بۇكىل الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان ۇرىمشىدەگى بۇلىك باسىلىپ، جاعداي ءبىرشاما قالپىنا كەلە باستاعانداي. اقپاراتتىق اگەنتتىكتەر قالا تىنىشتالىپ، الەۋمەتتىك ورىندار قالىپتى جۇمىسىن باستاپ، جابىلىپ قالعان مەشىتتەردىڭ اشىلا باستاعانى جايىندا حابار تاراتۋدا.
جالپى، قىتاي ءۇشىن شىڭ­جاڭ ولكەسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ماو تسزە دۋننىڭ «قىتاي شىڭجاڭنان بۇرىن بەيجىڭدى بەرۋگە كە­لىسەر» دەگەن سوزىنەن-اق باي­قاۋ­عا بولار. ويتكەنى بۇل ءوڭىر مۇ­ناي مەن قازبا بايلىقتارعا باي. وسى ايماقتاعى گاز، كومىر مەن بىلتىر عانا ىلە بويىنان تابىلعان ۋراننىڭ قورلارى-نىڭ قىتاي ءۇشىن ماڭىز­دى­لىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ءتىپتى كەي­بىر مالىمەتتەرگە سۇيەن­سەك، ەلدىڭ بارلىق تابيعي قور­لا­رىنىڭ 80 پايىزى وسى اي­ماق­تا ورنالاسقان ەكەن. بىل­تىر­عى جىلى بۇل ايماق قى­تاي بويىنشا مۇناي وندىرۋ­دەن العاشقى ورىنعا شىققان. قحر-دا وندىرىلەتىن تابيعي گاز­دىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى دە وسى اۆتونوميالىق اۋدانعا كە­لەدى.

بۇكىل الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان ۇرىمشىدەگى بۇلىك باسىلىپ، جاعداي ءبىرشاما قالپىنا كەلە باستاعانداي. اقپاراتتىق اگەنتتىكتەر قالا تىنىشتالىپ، الەۋمەتتىك ورىندار قالىپتى جۇمىسىن باستاپ، جابىلىپ قالعان مەشىتتەردىڭ اشىلا باستاعانى جايىندا حابار تاراتۋدا.
جالپى، قىتاي ءۇشىن شىڭ­جاڭ ولكەسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ماو تسزە دۋننىڭ «قىتاي شىڭجاڭنان بۇرىن بەيجىڭدى بەرۋگە كە­لىسەر» دەگەن سوزىنەن-اق باي­قاۋ­عا بولار. ويتكەنى بۇل ءوڭىر مۇ­ناي مەن قازبا بايلىقتارعا باي. وسى ايماقتاعى گاز، كومىر مەن بىلتىر عانا ىلە بويىنان تابىلعان ۋراننىڭ قورلارى-نىڭ قىتاي ءۇشىن ماڭىز­دى­لىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ءتىپتى كەي­بىر مالىمەتتەرگە سۇيەن­سەك، ەلدىڭ بارلىق تابيعي قور­لا­رىنىڭ 80 پايىزى وسى اي­ماق­تا ورنالاسقان ەكەن. بىل­تىر­عى جىلى بۇل ايماق قى­تاي بويىنشا مۇناي وندىرۋ­دەن العاشقى ورىنعا شىققان. قحر-دا وندىرىلەتىن تابيعي گاز­دىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى دە وسى اۆتونوميالىق اۋدانعا كە­لەدى.
ەكىنشى جاعىنان، قىتاي ءۇشىن شىڭجاڭ ترانزيتتىك اي­ماق بولعاندىقتان دا ماڭىز­دى. ىشكى قىتايدان كەلەتىن تاۋار­لاردىڭ كوپ بولىگى شىڭ­جاڭ ارقىلى سىرت ەلدەرگە تاراي­دى. ترانزيتتەن تۇسەتىن تابىستىڭ قوماقتى ەكەنى بەلگىلى. شۇاا - قىتاي ءۇشىن با­تىسقا اشىلاتىن تەرەزە سە­كىلدى. سوندىقتان دا قىتاي ۇكى­مەتى ولكەنىڭ دامۋىنا ميل­ليونداعان قارجى ينۆەستيتسيا سا­لىپ وتىر. ياعني بۇرىن­دارى شەت ايماقتا ورنالاس­قان­دىعىنان اسا ەلەنبەي كەل­گەن «شىڭجاڭ - ايماعى قازىر ۇل­كەن ەنەرگەتيكالىق الاڭعا اي­نالىپ كەلەدى. سونىمەن قا­تار، ونىڭ گەوساياسي ماڭىزى دا بار. شىڭجاڭ قىتايدىڭ ازيا­عا ىقپال ەتۋدە ۇلكەن ءرول ات­قارا­تىن كوپىر بولىپ تابى­لا­دى» دەيدى ساراپشىلار.
«جەنمينجيباو» گا­زە­تى­نىڭ حابارلاۋىنشا، بۇل بۇلىك قىتاي ەكونوميكاسىنا 10 ميل­ليون دوللاردان استام شى­عىن كەلتىرىپتى. بىرنەشە كۇن­گە سوزىلعان بەي-بەرەكەت­سىز­دىك قىتاي ەكونوميكاسىمەن قا­تار، وعان شەكارالاس جات­قان ەلدەرگە اسەر ەتكەنى انىق. سو­نىڭ ىشىندە جۇڭعو ەلىمەن تى­عىز قارىم-قاتىناستاعى قا­زاقستانعا دا. بۇگىندە رەس­مي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قا­زاق-قىتاي ەلدەرى اراسىنداعى تاۋار اينالىمى جىلىنا 14 ميل­ليارد دوللاردان اسىپ جى­عىلادى. ال سىرتقى ساۋدا ارىپ­تەستىگى جونىنەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى العاش­قى­لار­­دىڭ قاتارىندا جانە سىرت­قى ساۋ­داسىنداعى ۇلەسى 10 پايىز­دان اسادى ەكەن. دە­گەن­مەن، بيىل­عى جىلى قىتاي مەن قا­زاقستان اراسىنداعى تاۋار اي­نالىمىنىڭ ازايعا­نىن كا­سىپ­كەرلەر دە مويىن­داي­دى. بۇنى ولار الەمدىك قار­جى داعدارى­سىنىڭ سالقى­نى­مەن بايل­ا­نىس­تىرادى. سو­نى­مەن قاتار قار­جىلىق قيىن­شى­لىق باس­تال­عالى ەلدىڭ تۇتىنۋ قابى­لە­تى دە تومەندەپ كەتكەن.
قىتاي ۇكىمەتى قاۋىپسىزدىك شا­راسى نەگىزىندە شەكارانى جاۋىپ، بارلىق قارىم-قاتى­ناس­تى تىيعانى بەلگىلى. وسىن­داي ءىرى ارىپتەس اراسىنداعى شە­كارانىڭ بەرنەشە كۇنگە جا­بىلعانى ەل ەكو­نو­مي­كا­سى­نا ءوز اسەرىن تيگىزگەنى انىق. بۇل ەڭ الدىمەن، ساۋدا-سات­تىق­پەن اينالىساتىن قازاق­ستان­دىق كاسىپكەرلەردىڭ ىسىنە كە­رى اسەرىن تيگىزگەن. ويتكەنى قازاقستاندىق نارىقتاعى ون­دىرىس­تىك تاۋارلاردىڭ باسىم بو­لىگى وسى قىتايدان كەلەدى. سو­نىڭ ىشىندە شىڭجاڭ ايما­عى­نىڭ الار ورنى ەرەكشە. ويت­كەنى ەكى ەل اراسىنداعى جىل­دىق تاۋار اينالىمىنىڭ 9 ميللياردقا جۋىعى وسى اي­ماققا تيەسىلى. الماتىمەن باي­لانىستىراتىن تەمىرجول­دىڭ ۇستىندە جاتقان ۇرىمشىگە ءبىزدىڭ ەلدەن كوبىنە شيكىزات، سو­نىڭ ىشىندە مۇناي جەتكى­زىل­ە­دى.
الماتى ساۋدا پالاتاسى­نىڭ پرەزيدەنتى ءىزباسار بو­زاەۆ، بۇل وقيعا قازاقستان ەكو­نوميكاسىنا اسا ءبىر زالال كەل­تىرمەسە دە، وزىندىك كەرى اسە­رىن تيگىزدى دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا: «شىڭجاڭ، ەڭ ءبىرىنشى، قىتاي مەن قازاق­ستان ەكونوميكاسىنىڭ ارا­سىن­داعى ترانزيتتىك الاڭ. ىشكى قىتايدان كەلگەن تاۋارلار سول ايماق ارقىلى قازاق­ستان­عا جونەلتىلەتىن. بۇل قاقتى­عىس­تىڭ سالدارىنان شىڭ­جاڭ­داعى ساۋدا ورتالىقتارى ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى جۇ­مىس ىستەمەي تۇر. سەبەبى وز­دەرىنە ىشتەن ءونىم كەلمەي جا­تىر. بۇنىڭ ءبارى شىڭ­جاڭ­دا­عى باعانىڭ كۇرت وسۋىنە الىپ كەلگەن. بۇل ءبىزدىڭ كاسىپ­كەر­لەرگە دە قولايسىز جاع­داي. ەكىنشىدەن، قازاقستان كاسىپكەرلەرىنىڭ شىڭ­جاڭ­دا­عى سەرىكتەستىكتەرىنە دەگەن سە­نىم­سىزدىكتەرىن تۋدىردى. ويت­كەنى وسىنداي الاساپىران ۋا­قىتتا قارجىسىن ەشكىمگە سە­­نىپ تاپسىرا المايدى. بۇل اي­­ماقتا الدىڭعى قاتارلى كا­سى­پ­ورىندار جوق بولعانى­مەن، ونىڭ ترانزيتتىك ماڭىزى زور. جوعارى ساپالى تاۋار­لار شىڭجاڭنان ەمەس، قى­تاي­دىڭ باسقا ايماقتارىنان دا كە­لەدى.
شىڭجاڭ - قىتاي ءۇشىن قا­زاق­ستانعا كىرەتىن ەكسپورت­تىق ءدالىز. تىكە كەلەتىن باسقا جول جوق بولعاندىقتان، وسى با­عىتقا باسىمدىق بەرەدى. سو­­نىمەن قاتار بۇرىن كە­دەن­دىك باقىلاۋ شارالارى قى­تاي­دىڭ قاي جەرىندە بولسا دا، ءبىراز ليبەرالدى ەدى. ال قازىر كەدەندىك رەتتەۋ ماسەلەسى قيىنداپ كەتكەن. كەدەننەن وتەتىن جۇكتى تەكسەرۋ كۇر­دە­لەن­دىرىلىپ جاتقاندىقتان، ونى راسىمدەۋ ۋاقىتتى دا كوپ الىپ، قوسىمشا شىعىندارعا ۇرىن­دىرۋدا. تىكەلەي شىڭ­جاڭنان بىزگە كەلەتىن تاۋار­لار - مۇناي ونىمدەرى مەن تسە­مەنت. قازاقستاندا سوڭعى اي­لاردا تسەمەنتتىڭ باعاسى قايتا كو­تەرىلگەن-ءدى، ەندى بۇل زاۋىت­تار­دان تسەمەنتتىڭ تاسىمال­دان­باۋى باعانىڭ تاعى دا شا­رىقتاۋىنا جول بەرەدى. شىڭ­جاڭ­نان شىعاتىن تاۋار­لار­دىڭ ءبىزدىڭ سىرتقى تاۋار قا­تىناسىمىزداعى ۇلەسى اسا كوپ ەمەس. جۇكتىڭ ءبارى شانحاي، پە­كين، گۋانجوۋدان جانە باس­قا قالالاردان كەلەدى. ال سىرت­قى ساۋدانىڭ 70 پايىزىن الادى دەيتىن سەبەبىمىز، مۇ­ناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا قا­زاق­ستان­نان كەتىپ جاتقان مۇ­ناي مەن گازدىڭ ۇلەسىنىڭ كوپ­تىگى. ايتپەسە، قازاقستاننىڭ ىش­كى ەكونوميكاسىنا كىرىپ وتىر­عان شىڭجاڭنىڭ تاۋار­لارى كوپ بولسا بەس پايىزدى عا­نا الادى.
سونىمەن قاتار شۇاا-داعى كەلەڭسىزدىك ءبىزدىڭ نا­رىق­تاعى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ باعاسىنا اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. قازىر ىشكى جاق­تىڭ قىتايلارى شىڭجاڭ ار­قىلى وتۋگە، نە بولماسا سول جەر­دە كاسىپ ىستەۋگە جۇرەك­تەرى داۋالاماي، كەرى قايتىپ جاتىر. وعان دالەل، قورعاس بە­كەتى ارقىلى اۆتوجولمەن قا­زاقستانعا كوپ كەلەتىن-ءدى. قا­زىر سول بەكەت ارقىلى وتە­تىن قىتايلاردىڭ سانى كۇرت تو­مەندەپ كەتىپتى. جول-جو­نە­كەي ۇيعىرلاردىڭ ەلدى مەكەنى، شەكارادان بەرى وتكەننەن كەيىن دە شونجى اۋدانى ۇيعىر­لار­دىڭ تىعىز ورنالاسقان جەرى، سو­دان ۇرەيلەنگەن قىتايلار كو­بىنە ۇشاقپەن نەمەسە تە­مىر­جولمەن كەلىپ كەتىپ جاتىر».
تاۋەلسىز كاسىپكەرلەر قاۋىم­داستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى تيمۋر نازحانوۆ ۇرىمشىدەگى قاق­تىعىستىڭ، اسىرەسە الماتى جانە الماتى وبلىسى كاسىپ­كەر­لەرىنىڭ ىسىنە كەرى اسەرىن تي­گىزىپ جاتقاندىعىن ايتادى.
- قىتايمەن ال­ما­تى جا­نە شىعىس قازاقستان وب­لىسى شەكتەسەدى. قىتايمەن با­رىس-كەلىسكە تۇسەتىندەر دە - وسى ايماقتاردىڭ كاسىپكەر­لە­رى. ولاردىڭ كوبى ۇرىمشىمەن تى­عىز ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناستا. سول جاقتان تاۋار الىپ كەلىپ، ەلدە ساتادى. نە­گىزى­نەن جەمىس-جيدەك، كوكونىس، ون­دىرىستىك تاۋارلار جەتكى­زى­لە­تىن-ءدى. قازىرگى جاعدايعا باي­لانىستى كەيبىر كاسىپ­كەر­لەردىڭ جۇمىسى توقتاپ قالىپ جا­تىر. دەگەنمەن، ازىرگە قان­شالىقتى شىعىن شىققانىن بىل­دىرەتىن ناقتى سان جوق. سوڭ­عى جىلى قىتايدان كەلە­تىن تاۋارلاردىڭ قاتىناسى ازايعانى انىق. الماتى وب­لىس­تىق كەدەن باسقارماسى كوك­ت­ەمدە قىتايدان كەلەتىن تاۋار كولەمى 25-30 پايىزعا دەيىن ازايدى دەگەن مالىمەت تا­راتقان. ياعني بۇرىنعىداي تاۋار تاسقىنى جوق دەگەن ءسوز. ال قازىر الداعى ۋاقىتتا جاع­دايدىڭ قالاي بولاتىنى تۇ­سىنىكسىز. بۇل ماسەلە شەشىمىن تاپ­پاي سوزىلىپ كەتسە، وندا كەي­بىر تاۋارلاردىڭ باعا­لارى دا كوتەرىلۋى مۇمكىن. شەكارا جابىق بولعان­دىق­تان، بۇل ماسەلە قاشان شە­شى­لە­تىنى بەل­گىسىز، - دەيدى تيمۋر كۇز­ەكۇلى.
ساراپشىلار «جاعدايدىڭ قال­پىنا كەلىپ، شەكارانىڭ اشىلۋى، ەڭ ءبىرىنشى قىتايدىڭ مۇددەسىندە دەيدى. ويتكەنى قازاقستان نارىعى - قىتاي تاۋارىنىڭ ءىرى تۇتىنۋ­شى­لارى­نىڭ ءبىرى بولىپ تابى­لا­دى. مۇنداي تۇتىنۋشىدان از ۋاق­ىت بولسا دا ايىرىلۋ - كۇن­­شىعىس ەلى ءۇشىن ءتيىم­دى ەمەس.