanda da adam janyn emdegen. Búlar laylansa, onda «et sasysa túz sebedi, túz sasysa ne sebedinin» ózi bolady. Búl toptyng qolynda qoghamnyng kózge kórinbeytin bir jinishke jibi bar. Sondyqtan, olargha dýniyege, saltanatqa, mәnsapqa, ataqqa qúmarlyq jaraspaydy. Últtyq mýdde, halyq iygiligi jolynda jýrgen adam kókiregi oyau, minezi dúrys, shydamdy, qayratty, batyl boluy qajet. Naghyz ziyaly adam ózin últynyng qyzmetshisi sanaydy. «Ziyaly adam óz zamanynda imandylyghy, diny bilimi, qabileti, tәrbiyesi, adamgershilik qasiyetteri arqyly adamzatqa, últyna, dini men diline dúrys qyzmet etip, úrpaqqa izgiligi mol isterin qaldyra bilse, adamzattyq kenistiktegi túlghalyqqa qol jetkizbek»,- deydi últ oishyly Ál-Farabiy.

Ýshinshi top - baylar. Baylar bolmasa barlyq óndiris toqtaydy, alyp zauyttar, qaptaghan sauda dýkender, dәmi til ýiirgen tamaqjaylar, kónil ashar klubtar, attam jerdegi janarmay beketteri, jep-ishken san týrli azyq-týlikti kim dayyndaydy, kedeylerge kim júmys beredi, әriyne, kedey bolmasada baydyng júmysy jýrmeydi. Qazaq dalasynda baylar býgingi holdingter siyaqty ainalasynaghy adamdargha júmys berip, әleumettik qajetin sheship otyrghan. Sondyqtan da, qazaqtan ol kezde jetim-jesir, qayyrshy shyqpaghan, týrme bolmaghan. Sonymen birge, baylar enbek aqysyn tolyq berip, molda-qoja ústap, auyly balalaryn oqytqan. Demek, últtyng aghartushylyq júmysyda solardyng moynynda bolghan.

Tәuelsizdikten song elimizde deldal(tәueldi) burjuaziya, paraziyt(masyl) burjuaziya qalyptasty. Songhy jyldarda últtyq burjuaziya payda boldy, solar ghana Otan ýshin júmys jasauda, biraq óte az. Deldal burjuaziya men masyl burjuaziya da últtyq mýddege júmys jasasa, elimizding erteni núrly bolyp, keleshek úrpaq mәngilik elde ómir sýrer edi.

Tórtinshi top - taqular. Olar óte manyzdy el ýshin, jer ýshin kýni-týni dúgha jasaydy, úrpaq tәrbiyeleydi. «Bir japyraq ta Allanyng qalauymen jerge týsedi» dep sengen qazaq ýshin búl toptyng orny bólek.

O, núrly tan, júma kýni balqyghan azan ýnimen, topyrlay jinalghan jastardy kórip quanasyn, júbanasyn, elding ertenine senesin, bolashaqqa kózqarasyng týbegeyli ózgeredi....

Bolashaqta Qazaqstan inabatty, úyaty biyik, armany asqaq, ary taza, bilimdi de imandy, núrly jýzdi adamdardyng ortasy bolaryna barlyghymyz senemiz...bizding úrpaq sony jasaydy... Qazaqtyng miy túnyq, basy taza, tekti halyq....biz jastargha senemiz...

Tórteu týgel bolsa, tóbedegi keledi, jastar bilimdi, imandy, ruhy biyik bolsa, últ bolashaghy jarqyn bolady.

Otan ottan ystyq. El degen - eren úghym, sezingen jangha sheksiz baqyt syilaytyn, ólmes ruh beretin, tamasha minez qalyptastyratyn shyn dәrumen.

Osy jolda toqtausyz enbek etudi barsha otandasymyzgha jazsyn! El erteni ertegidey!

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar