Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 3238 0 pikir 23 Shilde, 2009 saghat 11:49

Ýmitjan JAPAR. ÝRIMShIDEGI QAQTYGhYSTYNG QAZAQ EKONOMIKASYNA ÁSERI QANDAY?

Býkil әlemning nazaryn ózine audarghan Ýrimshidegi býlik basylyp, jaghday birshama qalpyna kele bastaghanday. Aqparattyq agenttikter qala tynyshtalyp, әleumettik oryndar qalypty júmysyn bastap, jabylyp qalghan meshitterding ashyla bastaghany jayynda habar taratuda.
Jalpy, Qytay ýshin Shyn­jang ólkesining qanshalyqty manyzdy ekenin Mao Sze Dunnyng «Qytay Shynjannan búryn Beyjindi beruge ke­liser» degen sózinen-aq bay­qau­gha bolar. Óitkeni búl ónir mú­nay men qazba baylyqtargha bay. Osy aimaqtaghy gaz, kómir men byltyr ghana Ile boyynan tabylghan urannyng qorlary-nyng Qytay ýshin manyz­dy­lyghyn arttyra týsedi. Tipti key­bir mәlimetterge sýien­sek, elding barlyq tabighy qor­la­rynyng 80 payyzy osy ai­maq­ta ornalasqan eken. Byl­tyr­ghy jyly búl aimaq Qy­tay boyynsha múnay óndiru­den alghashqy oryngha shyqqan. QHR-da óndiriletin tabighy gaz­dyng ýshten bir bóligi de osy avtonomiyalyq audangha ke­ledi.

Býkil әlemning nazaryn ózine audarghan Ýrimshidegi býlik basylyp, jaghday birshama qalpyna kele bastaghanday. Aqparattyq agenttikter qala tynyshtalyp, әleumettik oryndar qalypty júmysyn bastap, jabylyp qalghan meshitterding ashyla bastaghany jayynda habar taratuda.
Jalpy, Qytay ýshin Shyn­jang ólkesining qanshalyqty manyzdy ekenin Mao Sze Dunnyng «Qytay Shynjannan búryn Beyjindi beruge ke­liser» degen sózinen-aq bay­qau­gha bolar. Óitkeni búl ónir mú­nay men qazba baylyqtargha bay. Osy aimaqtaghy gaz, kómir men byltyr ghana Ile boyynan tabylghan urannyng qorlary-nyng Qytay ýshin manyz­dy­lyghyn arttyra týsedi. Tipti key­bir mәlimetterge sýien­sek, elding barlyq tabighy qor­la­rynyng 80 payyzy osy ai­maq­ta ornalasqan eken. Byl­tyr­ghy jyly búl aimaq Qy­tay boyynsha múnay óndiru­den alghashqy oryngha shyqqan. QHR-da óndiriletin tabighy gaz­dyng ýshten bir bóligi de osy avtonomiyalyq audangha ke­ledi.
Ekinshi jaghynan, Qytay ýshin Shynjang tranzittik ai­maq bolghandyqtan da manyz­dy. Ishki Qytaydan keletin tauar­lardyng kóp bóligi Shyn­jang arqyly syrt elderge taray­dy. Tranzitten týsetin tabystyng qomaqty ekeni belgili. ShÚAA - Qytay ýshin Ba­tysqa ashylatyn tereze se­kildi. Sondyqtan da Qytay ýki­meti ólkening damuyna miyl­liondaghan qarjy investisiya sa­lyp otyr. Yaghny búryn­dary shet aimaqta ornalas­qan­dyghynan asa elenbey kel­gen «Shynjang - aimaghy qazir ýl­ken energetikalyq alangha ai­nalyp keledi. Sonymen qa­tar, onyng geosayasy manyzy da bar. Shynjang Qytaydyng Aziya­gha yqpal etude ýlken ról at­qara­tyn kópir bolyp taby­la­dy» deydi sarapshylar.
«Jeniminijibao» ga­ze­ti­ning habarlauynsha, búl býlik Qytay ekonomikasyna 10 miyl­lion dollardan astam shy­ghyn keltiripti. Birneshe kýn­ge sozylghan bey-bereket­siz­dik Qytay ekonomikasymen qa­tar, oghan shekaralas jat­qan elderge әser etkeni anyq. So­nyng ishinde júngho elimen ty­ghyz qarym-qatynastaghy Qa­zaqstangha da. Býginde res­my mәlimetterge sýiensek, qa­zaq-qytay elderi arasyndaghy tauar ainalymy jylyna 14 miyl­liard dollardan asyp jy­ghylady. Al syrtqy sauda әrip­testigi jóninen Qytay Halyq Respublikasy alghash­qy­lar­­dyng qatarynda jәne syrt­qy sau­dasyndaghy ýlesi 10 payyz­dan asady eken. De­gen­men, biyl­ghy jyly Qytay men Qa­zaqstan arasyndaghy tauar ai­nalymynyng azaygha­nyn kә­sip­kerler de moyyn­day­dy. Búny olar әlemdik qar­jy daghdary­synyng salqy­ny­men bayl­a­nys­tyrady. So­ny­men qatar qar­jylyq qiyn­shy­lyq bas­tal­ghaly elding tútynu qabi­le­ti de tómendep ketken.
Qytay ýkimeti qauipsizdik sha­rasy negizinde shekarany jauyp, barlyq qarym-qaty­nas­ty tyighany belgili. Osyn­day iri әriptes arasyndaghy she­karanyng berneshe kýnge ja­bylghany el eko­no­miy­ka­sy­na óz әserin tiygizgeni anyq. Búl eng aldymen, sauda-sat­tyq­pen ainalysatyn qazaq­stan­dyq kәsipkerlerding isine ke­ri әserin tiygizgen. Óitkeni qazaqstandyq naryqtaghy ón­diris­tik tauarlardyng basym bó­ligi osy Qytaydan keledi. So­nyng ishinde Shynjang aima­ghy­nyng alar orny erekshe. Óit­keni eki el arasyndaghy jyl­dyq tauar ainalymynyng 9 milliardqa juyghy osy ai­maqqa tiyesili. Almatymen bay­lanystyratyn temirjol­dyng ýstinde jatqan Ýrimshige bizding elden kóbine shiykizat, so­nyng ishinde múnay jetki­zil­e­di.
Almaty sauda palatasy­nyng preziydenti Izbasar Bo­zaev, búl oqigha Qazaqstan eko­nomikasyna asa bir zalal kel­tirmese de, ózindik keri әse­rin tiygizdi dep esepteydi. Onyng aituynsha: «Shynjan, eng birinshi, Qytay men Qazaq­stan ekonomikasynyng ara­syn­daghy tranzittik alan. Ishki Qytaydan kelgen tauarlar sol aimaq arqyly Qazaq­stan­gha jóneltiletin. Búl qaqty­ghys­tyng saldarynan Shyn­jan­daghy sauda ortalyqtary әli kýnge deyin tolyqqandy jú­mys istemey túr. Sebebi óz­derine ishten ónim kelmey ja­tyr. Búnyng bәri Shyn­jan­da­ghy baghanyng kýrt ósuine alyp kelgen. Búl bizding kәsip­ker­lerge de qolaysyz jagh­day. Ekinshiden, Qazaqstan kәsipkerlerining Shyn­jan­da­ghy seriktestikterine degen se­nim­sizdikterin tudyrdy. Óit­keni osynday alasapyran ua­qytta qarjysyn eshkimge se­­nip tapsyra almaydy. Búl ai­­maqta aldynghy qatarly kә­si­p­oryndar joq bolghany­men, onyng tranzittik manyzy zor. Joghary sapaly tauar­lar Shynjannan emes, Qy­tay­dyng basqa aimaqtarynan da ke­ledi.
Shynjang - Qytay ýshin Qa­zaq­stangha kiretin eksport­tyq dәliz. Tike keletin basqa jol joq bolghandyqtan, osy ba­ghytqa basymdyq beredi. So­­nymen qatar búryn ke­den­dik baqylau sharalary Qy­tay­dyng qay jerinde bolsa da, biraz liyberaldy edi. Al qazir kedendik retteu mәselesi qiyndap ketken. Kedennen ótetin jýkti tekseru kýr­de­len­dirilip jatqandyqtan, ony rәsimdeu uaqytty da kóp alyp, qosymsha shyghyndargha úryn­dyruda. Tikeley Shyn­jannan bizge keletin tauar­lar - múnay ónimderi men se­ment. Qazaqstanda songhy ai­larda sementting baghasy qayta kó­terilgen-di, endi búl zauyt­tar­dan sementting tasymal­dan­bauy baghanyng taghy da sha­ryqtauyna jol beredi. Shyn­jan­nan shyghatyn tauar­lar­dyng bizding syrtqy tauar qa­tynasymyzdaghy ýlesi asa kóp emes. Jýkting bәri Shanhay, Pe­kiyn, Guanjoudan jәne bas­qa qalalardan keledi. Al syrt­qy saudanyng 70 payyzyn alady deytin sebebimiz, mú­nay óndeu zauyttaryna Qa­zaq­stan­nan ketip jatqan mú­nay men gazdyng ýlesining kóp­tigi. Áytpese, Qazaqstannyng ish­ki ekonomikasyna kirip otyr­ghan Shynjannyng tauar­lary kóp bolsa bes payyzdy gha­na alady.
Sonymen qatar ShÚAA-daghy kelensizdik bizding na­ryq­taghy auyl sharuashylyghy ónimderining baghasyna әserin tiygizui mýmkin. Qazir ishki jaq­tyng qytaylary Shynjang ar­qyly ótuge, ne bolmasa sol jer­de kәsip isteuge jýrek­teri daualamay, keri qaytyp jatyr. Oghan dәlel, Qorghas be­keti arqyly avtojolmen Qa­zaqstangha kóp keletin-di. Qa­zir sol beket arqyly óte­tin qytaylardyng sany kýrt tó­mendep ketipti. Jol-jó­ne­key úighyrlardyng eldi mekeni, shekaradan beri ótkennen keyin de Shonjy audany úighyr­lar­dyng tyghyz ornalasqan jeri, so­dan ýreylengen qytaylar kó­bine úshaqpen nemese te­mir­jolmen kelip ketip jatyr».
Tәuelsiz kәsipkerler qauym­dastyghynyng viyse-preziydenti Timur Nazhanov Ýrimshidegi qaq­tyghystyn, әsirese Almaty jәne Almaty oblysy kәsip­ker­lerining isine keri әserin tiy­gizip jatqandyghyn aitady.
- Qytaymen Al­ma­ty jә­ne Shyghys Qazaqstan ob­lysy shektesedi. Qytaymen ba­rys-keliske týsetinder de - osy aimaqtardyng kәsipker­le­ri. Olardyng kóbi Ýrimshimen ty­ghyz sauda-sattyq qarym-qatynasta. Sol jaqtan tauar alyp kelip, elde satady. Ne­gizi­nen jemis-jiydek, kókónis, ón­diristik tauarlar jetki­zi­le­tin-di. Qazirgi jaghdaygha bay­lanysty keybir kәsip­ker­lerding júmysy toqtap qalyp ja­tyr. Degenmen, әzirge qan­shalyqty shyghyn shyqqanyn bil­diretin naqty san joq. Son­ghy jyly Qytaydan kele­tin tauarlardyng qatynasy azayghany anyq. Almaty ob­lys­tyq keden basqarmasy kók­t­emde Qytaydan keletin tauar kólemi 25-30 payyzgha deyin azaydy degen mәlimet ta­ratqan. Yaghny búrynghyday tauar tasqyny joq degen sóz. Al qazir aldaghy uaqytta jagh­daydyng qalay bolatyny tý­siniksiz. Búl mәsele sheshimin tap­pay sozylyp ketse, onda key­bir tauarlardyng bagha­lary da kóterilui mýmkin. Shekara jabyq bolghan­dyq­tan, búl mәsele qashan she­shi­le­tini bel­gisiz, - deydi Timur Kýz­ekúly.
Sarapshylar «jaghdaydyng qal­pyna kelip, shekaranyng ashyluy, eng birinshi Qytaydyng mýddesinde deydi. Óitkeni Qazaqstan naryghy - Qytay tauarynyng iri tútynu­shy­lary­nyng biri bolyp taby­la­dy. Múnday tútynushydan az uaq­yt bolsa da aiyrylu - kýn­­shyghys eli ýshin tiyim­di emes.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 966
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 827
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 632
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 694