Senbi, 27 Sәuir 2024
Aqmyltyq 5291 14 pikir 7 Shilde, 2022 saghat 15:18

Ukraina jәne Qazaqstan

Kenes odaghynyng shanyraghyn shayqaltqan Boris Elisinning batasyn alyp, biylikke kelgen Vladimir Putin 2000 jyly preziydenttik missyasyn balshebekter jәrkemdep tastaghan Nikolay II patshanyng sýiegin jinap, Sank-Petrburkke arulap kómuden bastady.

Uaqyt kórsetkendey, búl – qazaqtyng songhy hany Kenesarynyn, qyzyldar biyligin moyyndamaghan Keyki batyrdyng basyn shauyp, mórlegen imperialistik pighyldyn, orys shovinizmning qayta bas kóterui edi.

2008 jyly Amerikadan bastalghan ekonomikalyq daghdarysqa deyin, әlemde múnay baghasynyng sharyqtauy Reseyding shetel aqsha qoryn molaytyp, Putinnin: «20 jylda Reseydi kenes odaghynday quatty elge ainaldyramyn», - dep kesek sóileuine negiz boldy. Kýni keshe eski tәsiline sýienip (Birikken últtar úiymy territoriya tútastyghyn moyyndaghan elderdegi orys diasporasyna arqa sýiep), Lugansk pen Donskining tәuelsizdigin moyyndap, Ukrainagha basyp kirdi. 1994 jyly Ukrainanyng memleket qauipsizdigine kepildik bergen yadrolyq derjavanyng biri retinde óz uәdesin oryndaudan bas tartty.

Kóptegen sheteldik sarapshylar Ukrainanyng qazirgi qiyn halyn atalmysh «NATO nyng shyghysqa kenenimen», Europanyng әskery odaghy men Reseyding arasynda, eki ottyng ortasynda qaluymen týsindiredi. Biz ony Putinning Ukrainagha soghys ashuyndaghy sayasy syltau, syrtqy sebep retinde ghana qarastyramyz. «Qyrghy qabaq soghys» ayaqtalghannan keyin, búryn kenes odaghynyng yqpalynda bolghan Polsha, Baltyq tenizi elderi bastaghan 11 respublikanyng irkes-tirkes NATO qúramyna qosylyp, Soltýstik Atlant sharty úiymyna mýshe elderding sany әuelgi 19-dan qazirgi 30-gha kóbeygeni belgili. Qyzyl imperiyadan ozbyrlyq kórgen elderding erikti tandauyn – «NATO nyng shyghysqa keneni» dep maymónkelegennen góri, kerisinshe, әlsiz elderding óz erkimen demokratiyaly batysty panalauy, patshalyq Resey men kenes odaghynyng zandy múrageri Reseyden irgesin aulaq saluy degen dúrys. Putinning Ukrainany jaulamaq boluynyng basty negizi – Ukrainanyng basqa da taghdyrlas elder siyaqty NATO gha kirmek boluynda emes, «Oryssyzdanu» jolyn tandauynda jatyr.

«Oryssyzdanu» ýrdisining mәdeniy-ruhany (Orys tilining qoldanys ayasyn zanmen shekteu, reseylik BAQ targha tyiym salu) sipaty ghana emes, tereng sayasy astary da bar. Putin myrza ózine qausaghansha biylik jýrgizuge mýmkindik beretin (Búrynghy preziydenttik merzimin nólge teneytin) zandy týsindirgende orys tarihynda batys elderindey sayasy demokratiyalyq dәstýrdin, atap aitqanda europadaghyday kóp partiyaly, amerikadaghyday qos partiyaly sayasy jýiening bolmaghanyn ashyq aitty. Dese-degendey patshalyq Reseyding sayasy jetistigi retinde 1861 jylghy orys sharualaryn basybayly qúldyqtan bosatqan jarlyghyn, 1905 jylghy «Buratana halyq» ókilderi shaqyrylghan duma sezdin ghana ataugha bolady. Alash kósemi Álihan Bókeyhanovtyng sózimen aitqanda «1905 jyly Rossiya bir ret Europa boldy». Qazirgi Resey biyligi búryn qúramynda bolghan elderding patshalyq Resey men «Taptyq kýresti» jeleu etip, qarsylastaryn sayasy dialog, әdil saylau siyaqty demokratiyalyq jolmen emes, qarumen janyshtap biylikke kelgen kommunisterding әreketine, kenes tarihyna obiektivti sayasy bagha beruge mýddeli emes. Ukrainanyng Stalin qoldan jasaghan asharshylyqty «genosiyd» dep baghalap qún súrauy, Kiyev maydanshylarynyng Yanukovichti «Kremliding qolbalasy» sanap biylikten taydyruy, Putin biyligine eki bastan únamady.

Qylyshynan qan tamghan qyzyl imperiya kýirep, jeke basqa tabynudyng simvoly bolghan kýn kósemderding alyp mýsinderi kýresinnen oryn tapqanymen, postkenestik elderde yqpalyn saqtap qalghan orys mediyasy sayasy anyz, tiri qaharman jasaudan tanbay keledi. Elisinning dәuirinde payda bolghan, Reseyding múnay, qarjy resursyn monopoliyalap alghan Hodorkovsky bastaghan oligarhtardyng aldyn týrmege toghytyp, artyn shetel asyryp, qyrghiday tiygen Putindi, olar, «Velikiy rusitin» baghyna tuylghan últ qaharmany etip kórsetti. Qazaq qalamgerleri «Mashkevichterdi jónge salatyn qazaqta Putindey bir úl tuylmady-au!» dep ah úrdy. Belarusi preziydenti Lukashenko bolsa «Kenes odaghynyng auylsharuashylyq jýiesin ydyratpay saqtap qalghan birden-bir basshy» retinde әspetteldi. Adamzat sifrly tehnologiya dәuirine qadam basyp, internet qol jetimdi bolghan son, әleumettik jeli dәstýrli medianyng (telearna, merzimdi gazet-jurnal, kino) ornyn basty. Adamdardyng aqparat alu arnasy kóp taraptandy. Demokratiya tonyn jamylyp postkenestik elderde saqtalyp qalghan qasang sayasi-ekonomikalyq basqaru jýieleri, iydeologiya jana qarsylyqqa tap boldy. Lukashenko 100 myndaghan beybit ereuilshi artynan ergen mektep múghalimasy Tihanovskayamen betpe-bet keldi. Navalinyidyng komandasy dayyndaghan Putinning atalmysh hansarayy jayyndaghy derekti filimdi 100 millionnan astam adam tamashalady. Anyghyn aitqanda Putin men Lukashenko sayasy anyzdardyng ayaqtalghanynan, TMD ayasynda demokratiyalyq memleketterding boy kóteruinen, ózgege de, óz eline de ónege boluynan ish tartyp otyr. Putinning Navalinyy men onyng korrupsiyagha qarsy úiymyn «Terrorister» tizimine kirgizui, Lukashenkonyng bloger otyrghan әue kemesin әskery úshaqpen qualauy sonyng kórinisi. Jirinovskiyding «Qazaqtardyng ózara qazaqsha sóileskenine ýirene almay» bir-aq, týnde Mәskeu asqany, Oljas kókemizding Almatyny «Alma-Ata» deyik dep, ontýstik astanamyzdyng ejelgi qazaqsha atauyna kóndige almay jýrgeni siyaqty, búryn KGB leytenanty bolghan Putin myrza men kalhoz diyrektorlyghynan preziydenttikke kóterilgen Lukashenko myrza «Burjuaziyalyq batystyn» demokratiyalyq saylau jýiesining ónimi bolghan KVN-shik Zelenskiydi qomsynyp, kózge shyqqan sýieldey kórude. «Jau jaghadan alghanda, bóri etekten» degendey ekeuining birigip, Ukrainany eki býiirden qysyp, shep qúruynyng sebebi osy.

Qazaqstanda Ukrainadaghy siyaqty Kremli qojayynynyng degbirin qashyratynday sayasiy-demokratiyalyq kýshter payda bolghan joq. Putin myrzanyng «Qazaqstan orys tildi memleket» dep nyq senimmen aituy sózimizding dәleli. Kýni keshe ghana tәuelsizdikting 30 jyldyghyn toylaghan qazaq biyligi men qoghamy әlide sol daghdyly kenestik qúndylyqtarmen ómir sýrip keledi. Parlamentten oiyp túryp oryn alghan Kommunistik partiyanyng atyn ózgertkenine de kóp bola qoyghan joq. «Amanat» dep atyn auystyrghan «Núr Otan» partiyasynyng «Ruhany janghyru» baghdarlamasy bayaghy jonghar zamanyndaghy aiyl-túrman, shalbardyng tónireginen asqan joq. Orys tildi sayasattanushy Daniyar Áshimbaev ta, Senat tóraghasy Mәulen Áshimbaev ta, halqymyzdyng jartysyna juyghy qyrylghan súrapyl ashtyqty qazaqtyng otyryqshy ómirge beyimdele almagan «Jabayylyghynan», Abay aitqan «Alty baqan alauyzdyghynan», «Bir-birine degen qaskýnemdiginen» kóredi. Balshebekterding izbasary Jambyl Ahmetov sheteldegi qandastaryn qiyndyqqa shydamay otanynan ketken «Qashqyndar» sanasa, Reseyding Qazaqstandaghy elshisi sol «Oralghandar ghana oryssha bilmeydi» deydi. Osydan-aq, Reseydegi Zuganov bastaghan balshebek qaldyqtarynyng Qazaqstan turaly shuly mәlimdemesin kimderding qoldaytyny aitpasada týsinikti. «Qantar tragediyasy» kórsetkendey Resey biyligi Qazaqstanda beybit mitingke shyghyp sayasy talap qoyatyndardyng da, sharighat zanymen jýretin halifat qúrghysy keletinderding de bas kóteruin qalamaydy. Ukrainadaghy PTU-dyng týlegi Núrsúltan Nazarbaevtyng ornyn MGIMO-nyng týlegi Toqaevtyng basqanyna dәn riza. Búl ýderisting jalghasa beruine tilekshi, qolynan kelgenning bәrin jasaugha dayyn. Egemen el atanghaly beri qazaq qoghamyna yqpalyn jýrgizip kele jatqan kommunizmning shekpeninen shyqqan sheneunikter, oligarhtar, demokratiyanyng kórigin qyzdyryp jýrgen oppozisianerler oghan berik sayasi, ekonomikalyq, iydeologiyalyq negizderdi әzirlep bergen. Kýmәniniz bolmas ýshin Ata zandaghy orys tilining «Resmy til» mәrtebesin, әskery ÚQShÚ-na, EEO-qa mýshelikti atasaq ta jetkilikti. Sayasatker Aydas Sarymnyng «Biz orystyng yqpalynan tayau arada shygha almaymyz» degen maghynadaghy sózi osy shyndyqty menzeydi. «Aytqannyng auzy jaman» degendey oghan shala býlinuding qajeti shamaly.

«Rosatamnyn» Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrghyzstanmen AES salu turaly aldyn ala kelisimge kelui, tótenshe jaghday kezinde resey jetekshiligindegi ÚQShÚ әskerining jerimizge kirui – Orta aziyagha kimning qojayyn ekenin, aimaqta reseyding әskery yqpalynyng әlide myghym ekenin kórsetti. Kenes odaghy ydyraghannan keyin ózimiz ornalasqan teniz jolynan alshaq jatqan ónirge jana oiynshy qytaydyng dendep kirgeni, ekonomikalyq yqpalyn kýsheytkeni belgili. Euraziya Ekonomikalyq odaghynyng – Reseyding Qytaydyng aimaqtaghy sauda ekspansiyasyn tejeu ýshin jýzege asyrghan jobasy ekeni taghy da shyndyq. Reseyding 2014 jyly Qyrymdy tartyp aluynan bastalghan Batys sanksiyasy Resey ekonomikasyn ishki ainalymgha iyek artugha, Qytaygha, Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe elderge arqa sýieuge mәjbýrledi. Dýniyejýzilik bank aralyq qarjylyq telekommunikasiya jýiesinen (SWIFT) shyghyp qaludyng zardabyn azaytu ýshin aldyn ala qamdanyp, ózining bank aralyq informasiya jýiesin jasaqtaugha kiristi. Sonymen birge bankteri Qytaydyng yuanidy ózek etken últtyq tólem jýiesine(CIRS) qosyldy.

Aqpannyng 4-i kýngi Beyjing qysqy olimpiada oiyndarynyng bastalu saltanatyna barghan Putin men Qytay basshysynyng kezdesuinen mәlim bolghanday qytay-orys qatynasy sauda әriptestiginen, strategiyalyq әriptestikke kóshti. Qytay tarapy NATO-nyng shyghysqa kenenine ashyq qarsylyq bildirip, Putinning maydanyn qoldady. Toqaev bastaghan Orta aziyadaghy 5 el basshysyna kómek retinde 100 million dollardan berdi. Aldaghy 10 jyl ishinde Reseyding Qazaqstan arqyly Qytaygha kýnine 200 myng barrel múnay jóneltuge keliskenine de basa nazar audarghan jón. Demek Reseyding batyspen qatynasy ýziluge shaq qalghan býgingi kýni eki el de (Resey, Qytay) Orta Aziyada, jýieden Qazaqstanda tynyshtyq boluyna barynsha mýddeli degen sóz. «Qazaqtardan qaghaju kórdik» dep, Putinnen arnayy askery operasyasyn Qazaqstanda da jalghastyrudy súrap otyrghandardyng kýtken ýmiti aqtaluy ekitalay.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz

14 pikir