Júma, 26 Sәuir 2024
Ádebiyet 5248 4 pikir 16 Mamyr, 2022 saghat 12:03

Kene Hannyng kegi. Qún. Ayla

Sony...

Basy: Kene Hannyng kegi 

Jalghasy: Kene Hannyng kegi. Shabuyl

Jalghasy: Kene Hannyng kegi. Mәmile

Qyrghyz bii mәmilege ilese kelgen tútqyndaghy manaptardyng adamdaryn dereu aiyl-ayylgha shaptyryp, ózi boz ýiin tiktirip, bir kókqasqany jyqtyryp, qazaq júraghattarymen qaldy. Erteninde shabarmandar týs bolmay әsem kiyingen jýz jigitti jinatyp alyp keldi. Endi bir mannan jiyrma-otyzgha tarta qúryq sýiretken attylar myng jylqyny shúrqyratyp aidap jetti. Álden uaqytta on ordany artyp, shanyraghyna on qyran qondyrghan, janyna tazy baylatqan jiyrma nardan tizilgen ýlken keruenning legi kórindi. Olardyng túsynda tórt ýiir jylqy kele jatty. Osy nópirding arasynda kil qara atqa mingen, ýstilerine qyzyl jeyde kiygen jiyrma jigit bar edi. Keybirining kózderi búlauday isip, qyzarghan. Tang sәride bәrining janazasyn shygharyp jibergen. Búlar – Kenesary hannyng óteuine bauyzdalatyn miskinder.

Shyjym by janyndaghy mәmilegerlerimen Tәneke batyr men Baraq súltangha keldi.

– Aldiyar bi, uәde etkendey bәrin qamdadyq. Jan tapsyratyn jiyrma jigit te dayyn, janalghyshtar da әzir. Tek qyrghyzdy qyra kórmenizder. Alty adyrdyng ar jaghynda Aghybay batyr, Samsy alannyng qoynauynda Súranshy batyr qol jiyp jatyr degendi estidik... – Dauysy dirildey bógeldi.

Tәneke ong qaptalyndaghy Mýsәpir men Qiyrbaygha iyegin qaqty.

– Uәde – qúday sózi bolghanda, mәmile – Allanyng amanaty. Qyrghyzdar ózderi hannyng qúnyna jiyrma qyrshyndy qiyp otyr. Allanyng әmiri solay shyghar, janalghyshtardyng bauyzdaghanyn kózderinmen kórinder.

– Maqúl, aldiyar!

Búl kezde iyesiz kil qara at Kekilik, Sengirding on bir jyragha qaray iyinine baryp úilygha matasypty. Odan әritaman qarbalas, qapylys... Jan-jaghyn qaumalaghan ala qalpaqty alamandar, baqyrghan-shaqyrghan aiqay-sýren bastalyp ketti. «Qúrban bolatynday jazyghym ne?! Qalay qiyasyndar qyrshyn ghúmyrdy?!» deydi yshqyna túnshyghyp, qasiretti ýn. Endi qaysybiri esiriktene baqyra ozandady... Janalghysh qarajýrek jóiitterding ýnderi kerisinshe qatty, sholaq, nyq... Áp sәtte qyndarynan almas qanjarlaryn suyryp, kýre tamyry bileulengen alqymnan oryp kep jiberdi. «Alla, Alla!» dedi әldekim.

Mýsәpirler qalynnyng ishine engende qúbylagha qaratyp, qúnykerlerdi bauyzdap, jan alyp jatyr edi. Yp-ystyq qan qara tasqa shapshyp, tómen qaray buy búrqyray aghyp jóneldi. Qol-ayaqtary baylanghan jas deneler jantәsilimmen qalsh-qalsh etip, kenirdek pen ónesh qor-qor dybys shygharady. Bozdaqtardyng manayynda ýstilerine qara jarghaq kiygen, ónkey bir qabaqtary týksiygen shombal diilar jýrdi.

– Kenesary hannyng kiyesi men nazasy, Nauryzbay súltannyng aruaghy qyrghyzdy ata kórmesin... Bir jaratushy Alla ózing keshire gór... Myna jastardyng janyn qinamay ala gór... – Pirәdar kýnirene sóiledi.

Óteu ótelip, qún tólengennen keyin sol jerde Tәneke kelisim boyynsha qolyna týsken Dónentay, Dayyrbek, Qalsha, Bólekbay manaptardy mataudan bosatyp, Shyjym biyding aldyna saldy. Tek Tóregeldini jәne onyng el-júrtyn ózderimen alyp jýrdi. Ózgedey qarapayym halyqqa qaru kótermedi, tútastay qyrghyz júrtyn shapqan joq. Tek Kenesary men onyng serikterine ólim keshtirgenderdi ayamay jazalady.

Sóitip, Kenesary handy óltirgen Qyrghyz manaptary qazaqtardyng kek qualauynan qorqyp, qazaq hany men súltandaryna qún tóledi. Hannyng bir basy ýshin jiyrma jigit bauyzdalyp, jýz aqsýiek jigit aqýilige berildi. Óitkeni osy tústa qyrghynnan aman ketken Aghybay qolbasy da Maytóbedegi maydangha qatysqan sarbazdardyng basyn qúrap, Kenesary hannyng kegin qaytaru ýshin qyrghyzgha qarsy joryqqa shyghu jóninde Áulieata men Syr boyyndaghy elderding arasyna ýn tastaghan edi. Búl dýrmekting aldynda hannyng on bes jasar úly Japar men on ýsh jasar úly Tayshyq jýrdi. Olar kózdegen maqsattaryna jetuding bir joly jiyrma-otyz myng eli bar Ergene men Áulieata aumaghyn mekendeytin qypshaqtardy júmyldyrugha úmtyldy.

Týpki niyetterine toqtaghan Kenesarynyng qos úly Qarataudyng manayyna qonystanghan auylynan Týrkistangha qaray bet aldy. Olar qypshaq jauyngerlerine jolyghyp, Músylmanqúl әmirge әkelerining ólimi ýshin qara qyrghyzdargha qarsy birlese qol qúrugha yqpal etuleri jóninde búiymtay aitty. Deshtiler qarshaday tórelerding betin qaqpady, kelisimderin berdi.

Jetisu qazaqtary da qypshaqtardyng qoldau bildiretinin estip, Sauryq pen Súranshy batyr bas bolyp, qyrghyz manaptarynan Kenesary hannyng ólimine qún súrady. Kenesary úldarynyng qara qyrghyzdar men kazak-orys jasaghyna qarsy qol jiyp jatqanyn bilgen ýlken ordadaghy aq patshanyng ókili kapitan Peremysheliskiy dereu basshylaryna bayanhat jazyp, habar berdi.

Búl habar Qopalydaghy ataman Abakumovtyng qúlaghyna tiyip, ol jany shygha Ombydaghy general N.F. Vishnevskiyge «Po sobrannym svedeniyam uznal ya, chto kypchaky v chisle 8 tysyach chelovek s synom Kenisary prishly k chernym kirgizam trebovati u nih plennyh, zahvachennyh s Kenisaroi ravno y samih na vernopoddanstvo, na chto siy poslednie reshiytelino otkazali, no boyatsya ih mnogochislennosti, osobenno manap Djangarach, kochuishiy bliyje k Tashkenii...» degen alang men ýrey bar hatyn joldady.

Aqyry, satylay jyljyghan aqpar Peterbordaghy әskery ministrlikke jetip ýlgerdi.

Mine, osynday qyrghyzdar tús-tústan qysymdy sezingen uaqytqa dóp kelgen Tәneke men Baraq súltan bastaghan joryq orayymen bolyp, han men súltandardyn, qazaq sarbazdarynyng qasiretti ólimi ýshin súraghan qúndy aldy.

Al, qyrghyz shonjarlarynyng Kenesary hannyng qolyn talqandap, ózin óltirgen bes ay ghana búrynghy sәuirdegidey tize qosyp, bas qúray almauy – Resey imperiyasyna asa qauip tóndirgen hannyng kózi joyylyp, basqynshy orystardyng auqymdy sharany abyroymen ayaqtaghan kezi bolatyn. Sondyqtan auzytýktiler dәl sondaghyday yqylas tanytyp, әskerin jiberip, qoqan men qyrghyzdy qoyyrtpaqtatyp jatpaghan edi. Arqa sýier orystyng qarasy óshkennen son, manaptar men shoralar jaydaq sudy jalanayaq keshkenday tayghanaqtap qaldy. Kerisinshe, búghy ruy siyaqty óktemdikten japa shegushi qyrghyz júrty Tәneke men Baraqtyng joryghy arqasynda manaptardyng qyspaghynan sәl de bolsa qútylyp, keninen bir tynystady. Osy soyqannan song qyrghyz ishinde «Kene hannyng kegi» degen oqigha qaldy.

Tóregeldini bolys Qopalygha әkelip, týrmege japtyrdy.

Elderine jau shapqanda qúiryghyn borbayyna qysyp, ýy irgesine tyghylatyn dýregeylershe qara qyrghyzdyng bileuitteri bas kótermey búqpantaylady. Tәneke men Baraq bastaghan qol Qorday asuynan tómen qúldaghanda bileuitter inining auzyna shyqqan sarshúnaqtay baspalap, tyghylghan jerlerinen óneshterin soza jan-jaqqa ýrke qarady. Jaudyng qarasy әbden óshti degende baryp, mәn-jaydy biluge atqa qonghan. Jantay ainymas dostary Sypatay men Rýstemge adam shaptyryp, Tóregeldini bosatyp beruge qolqa saldy. Sonda ekeui birdey «Nayman-mataygha qarsy sózimiz ótpeydi. Bizding qútqarugha shamamyz kelmeydi, – dep ashyghyn aitty. – Biraq, Tәnekening jibergen bir qateligi bar, ol Tóregeldini Qopaly uezindegi orys qolyna tabystaghan eken. Sondyqtan orys úlyqtarymen sóilesinder, Kenesarynyng kesilgen basyn aparsandar, olar Tóregeldini bosatyp beredi» dedi.

Botpaydyng bii men janystyng tóresi әlgindey aqyl aitqan son, Jantay bastaghan manaptar Ormanbetting aldynan tabyldy. Bәri han Keneni tútqyndaghandaghyday alshang basyp, jarq-júrq ete almay, arty kýigen kýshiktey kýibelekteydi. Araz adamdarday bir-birine tura qaray almay kózining qiyghyn jýgirtedi. Halyqqa qadirliler jeme-jemge kelgende eldi tastap qashyp ketkenderine qysylatynday.

– Tórekeldini de sol kezde erte ketpegen ekensinder. – Ormanbet qiys qaray Jantaygha jazghyra lәm qatty.

– Bәri qúlaqtandy dep oiladyq qoy...

– Jaraydy, bolar is boldy, endi qareketke kósheyik. – Áldekim arasha lәm tastady. Osy әredikte Jantay sózin jandandyra týsti.

– Sypatay Tórekeldining aiylyn shauyp, ózin tútqyndap әketken Tәnekening qateligin aitty.

Ormanbetting ýsh búrysh kózi shajyrqaydyng bezindey baghjang etti.

– Ne qatelik?

– Ol Tórekeldini Qopaly bekinisining týrmesine qamatypty, yaghni, bauyrymyz orystardyng qolynda. Orystar bizding sózimizdi jerge tastamaydy...

– Baryp, búiymtay aitayyq deysing be?

– IYә, baryp, sharuany týsindireyik. «Orystyng qas jauy bolghan Kenesaryny tútqyndaghany ýshin ony qazaqtar jazalap otyr, bosatyp beriniz» deyik.

– Bosat-a-dy ma?

– Áriyne, bosatady. Qoldaryna Kenesarynyng bas sýiegin tabystaymyz. Ol ony odan әrmen qaray aq patshagha quana jóneltedi.

– Al, búlaryng qisyngha keletin siyaqty. Endi, kimderding qolyna bas sýiekti ústatyp, elshi etip jiberemiz?

– Onyng da jónin oilastyrghan edim. Maghan salsanyzdar, jandaral-kýbernator Gorshakoptan alghys qaghaz alghan Qalyghúl barghany dúrys.

– Oryndy, oryndy, – dep jamyrasty ózge otyrghandar.

– Onyng qasyna kimdi qosasyndar?

– Basty-basty eki rudan bir-bir adam shyqsa, ýsheui jaraydy.

– Dúrys eken, – Ormanbet keudesin kóterip, tóniregine biteu moynyn soza qarady, – bilmeytin jerding oi-shúnqyry kóp, bireu bastap aparu kerek qoy olardy. Jolda әldekimder úshyrasyp, qanjyghalarynda hannyng basy baryn bilse, ózderining basyn qaghyp әketer.

– Sypatay men Rýstemge jýkteymiz, solardyng adamdary bastap aparady әrmen qaray.

– Jiyen jarap túr. Aqshasyn alyp pa edi olar?

– Teng jarymyn alghan.

– Olay bolsa búl qaraketterinning qayyry bar tәrizdi. Orystyng qolyndaghy adam – bosanyp shyghar. Al, endi, tútqynda ketken bes jýz kisini qalay qaytaramyz?

Manaptardyng tauy shaghylghan túsy osy boldy.

– Bir lajy bolar, – ekpindey shyqqan Jantaydyng ýni әp-sәtte pәseydi, – әueli Tóregeldi aman-esen ortamyzgha oralsyn.

Mine, osynday kenesting kelesinen órbigen úigharym boyynsha atqa qonghan ýsheu búrattardyng baghaly búiymyna ainalghan basty qorjyngha salyp, arnayy sapargha attanghan. Búl uaqta bastyng miy men qarashyghy aghyp, qúr qanqasy qalghan-tyn.

Bayanjýrek ónirin Rýstem tóremen talay sharlaghan atqosshy alty adamdy bastap, tang ata Qopaly bekinisine suyt jetti. Oghan jýktelgen tapsyrma – janyndaghy adamdardy jat kózge týsirmey, tikeley patsha pristavy, podpolkovnik Stepan Abakumovke aparu, bolmasa, Qopaly uezi basqarma basshysy Erentaligha jolyqtyru. Sondyqtan jer jadysyn jaqsy biletin jyryndy tek týn jamylyp jýrudi qolay kórgen. Kýndiz at shaldyryp tynyghyp jatady da qorqaularday týnde jortady. Bireuining jeteginde er-túrmanymen ereuil at bar.

Qaraghaydan qiylyp salynghan ýlken ýiding darbazasyna at basyn tiredi.

– Patsha ókimetining ýii – osy. – Atqosshy sybyr etti. Kәndek itter shabalana ýrip, qaysybiri qorshaudyng irgesinen suyrylyp shygha tap-tap berdi. Izinshe myltyq asynghan әldekimder kórindi.

Rýstem tórening atqosshysy orysshagha da jýirik eken, saqal-múrty qaughaday sarqylshyqtarmen tildesip, kóp úzamay barlyghy qyrghyz pristavy Abakumovtyng aldynan tabyldy.

– Biz qara qyrghyzdar, Ystyqkólden keldik, – dep bastady Qalyghúl. – Aq patshanyng aitqanyn jerge tastamay ýrey tudyrghan Kenesary hannyng kózin qúrttyq. Mine, sol enbegimizge alghys aitqan jandaraldyng haty. – Qoynynan shýberekke oralghan tórt búryshty mәipezdey ashyp, býktelgen qaghazdy shyghardy. Qyrtysyn jazyp, atamannyng aldyna tastady. Ondaghy kózine tanys ta әri ystyq Gorchakovtyng mórin kórisimen jendetterding basshysy qúbylyp, týsi ózgerip ketti. Qara qyrghyzdyng qayys betine bir qarap, aldyndaghy qaghazgha sausaghyn soza berdi. Oqyp shyqty da ornynan atyp túryp, Qalyghúldyng qolyn qysty. Ónine kýlki jýgirip, dauys yrghaghyna da әuen aralasty.

– Osyndaghy qaptaghay Tәneke bolys Kenesary hannyng kegi ýshin elimizdi shauyp, Tóregeldi manabymyzdy tútqyndap әketti. Manapty osy Qopaly bekinisining týrmesine qamatypty, sonda otyr dep estidik. Qorshaudan qashyp shyqqan handy eng әueli qolgha týsirgen – sol, Tóregeldi. Aq patshagha sinirgen enbegi zor. Sonday orys ýshin isi eren adamdy tútqynnan bosatyp berseniz.

Ayaday bólme ishinde bolmashy tynyshtyq ornady.

– Sizderge ortaq qas jauymyz Kenesarynyng bas sýiegin ala keldik.

Ong qaptalyndaghy qorjynyna qolyn súghyp, kók pýlishke oralghan bas sýiekti Abakumovtyng ýstelining ýstine qoydy.

Ol búiymnyng orauyn jazyp, moynyn eki jaghyna kezek qiqaytyp, múryny opyrayghan qanqany ainaldyra barlay qarady.

– Kenesaryny qalay óltirdinder?

Qolgha týskennen keyin handy tútqyndadyq ta әskerining birin qaldyrmay qyrdyq. Ózin sodan keyin halyqtyng aldyna shygharyp, elge qan qúmar Kenesary ekenin aityp, basyn shaptyq.

Keudesin maqtanysh kernep, Qalyghúl úzaq bayandady. Sózge elitkende jymsyq kózderi ara-túra baghjandap, qiqy-jiqy sary jaghal tisterining arasynan qyzyl tili suman-sumang kórinedi eken. Mysyq múrttary jelp-jelp etedi. Onyng aq patsha ýshin tyndyrghan isine riza bolghan pristav:

– Tóregeldini qazir shyghartyp beremin, biraq yn-jynsyz, bóten kózge týspey ketip qalynyzdar. Keyin abaysyzda qashyp ketipti dermiz, – dep tiyanaqtady.

Búiymtayshylar basyn shúlghyp, bәiek qaqty.

Sóitip, Sypatay men Rýstem tórening aitqandary dәl kelip, Qopalydaghy orystar Tóregeldini týrmeden astyrtyn bosatyp jiberdi. Biraq, ol túzaqtan qútylghanmen ajaldan qútyla almady, eline kelgennen song Kene hannyng qany ýshin tisin qayrap jýrgen Ergenedegi Músylmanqúl bastaghan qypshaqtar manapty at qúiryghyna baylap, sýiretip óltirdi.

Armanda ketken Kenesarynyng kegin qyrghyzdardan qaytarghannan keyin Tәneke by men Baraq súltandy halqy: «Qazaqtyng songhy batyrlary» atady. Aty shuly Kenesary hannyng jaqtasy, janashyr izdeushisi bolghanymen Tәneke by men Baraq súltan patsha ókimeti aldynda da bedelden airylghan joq. Qos alyptyng aibyndylyghynan shyghar, aiyby kózge úryp túrsa da eshqaysynyng batyly baryp, kinә tagha almady.

Kókqiya tauynyng Qyzylaghash pen Saghabýien arasyndaghy bir shatqaly, kýni býginge deyin «Qyrghyzsay» atalady. Óitkeni bes jýzge tarta tútqyndap әkelgen jandy sonda qonystandyryp, kýndiz-týni baqylau ornatqan. Tәneke bolys ózi ara-túra ar jaghynan Terenózekti basyp kep, Kókqiyanyng tóbesinen qyrghyzdardy qarap qoyady.

Qazirgi kezde ol qyrghyzdar qaptaghay ruynyng bir tarmaghy qydyraly-qyrghyz bop, mataylardyng arasyna әbden sinisip ketken. Qaysybireuleri ózderining týbi qyrghyz ekenin de bilmeydi, «qyrghyzsyn» deseng janjaldasuy da mýmkin...

Ádilbek Ybyrayymúly

Abai.kz

4 pikir