Tabanynyng býri joqtardan,
Kónilining kýni joqtardan,
Júrt onsyz da zardap shegip jatqanda.

M.Shahanov

Tabanynyng býri joqtardan,
Kónilining kýni joqtardan,
Júrt onsyz da zardap shegip jatqanda.

M.Shahanov

Akademik Zeynolla Qabdolovtyng «Mening Áuezovym» kitabyn mektepte oqysaq ta onyng keybir qyry men syryn student kezimizde ghana týsindik. Múnda jazushy ózi kórip, kuә bolghan keybir jayttardy kórkem shygharmada sheber týrde qoldanghan. Degenmen, key tústarynda shygharma keyipkerlerining prototipterin bilgen adam ýshin «mynau qalay boldy eken» deytin «júmbaq jayttar» da bar bolyp shyqty. Onyng eng bir jarqyn mysaly - Esenbekting KGB qyzmetkerleri tarapynan qamaugha alynuy. Al, múndaghy Esenbegimiz - býginde 85 jasqa kelip otyrghan akademik Túrsynbek Kәkishúly! Avtordyng jan dosy, talay jyl birge qyzmettes bolghan әriptesi. Z.Qabdolov jan ayaspas joldasyn óz kitabynda nege «ústatyp jiberdi» eken? Óitkeni, T.Kәkishúlynyng shynayy ómir dereginde «ústalghan», KGB jendetteri tarapynan qamaugha alynghan kezi joq bolsa kerek. Búl súraqqa әrkim de jauap tapqysy keletini sózsiz. Kóppen birge biz de jauap izdegenbiz.
Sóitsek, múnyng sheshui Túrsynbek Kәkishúlynyng minezinde jatsa kerek. Ol MINEZ - kólgirsu men jaghynugha kelgende eshkimning ynghayyna jyghylmaytyn, turalyqtan taymaytyn tabandylyqqa kelip sayady. Al, Kәkishúlynyng Qabdolov kitabynda «isti» boluy avtordyng tiptik obraz jasaudaghy ózindik baylamy eken. Sonday-aq, «isti bolu» oqighasyn da «joqtan bar qylghan» siqyrlyq deuge kelmeydi. Z.Qabdolov kezinde ózimen birge oqyghan T.Kәkishúly, Á. Júmabaev, J.Ysmaghúlov, E.Jaqypovtardy esse-romangha arqau ete otyryp, keybir zamandastarynyng basynan ótken oqighany kelesisine kórkemdik tәsil retinde telip otyrypty. Jogharydaghy «Esenbekting ústaluy» avtordyng zamandasy Esengeldi Jaqypovtyng KGB qyzmetkerleri tarapynan súraqqa alynuynan shyqsa kerek. Baqsaq, ghalym Esengeldi Jaqypov student kezinde ataqty aqyn Maghjan Júmabaevtyng ólenderin auditoriyada oqyghany ýshin «jas últshyl» retinde KGB kýdigine ilinipti. Yaghni, «Mening Áuezovym» romanyndaghy Esenbekting ústalyp ketui E.Jaqypovtyng basynan ótken shynayy oqigha. Alayda, Z.Qabdolov ony nege Esenbekke (T.Kәkishevke) telidi? Onyng da óz syry bolsa kerek. Qashanda shyndyqty aitugha kelgende eshteneden tayynbaytyn dosy T.Kәkishevting minezin jaqsy biletin Z.Qabdolov jogharydaghyday etip jazugha sheshim shygharypty. Mәnisin súraghan keybir shәkirtteri men zamandastaryna avtor: «Eger, 1937-38 jyldardaghy qughyn-sýrgin zamany qayta tuatyn bolsa, bizding aramyzdan shyn mәninde últshyl retinde birinshi bolyp ústalyp ketetin Túrsynbek bolar edi», - dep jauap bergen eken. Búl jazushynyng ózining birge oqyghan kurstasy, zamandasy, jan dosy, kóp jyl birge qyzmettes bolghan әriptesine bergen shynayy baghasy. Shyndyq jolynda shybyn janyn ayamaytyn dosynyng ishki jan syryn tap basyp tany alghandyghy dep týyge bolady.
T.Kәkishúly MINEZDI adam. Búl - «qynyr, kesir» degenge syimaydy. Minezdi bolghandyghy sol, 1988 jyly ÚGhA-nyng akademiktik saylauyna týserinen ýsh kýn búryn ózine jaqtap dauys beretin ýsh akademikke qalalyq basshylar men ghalymdar qatysqan jinalysta qarsy sóileydi. Óitkeni, jinalysta endi ghana aqtalyp, attary auyzgha ilinip jatqan alashordashylar jayynda «әli de bolsa oqulyqtargha engizbeu kerek, olardyng kommunizmge qarsy bolghanyn úmytpau kerek» deytin pikirler aitylypty. Ataghy zor ghalymdardyng әlgindey qateligin der kezinde týzetkisi kelgen Kәkishúly: «Qúrmetti ghalymdar! Sizder osy sózderiniz arqyly tútas bir elding ertenine balta shabatyndarynyzdy bilesizder me?» - depti. Ózderine aitylghan auyr syndy kótere almaghan akademikterding ýsheui de saylau kýni Kәkishúlyn qoldaudan bas tartqan eken. Búl - T.Kәkishúlynyng minezining «shataqtyghy» emes, kerisinshe últ úlaghatyna qarsy istelip jatqan keybir әreketterdi der kezinde kóre bilip, soghan arasha týsui bolatyn. Áytpese, ataq pen biylikke qúmar Kәkishev bolsa júmghan auzyn ashpas ta edi, sóitip erteninde ÚGhA-nyng tolyqqandy mýshesi bolyp shygha keler edi.
T.Kәkishúlynyng qay kezde de halyqtyng sózin sóilep, últtyng joghyn joqtauda ózge әriptesterine qaraghanda oq boyy ozyq jýretinine mysal kóp. Kezinde, Almatygha Imanghaly Núrghaliyúly әkim bolyp túrghan shaqta «Alatau» sanatoriyinde bir top aqyn-jazushylardyn, óner qayratkerlerinin, ghalymdardyng biraz kýn tynyghularyna jaghday jasaghan eken. Sol tynyqqandardyng qatarynda T.Kәkishúly da bolypty. Sonday-aq, «Alatau» sanatoriyinde aqsaqaldyng tik minezdiligin kórgen bir inisi mynaday dep әngime aityp bergen edi.
«Birneshe adam әngimelesip otyr edik. Kenet Túrsynbek aghaydyng qalta telefony shyr ete qaldy. Telefonyn asyqpay alyp, qúlaghyna tosqan Túrsekeng az uaqyttan son: "Kim olar?", - dep gýrs etti. Arghy jaqtan súraghyna jauap estigen song jәne de: "Sening kim ekenindi naqty bilmeymin, biraq, búl mәseleni men ayaqsyz qaldyrmaymyn. Uәde etem!" - dedi de, telefonyn óshirip, qaltasyna saldy. Birazdan song sanatoriyge el kýtken Imanghaly da keldi. Dastarhangha jayghasyp, әrkim tilekterin aityp, әkimge alghys jaudyryp jatty. Tipti, keybir aqyn-jazushylar ómiri múnday demalys orynyn kórmegendey, ghalamnyng nebir ghajayyptarynan osy kýnge deyin maqúrym bolyp kelgendey, jaramsaqtanyp jatty. Bazbireuleri 80-ge kelip selkildep otyrsa da nemeresimen jasty әkim myrzagha jaghynghandary sonshalyq, sózdi ysyra túryp әn aitugha kóshti. Birazdan song kezek Túrsynbek Kәkishúlyna da keldi. Mikrofondy qolyna ústaghan ghalym: "Qúrmetti Imanghali! Seni myna júrt maqtap jatyr, maqtauyndy asyrdy. Men búlarday maqtau sóz aita almaymyn. Biraq, kóp isterine rizamyn", - dep sәl tynystap aldy da ary qaray: "Men saghan eki sharua aitam... Birinshisi, qazaqtyng qasiyetti qarashanyraghyna ainalghan Ahannyn, alashtyng Ahmetining qazirgi múrajay ýiin nege búzdyrmaqshysyn? Men jana ghana sonday aqparat estidim. Diyrektorymyn dep bir kelinshek habarlasty. Ahmet Baytúrsynúlynyng ýiin búzdyru ýshin búiryq beruge ne sebep boldy?", - dep súrauly jýzin әkimge qadady. (Búl mәlimetting anyq-qanyghy keyin belgili boldy. Rasynda da, bireuler Ahmet Baytúrsynov múrajayy ornalasqan jerge qyzyghyp, ornyna qonaq ýy me, meyramhana ma birdene salu ýshin sol aumaqty týgeldey satyp almaq bolypty.) Ákim sasqalaqtap qalsa da sezdirmeuge tyrysyp: "Túrsynbek agha! Men búl mәlimetti mine, sizden estip otyrmyn. Kim aitty? Men onday búiryq bergen emespin. Ras bolsa erten-aq múny retke keltiremin", - dep ornynan úshyp túrdy. "Almatynyng tórinde Alashtan qalghan jalghyz eskertkish Ahannyng ýiin búzsaq, qazaqtyghymyzdan sadagha ketsin. Oghan jol bermeu kerek", - dedi Túrsekeng de birinshi sharuasyn ayaqtap. "Al, ekinshi júmysym", - dedi aqsaqal: "Sen Almatynyng kólik jýretin kóshelerin jaqsy-aq jasadyn. Kópirlerin de salyp jatyrsyn. Biraq, jayau adamdar jýretin trotuarlaryn nege jóndemeysin? Álde, elding bәri ózindey kólikpen jýredi dep oilaysyng ba? Myna biz sekildi kәri-qúrtandar da, kóligi joq kedey-kepshikter de sol trotuardy paydalanady. Sondayda, ayaghy tayyp, myqshyndap mazasy ketedi. Osyghan ne deysin?", - dedi. Biraq, әkim myrza búl súraqqa jauapty tez berdi. "Sizding ýy ortalyq stadionnyng janyndaghy anau kishkentay kóshede emes pe edi? Jóndeymiz ol jaqty da. Sosyn, qalanyng basqa da kósheleri boyyndaghy trotuarlardy týgeldey retke keltiremiz. Taghy da uәde etemin", - dedi. Túrsekeng eki súraqqa da túshymdy jauap aldy da: "Isterine Alla bereke bersin, aman bol", - dep, qysqa qayyryp, әkimning janyndaghy óz ornyna baryp jayghasty. Dastarhan sonynda qorytyndy sózin sóilegen әkim: "Men múnda sizderding ne istep, ne qoyyp jýrgenderinizding bәrin de bilemin. Osy kezdesuge sizderden bir kómek alarmyn, júmysyma baghyt-baghdar siltersizder dep ýmittengem. Osy rette myna Túrsynbek aghamnyng aitqandary kónilime erekshe әser etti. Sizderden estigen әr eskertu men ýshin kóp kómek ekeni ras», - dedi.
Qúzyrly oryn basshylarymen kezdesse boldy Túrsekeng әrdayym әdebiyettin, últtyq ruhaniyattyng mәselesin sóz etedi. Búrnaghy jyly Soltýstik Qazaqstan oblysy әkimining qabyldauynda da qazirgi Temiryazev audanyn ataqty jazushy, akademik Sәbit Múqanov atyna auystyrudy súraghan. Ákim de, ózge atqaminerler men jergilikti túrghyndar da búl úsynysty quana qabyldaghanymen mәselening naqty sheshimi preziydentting arnayy jarlyghymen, ýkimetting jarghysymen iske asatynyn aityp, joghary jaqqa ýmit artqan. Biraq, әli kýnge naqty jauap joq.
Sol siyaqty, búrynghy bilim-ghylym ministri J.Týimebaevtyng aldynda da qazaq әdebiyettanu ghylymy jayynda birneshe talaptar qoya otyryp, últtyq uniyversiytetting filologiya fakulitetinen bir ghylymy ortalyq ashu kerek ekenin eskertedi әri ghylymy ortalyqtyng negizgi baghytyn aiqyndap, keltirer paydasyna da ministrding kózin jetkizse kerek. Sondyqtan bolar, kóp ótpey Ál-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng filologiya fakulitetining janynan «Abay» instituty qúryldy.
Qazaq әdebiyettanu tarihyn zerdeleude Túrsynbek Kәkishúly әrdayym turalyqtan, obektivti synnan tayyp kórgen joq. «Kóppen birge adasqan» da emes. Ghalymnyng jastyq shaghy úranshyl, qyzyl jalaugha әsire bas iygish kezenge tap kelse de «aqty aq dep aghalauda, qarany qara dep baghalauda» janylyspasa kerek. Mysaly, aldynghy buyn aghalary, ózge qatarlastary, әriptesteri bir-birinen «últshyldyq» izdep, partiyanyng «kózi hәm qúlaghy» bop ataq-abyroygha kenelip jatqan tústa da T.Kәkishúly qalys qalady. Áriyne, qalamynyng jýrmegeninen emes, arynyng jibermeginen. Tipti, byltyrghy jyly ghalymnyng ózi Kókshetauda Ayqyn Núrqatovtyng kóp tomdyq shygharmalar jinaghy jaryqqa shyghyp, sondaghy jinalysqa qatysqan kópshilik aldynda: «Birde, joldastarymnyng menen «ozyp» bara jatqanyn bayqadym da qatardan qalghym kelmey men de akademik Qajym Júmaliyevting «Alpamys batyr» zertteuinen últshyldyq izdedim. Taptym. Samsap túr eken. Partiya tilegine say emes degen sipatta maqala qylyp jazyp, ony Sosialistik Qazaqstan gazetine bermek boldym. «Osynym dúrys pa, búrys pa, erteni ne bolar eken» degen kýmәnmen ýshinshi qabattaghy gazet redaksiyasyna kóterilip, esikti asha bergenimde qanday kýsh ekenin әli kýnge bilmeymin, qolymdy qaghyp jiberdi. Kilt toqtadym. Az kidirdim de, qoljazbamdy býktep qaltama salyp, ýige qayttym. Ol «maqalam» kýni býginge deyin jeke múraghatymda saqtauly. Sol kezde últshyldyqpen kýreskender batyr bop sanalatyn. Alayda, sol «batyrlardyn» qatarynda bolmaghanyma qazir shýkir deymin. Abay aitqanday «jer órtep at shygharghannyng nesi maqtan?» - dep, aghynan jarylghan.
T.Kәkishúly oqyrmandy bey-jay qaldyrmaytyn qoghamdyq ta, ghylymy da maqala jazudyn, zertteu jasaudyng has sheberi ekenin sózsiz. Ásirese, qazaqtyng mandayyna bitken eki alyp jazushy Sәbit Múqanov pen Múhtar Áuezov arasy jóninde talay mәrte tolghanyp kórdi. Biraq, eki alyptyng sýziskeninen «rahat» tabatyndar әli de joyyla qoymapty. Sondyqtan, anyghyn ashyp aitu lәzim. Túrsynbek aghay qansha jerden Sәbitshil bolsa da Múhtar Áuezov talantyna, jazushylyq darynyna, qazaq әdebiyetining órkendeuine qosqan ýlesine eshqashan shek keltirgen emes. Kerisinshe, әuezovshil key jazghyshtar Sәbit Múqanov danqyna kólenke týsirip, әsirese, 1937 jylghy qyzyl qyrghyndy týgeldey jazushynyng «moyynyna» ilip qoyghysy keletindey. Sonyng saldarynan auyzeki әngimede ghana aitylatyn pysh-pysh sózderding T.Kәkishúly sýienetin múraghat derekterinen «ótimdi» bolyp shyqqany jasyryn emes. Óitkeni, býgingi tanda Sәbeng atyn ataghan eki adamnyng bireui eshqanday naqty deregi joq sol «pysh-pyshtan» arygha asa almaydy. Alayda, biz et qúlaghymyzben estidik. Túrsynbek aghaydyng ýiindegi apamyz Kýlәsh Sadyqqyzy Ahmet ózining doktorlyq dissertasiyasyn qorghau barysynda Sәbit Múqanov atyna aitylyp jýrgen syndardyng kóbi jala ekenin dәleldegen. Onyng ýstine, Kýlәsh apaydyng resmy opponenti bolyp sóz sóilegen qazaq әdebiyetindegi birden-bir múhtartanushy professor Túrsyn Júrtbay da: «Sәbit Múqanov shyn mәninde kýnәsiz be, joq әlde aiyby bar ma - ony bir qúdaydyng ózi ghana biledi. Alayda, men qanshama jyl arhiv aqtardym. Memlekettik te, preziydenttik te, ÚQK arhivterinde de boldym. Biraq, Sәbitting býgingi bireulerding aityp jýrgenindey óz aghalarynyng artynan jazghan aryzyn, kórsetuleri men atylyp bara jatqandargha baylanysty bettesulerin kezdestire almadym. Onday naqty derek arhivte joq»,- degen bolatyn. T.Júrtbay sózining aqiqat ekenine ejelden qanyq T.Kәkishúly «ózing bilme, bilgenning tilin alma» deytin kókezulerge qarsy sóilep, shyryldaytyny da sondyqtan. Al, búl jantalasty rulyq jaqyndyqqa telip, tyrnaq astynan kir izdeytinderge tabylar daua bayqalmaytyny ókinishti.
Túrsynbek aghay әrdayym: «Enbekpen keletin abyroydyng bәrin aldym, saylaumen keletin ataqtyng bәrinen de qúr qaldym», - dep otyrady. Aytsa aitqanday, Túrsynbek Kәkishúlyn «enkeytken de - enbek, kórkeytken de - enbek». Al, barsha qazaqqa sýiikti etken - «tura biyde tughan joq, tughandy biyde iman joq» deytin әdildigi dep bilemiz!
«Abai.kz»