Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Ádebiyet 5958 10 pikir 29 Sәuir, 2022 saghat 11:21

Ýshinshi dýniyejýzilik soghys...

(fantastikalyq әngime)

ÝDS alghysharttary

Adamzat balasy sirә, soghyssyz jýre almaydy-au! Bar әlemdi qansyratqan Ekinshi Dýniyejýzilik Soghystyng (EDS) qyr-syry, mine, әli kýnge deyin tolyqtay ashylyp bolghan joq, ÝDS bastalyp ta ketti.

EDS keyingi kezenge kelsek, negizgi qarsylastar Germaniya men Japoniya jenilgen song Odaqtastar ózara kelisimge kelip, bir-birine kóptegen jaghdayda oryndaryn bere saldy. Biraq, onday jaghdaylar sol jerding túrghylyqty halyqtarynyng mәselesin sheshti me, mine, tútanbay qalghan órt oshaqtary solar bolatyn! Ótken ghasyrdyng 60-shy jyldary kóptegen otarlyq elder tәuelsizdikke de qol jetkize aldy (key jaghdayda әiteuir zandy týrde bolsa da). Álemning órkeniyetti elderi ózara birigip, ghylymiy-tehnikalyq progress jәne ashyq ekonomikalyq bәsekelestike týsken edi. Alayda, revanshtzm mәselesi joyyldy desek te, neokolonializm mәselesi aldygha shyghatyndyghyn eshkim de boljay almady. Osy eki úghymnyng birge qatar qonghan el, týri ghana ózgergen, yaghni, SSSR atyn jamylghan Orys imperiyasynyng janarghan týri bolyp shygha keldi. Ózining adam auzyn ashtyrmas «temir shymyldyq» sayasatyn óz ishindegi elderge ghana emes, Qytaydan bastap, Berlin qabyrghasyna deyin óktemdikpen jýrgizgen de osy imperiya túghyn! Halyqtargha auzyn ashtyrmas, bas kótertpes  repressiyalar qoldanu, qarapayym ghana adamdyq bostandyqty sezindiruding ornyna jalghan úrandar, sosializmdi dýnie jýzine taratu iydeyasy (shyndyghynda óz ýstemdigin ornatu) kýshtep tanyldy. Artta qalghan biz siyaqty aziyattardy, afrikalyqtardy qoyshy, aldynghy qatarly Evropalyq memleketterding kóbi sol Varshavalyq kelisim arqyly Sosialistik lagerding (shyndyghynda ad týrmelik lageri) qúrsauynda qaldy.

Órkeniyetti elderding búnday qylyqtan shoshynghany sonsha, әigili Karib daghdarysy kezinde «qúrysyn, búlargha bәribir, joghaltatyn eshtemeleri joq, al bizderding qúrghan jetistikterimiz, jaqsy, bay ómir sýru qalpymyz bar...» dep, biraz nәrselermen artqa sheginip, «ash bәleden, qash bәle...» degendey qútylghany әli esimizde.

Stalin ólgen son, ómir jaqsarar, demokratiyalyq jolgha týsermiz degen ýmit kókke úshyp, «qyrghiy-qabaq soghysy», halyqaralyq teke-tires zamany bastaldy! Sosialistik lagerding de bytyraghan tústary Qytay gegemonizmining oyanuymen (Albaniya, Indiya, Egiypet, Yugoslaviya t.b. jaghdaylar) bastaldy. Biraq SSSR kýshti edi, josparly ekonomikasy ekstensivti týrde damyghanymen, ghalamat tabighy resurstar jetip artylatyn, gaz ben múnaydy satu arqyly óz oilaryn iske asyrghan KPSS kósemderi әlemdik sayasatta ýstemdik kórsetip otyrdy (eng ókinishtisi, sol ýrdis әli jalghasuda).

Sonymen, әlemdegi oishyldardyng «...eng artta qalghan, oilau qabiletteri joq, Reseylik qoghamda qalaysha kommunistik iydeyalar iske aspaqshy...» degenderi aiday bolyp, jeke basqa tabynatyn «patsha, imperatorlar», olargha qosa óz elderining qandaryn suday tógetin súrqiya «jekelegen knyazdikter» әldeqayda damyp ketken batys elderimen ashyq bәsekege týsti! Talay elde, talay jerde osylardyng kesirinen adam ómiri týkke de túrmaytynday jaghdaygha jetti! Álem eng qauipti bir-birine qarsy termoyadrolyq qaru qoldanatyn eki bólikke ainaldy.

Aqyry, búnday qalyp sheginen shyghyp, batystyng әbden qityghyna tiygen SSSR, ózi baryp Aughanstangha úryndy, ondaghy on jyl boyy týkte alyp kelmeytin soghys jәne Saud Arabiyasynyng Amerikanyng súrauymen, múnaydyng baghasyn týsire saluy, SSSR ekonomikasynyng kýirep, qazynasy defolitke úshyryp tyndy. Batys shynyn aitqanda yadrolyq qaruy (YaQ) bar SSSR-di qanshama taratpayyn degenimen, ol jerdegi týrmedegi halyqtardyng últtyq sana-sezimi ydyraudy tezdete týsti! Baltyq jaghalauyndaghy elder ózderining janalanghan ekenin kórsete bilip, tez arada Evropalyq qauymdastyqqa ótip ýlgerdi. Onday qadam jasamaqshy bolghan Ukraina, Moldova, Armeniya, Gruziya elderi Reseyding jymysqy sayasatynyng arqasynda týzelmese, kýirey berdi! Al Ortalyq Aziyadaghy satelliyt-memleketsymaqtar metropoliyagha auzyn ashyp, ózderi jýgirip kelip, qúshaghyna endi. Biraq, basqanyng aldynda maysandaytyn «knyazsymaqtar» óz elderine kelgende qorlaudyn, damytpaudyng tәsilderin Reseydegi qojalarynan asyp mengerdi, qarnghylyq elge ornap, ózderi «qúdaygha» ainaldy. Qojalarynan kem týsken joq!

Batys elderi búl jerde de, SSSR defolty kezindegidey, eldi ashtyqtan qútqarghandarynday, «qoyshy, osylar da jaqsy ómir sýrsin, temir tordan jana shyqty ghoy, búl ómirding qyzyghyn kórsin...» degen prinsippen olardyng jemqorlyq sybaylastyq isterine (korrupsiyalyq mahinasiyalar) kóz júma qarady. Búl elderding «jana kósemderi» óz elin damytudyng ornyna ekonomikadaghy eng onay jol, batys-shyghys kapitalyn elge tartyp, solardyng iskerligine sýienip, túrmysty týzeu jolyna kóshti.

Búl jerde batys liyberel-demokrattarynyng «adamsýigishtik» jәne artta qalghan elderdi otarlaudyng ekonomikalyq túrghydan qymbatqa týsetindigin (mysaly: jaulap alghan eldi basqaru ýshin әr myng adamgha keminde basqaratyn 20 óz adamyndy ústauyng kerek, onyng ýstine sózsiz kóterilister, qarsylyqtar bolyp túrady) úqqan prinsippen olardy, odan da ekonomikalyq jolmen tehnologiyalardy iygertip, damytyp, sodan baryp olardyng da jaqsy ómir sýruine jaghday jasap, óz biznesterin jýrgizu tiyimdi ekendigin ainalysqa jibergendigining arqasynda kóptegen elder qaryshtap damyghanyn aita ketuimiz kerek. Olardyng ishinde Qytay, Indiya, Resey siyaqty alyp memleketter bar, alayda, Qytay men Resey adamzat tarihynyda qanshama imperiyalar kýiregendiginen sabaq almay, ekonomikalyq jaghdayyn týzete salyp, qaytadan neorevanshizm jolyna ótip ýlgerdi. AQSh, Germaniya siyaqty jana tehnologiyaly elderding әkelgen zavod, fabrikalarynyng ónimderin elding pysyqtyghy men enbekqorlyghynyng arqasynda kókbettenip moyyndamastan kóshirmelerin jasap, syrtqa satudy jaqsy mengerdi. Ash el toyyndy, endi «jasyryn, jymysqy gegemonizm» qayta bas kóterip, 200 jyl boyghy «bizdi qanaushylardan, tómendetushilerden óz esemizdi alamyz» degen úran tastalyp, ony iske asyrulary anyq bayqala bastady. Ásirese, Makao, Gonkong qaytarylyp alynghan son, endi Tayvanidy kýshpen qosu, al Reseyding Baykalgha, Qazaqstannyng Balqashqa deyingi jerlerin de ózimizge «júmsaq jolmen-aq» qaytaramyz atty oilary últtyq iydeologiyagha ainaldy. Memleketti militarizasiyalau qarqyndy jýrgizilude. Shynjandaghy músylmandardy ayausyz basyp-janshyp, «temir torgha» qamap tastady, bir eldi-mekennen ekinshisine baru ýshin arnayy rúqsat alu qajet, sebepti-sebepsiz «konslager-týrmelerge» eldi top-tobymen toghytyp, mýlde tilsiz, ýnsiz qaldyrdy. Represiyalyq qughyn-sýrginning qarqyny sonsha el, shekaralas aimaqtardaghy tuystarymen baylanysqa shyghudan qorqady. Bar diktatorlar siyaqty ózderining qylmystaryn moyyndamaydy...

Resey halqy qytaylyqtarday emes, olardyng esine, sanasyna «sender jenimpaz elding úrpaghysyndar, mine, tizerleuden túrdyq...» atty shovinistik iydeyalar tanyldy. Oghan múnay men gaz satudan týsetin keremet ýlken qarajat mýmkindik berdi, qaru-jaraqtanu ýdeley jýrdi. Basqa elderding ishki isterine ýstemdikpen aralasu bastaldy, NATO arasyna jik salu Fransiya men Germaniyany óz pighyldaryna tartu arqyly jýrdi. Resey preziydentining Siriyadaghy iske aralasyp, sonda әskery bazalar salyp, elin qyryp-joyghany «búl bir dúrys nәrse boldy, jana qarularymyzdy synaqtan ótkizudemiz» degenine әlem elderi ashyq qarsylyq kórsete almady. Tek, ýzdiksiz bombalaudan jermen-jeksen bolghan Aleppolyq, ólimshi jaraqat alghan on jasar balanyng «...men senderding osy isterindi Allagha aityp baramyn...» degen jantýrshigerlik oqighagha tiksine ghana qaray aldy. Alayda, soghysqa eshkim qúlshynbady, taghy da sol, qoyar, oilanar degen sayasat ornaghan edi, biraq, olay bolmady, aqyry, Bulapeshtegi «Qazaqstan men Ukraina YaQ bas tartsa, olardyng jer tútastyghyna, tәuelsizdigine kepilmiz» jәne de basqa kóptegen kelisim-sharttardy ayaqqa basa otyryp, imperiyalyq pighyldaghy Resey Ukrainanyng Qyrymyn ózine qosyp, shyghystaghy eki oblysyna DNR, LNR degen quyrshaq memleketter qúryp, ashyq-jasyryn soghysqa kóshti. Búl jymysqy sayasat tәuelsiz Gruziya men Moldovagha da qoldanylghan bolatyn. Sonymen Resey batysqa qyr kórsetip, YaQ qoldanymyz dep, neoimperiyalyq baghytqa týpkilikti kóshti. Batys búlargha tek ekonomikalyq key shekteuler salumen ghana toqtaldy...

Indiyagha kelsek, búl elde diktatura joq, demokratiyalyq jolgha týsken degenmen, ishei qarama-qayshylyqtary jetkilikti. Syrtqy syasatynda jaqyn kórshileri YaQ bar Qytay, Pakistanmen jerge talasy bar, sayasy baqtalas. Áytkenmen, ekonomikasy qaryshtap damyp kele jatyr, әskery túrghydan alghanda adam resurstary jetkilikti, biraq, kóptegen jyl SSSR, odan keyingi Resey yqpalynan shygha almaghandyghy kóp jaghdayda tehnologiyalyq jaghynan artta qalushylyq bayqalady, sondyqtan Reseyden alghan qaru-jaraqtaryn óz betimen modernizasiyalaugha úmtylady.

Búl ýsh eldi kórsetip otyrghanymyz, ÝDS bastaluy evropada bolghanymen, negizgi soghys teatr-alandary osy elderde ótedi!

Jalpy alghanda, EDS keyin әlemde ornaghan qalyptastyq búzyldy, OON t.b. halyqaralyq úiymdardyng "toqta" degenderi mýlde iske aspay qaldy. ol úiymdar bedelderi joq ekendigin kórsetti, olardyng shygharghan qauly-qararlaryn diktatorlar belden basyp jýretindey jaghdaygha jetti. Búnyng arty Qytay búrynnnan artyn baghatyn әdetimen barlap otyrsa, Resey óz órkókirektigimen soghysty bastap ta jiberdi!

ÝDS bastalu aldy

ÝDS aldaghy uaqytta liyberaldy-demokratiya men imperiyalyq pighyldaghy diktaturalar arasynda ótetini anyq bayqalyp, soghys  órti tútanghaly da biraz bolyp qaldy, әzirge baqylauda deytindey byqsyghan qalypta! Ol Siriyadan bastaldy deuimizge bolady. Diktatordy qoldaghan diktatorlaryq – Resey men Iran bir jaqtan, ekinshi jaqtan, demokratiyany qoldaghan AQSh, Izraili, Týrkie memleketteri gýldengen Siriyanyng byt-shytyn shyghardy! Aleppony jermen-jeksen etip Reseyding bombalaghanynan ólimshi jaraqat alghan on jasar balanyng «...senderding myna jaman isterindi tura Allanyng ózine jetkizemin...» dep kóz júmghany jәne diktatordyng Reseymen qosylyp óz eline himiyalyq qaru qoldanghany әlem júrtynyng sanasyn týrshiktirdi. Alayda, oghan aiylyn jighan olar joq, kerisinshe, Resey preziydenti: "...Siriya jaqsy boldy, 140-tan asa jana qarularymyzdy synaqtan ótkizip jatyrmyz..." degeni jan qinady!

Óz kýshine sengen Resey imperiyalyq pighylyn odan arman asyryp, Afrikagha qol saldy, endi Moldova, Gruziya, Ukrainanyng eki oblysyn mise tútpay, óz sateliyti Belarusipen qosylyp, Ukrainagha tolyq basyp alu shabuylyn bastady! Búl jerde de basty maqsat óz uysynan shygharmay túrghan Qazaqstan, Belarusi siyaqty tәuelsizsymaq elge ainaldyryp, eng bastysy onda demokratiyanyng ornamauyn qamtamasyz etu edi! iyә, Ukraina Batys elderine bet búrsa, onda ekonomikagha jaqsy әser etip, bir-az ghana jylda reseydi basyp ozar edi, el jaqsy túra bastar edi...mine, sony ózi de damymay, ózgeni de damytpay ústaytyn Resey keshire almady. Biraq, búl jerde Resey qatty qatelesti, birinshiden ukraindyqtar tas-týiin bop birigip, Reseyding әskerin gýlmen qarsy alady degen mifting kýlin kókke úshyrdy (býl mif Reseyding mlrd-taghan qarjy shygharyp, Uerainada óz agentterin elding ómirining bar salasyna engizip, 5-kolonna men koloboranttardy myqtap jasaqtadyq degen oiynan tughan...). Ekinshiden, Siriyada sharasyzdyq tanytqan batys, búl jerde endigi soghystyng óz shekarasyna kelgenin aiqyn sezinip, Reseyge búryn-sondy bolmaghan ekonomikalyq búghattau salyp, Ukrainany qaru-jaraqpen qamtamasyz ete bastady. Búrynghy NATO-nyng óz ishindegi reseyshildikten tuyndaghan Fransiya, Germaniya, t.b. memleketter esterin jighanday bolyp, óz bloktaryn nyghaytugha kiristi. Tipti, búrynnan ldaqqa kirmeytin Finlyandiya, Shvesiya NATO-gha kiruge bet búryp, Reseyding soghys bastauynyng bir sebebi, «odaqtyng óz shekarasyna jaqyn ornalasqanyn boldyrmaymyz» degenin kerisinshe boldyrmay tastady. Álem Resey pighylynan shoshyndy!

Búny kózimen kórip, әbden baqylap otyrghan Qytay, birer kelissózderden son-aq, Reseyge kómekten bas tartty, óitkeni batystyng ekonomikalyq búghatynyng qanshalyqty auyr ekenin eseptep ýlgerdi, әitpese, Qytaydyn, adamzatqa jany ashidy degenge senuding ózi kýlkili ghoy (ishki oiy neogegemonizm ekenin batys bilip otyrghan bolar).

Soghys degening әldebir qandy shayqastar ghana emes, tyldyq qamtamasyz etu (logistika), barlau, sayasi, habarlyq «soghys», ishki ústanym... t.b. jaghdaylardy qamtityn ýlken is-shara ghoy, sonymen Reseyding Ukrainagha basyp kirgenine eki ay óter-ótpesten-aq talay nәrsening beti ashyldy:

- Resey «habar soghysynan» (inform) birden jenildi desek artyq bolmas, óitkeni óz isterining sonshalyqty adal ekenin basqa túrmaq, óz sarbazdaryna da jetkize almady, sodan baryp qúlshynys (motivasiya) joghaldy, (oghan qosa key eldi-mekenderdegi qarapayym júrtqa kórsetken qysymdary, sotsyz-tergeusiz atyp-asular, adam zorlau, tonau, qaraqshylyq (moroderstvo) siyaqty adamgha jat qylyqtary әlem júrtshylyghynyng jaghasyn ústatty;

- Barlau, soghys tәsilderin (takika-strategi) útymdy qoldana almay, sonau 20 ghasyrdaghy tanktik saptarmen (kolonna) Guderiandyq amaldy qoldanyp, qarsylastardy qorshap, nemese eki jaqty qyspaq-qysqashqa alamyz degenderi, jer jaghdayyn jaqsy biletin jergilikti batyr ukraindyqtardyng dúrys qimiyldarynyng jәne qarsylyqty barlyq el bolyp júmyla jýrgizgenining arqasynda iske aspady. Oghan týriktik «Bayraqtardyn», AQSh –tyq «Djaveliyn», Angliyalyq «NLOU»-lardy tiyimdi, útymdy qoldanu jaqsy nәtiyje berdi. Búlar keremet qarular, әitkenmen, tankke qoldanatyn granata atqysh tektester, yaghny paritzandyq qarular edi. ukrainderding bir halyq bolyp júmylghanyn kózben kórgen batys, endi alystan da atatyn auyr qaru-jaraqtardy bere bastady, sonyng jәne ukrainalyqtardyng kózsiz erligining arqasynda әldeqayda basym jau, әlemdegi 2-armiya túmsyqtan úryp qalghanday kýige týsti (oghan basqa túrmaq ózderi de senbey qaldy);

- Resey qolbasshylarynyng soghys ústanymdaryna kóz jýgirtsek, 20 ghasyrda qalyp qalghanday әser etti. Qatardaghy jauynger, әskerbasylar jogharydan ne aitylady dep jaltaqtyq kórsetti, sodan kelip, ótirik jenistik aqparattar beruge kóshti;

- Syrtqy sayasatqa kelsek, NATO-gha mýshe elderding Fransiya, Germaniya siyaqtylary, hhderining gaz-múnaygha Reseyden tәuelsizdikke qoyyp, keybir jaghdayda qojyray da bastaghan edi, mynanday súmdyqtardy kóre otyryp, qaytadan biriguge kóshti;

- Ishki sayasatta avtoritarlyq rejimderde týrli (saray, eldik) tónkerister oryn alugha tiyis edi, alayda, kóptegen jyldar «orys halqy úly, biz..biz...» degen shovinistik-artyqshyldyq sayasat nәtiyjesin tómendetsken joq, ony elding 80%-ke deyin soghysty qoldaghandyqtarynan bayqaymyz. Jalpy alghanda, qarapayym, basqa halyq ókilderi osylardyng kýndelikti túrmystaghy (minberlerden aitylatyn halyqtar dostyghy degen jalghan úrandardan basqa) menmendik-shovinistiginen әbden yghyr bolghanday edi;

- Qazirgi tehnologiyalar zamanynda Reseyding mýlde artta qalghany bayqalyp qaldy, tipti batystyng 1980 jyldary jasalghan qaru-jaraghyna ózderining qazirgi-zamanauy degen qarulary tótep bere almay, tek qana SSSR-den qalghan YaQ toqpaghyn qoqandatugha kóshkeni, basqa liyberaldy elderding ashu-yzasyn arttyra týsti, qorqudyng ornyna endigi uaqytta, ayausyz qarymta beriletini turaly da aityla bastady, óitkeni tiran basqasha týsinbeytindigine tolyq kóz jetti...

ÝDS bastalu sebepteri

2022 jylghy kýzge, tyghyryqqa tirelgen Resey әskeri, jariyalanbaghan soghysty bastaghan aldyndaghy shekaragha, yaghni, quyrshaq DNR men LNR 24.02.2022 túrghan jerlerde bekiniske kóshti, tipti, ol oblystardyng búrynghy әkimshilik karta syzyghyn da ústap túra almady. Shyghys-ontýstik jerlerin qaytarghan Ukraina әskerining de qauqary әlsirep, endigi uaqytta eki jaq ta sol qol jetkizgen jerlerin saqtau maqsatyndaghy jergilikti atystyq soghystargha ghana kóshti. Sayasy daghdarys bastaldy.

Kýz kelip, eginining ýshten birin ghana jinaghan Ukraina jәne josparlaghan ónimin mýlde ala almaghan Resey elderinen bastalghan azyq-týlik tapshylyghy Afrika elderine deyin jetti. Evropagha qashqan 6 mln-an astam bosqyndar mәselesi kýn sayyn bas aurugha ainaldy, gaz-múnay, basqa energetikalyq shekteuler de elding mazasyn aldy. Kóptegen elderding ekonomikasy aitarlyqtay tyghyryqqa tireldi, onyng ishinde Resey yqpal aumaghyndaghy Qazaqstan, Armeniya, Qyrghyzstan siyaqty t.b. memleketsymaqtargha Batys tarapynan Reseyge jasyryn kómek kórsetkeni ýshin, aitarlyqtay ekonomikalyq shekteuler qoyylyp, búlarda toqyrau (stagnasiya) bastaldy.

Búrynghy qaru-jaraq alatyn Reseyding jaghdayy mynanday bolghan son, Indiya endigi kezende AQSh, Batys-qa tolyghymen bet búrdy, búnysy Qytaygha, Pәkstangha mýlde únamady. Reseyde kóptegen óz esesi bar Qytay әlipting artyn anduday-aq andyp otyrdy, әbden zerttedi, AQSh ýiretken ukrain sarbazdarynyng jetistikterine tamsanyp, «Tayvandyqtar búlarday erjýrek emes-au, bizge aitarlyqtay qarsylyq kórsete almas» degendey tújyrymdar jasady, endigi kezde qaru-jaraq (úshqyr úshaqtar, úshqyshsyz apparattar, zymyran...) satuda Pәkstan, Bangladesh, Miyanma ghana emes, búrynghy Reseyding tútynushy-kardarlaryn ózderi iyemdengisi keldi, Reseyge soghysqa kómektesuden bas tartty, batystyng sózi aqyldaryna basymdyraq tiydi.

Reseyding әlsiregenin kóptegen elder tosyp jýrgeni anyqtaldy, Ortalyq Afrika, Sudan, Liviya, Siriya kóterilisshileri osy kýndi armandap, kýtkendey ashyq qimyldargha kóshe bastady. Tek qana «kýshiginde әbden talanghan» degendey Tatarstan, Bashqúrt, Kavkaz halyqtary syrtqy kýshterding әserimen kóterilis jasap tәuelsizdikke ýmtyla almady, Qazaqstan, Qyrghyzstan siyaqty elder de әlem qauymdastyghynyng tolyqqandy tәuelsiz mýshesi retinde ózderin sezinip, sayasatyn basqasha qúrugha úmtylmady...

Liyberaldy memleketter qanshama YaQ qoldanatyn soghystan qashqaqtaghanmen de, әlem júrtshylyghy ÝDS asygha kýtkendey boldy, tipten, soghys bolmauy mýmkin emes edi...al, soghystyng bastaluy degen tipten, týkke túrmaytyn syltaudan tuyndaydy eken...

         ÝDS bastaluy jәne maydandar

2022 jylghy kýzde bar әlem ishtey kýtken soghys ta bastaldy, Belarusi-Litva shekarasyndaghy ereges, tóbeleske úlasyp, qaru qoldanugha bardy! Dәl osyny kýtkendey Resey әskeri (negizi, Ukrainadan jenilgennen kóri, barlyq NATO-dan jenildik degendi dúrys sanap...) auyr qarularmen Litva shekara beketining kýlin kókke úshyrdy. NATO-nyng әigili 5-baby iske qosylyp, bar mýshe elderi Reseyge soghys jariyalap, әskery qimyldar bastaldy. Resey úshaqtary qarymta retinde Polisha men Litvany bombalaugha kóshti. Áue kýshterine qarsylyq qondyrghylar olardyng jartysynan astamyn birden atyp týsirdi (Birinshi maydan, 1-M).

Indiyanyng AQSh-qa bet búrghan әserimen Qytay shekarashylarymen kelispegen aimaqta jәne oghan qosa Pәkstan-Indiya shekarasynda da atys bastalyp, arty jergilikti soghysqa úlasty (Ekinshi maydan). Búl soghystar kýz-qys ailary boyy jalghasyp, kóktemge qaray elderding ishki aimaqtaryna da auysty. Kóptegen adam, tehnika shyghyndary sezile de bastady.

NATO mýshelerining qorghanys erejesining 5-babyna say, týgel elder Reseyge soghys jariyalady. Reseyding Qara Teniz floty kýl-talqan etilip, qalghan-qútqan kemeleri Ukrainagha beriluge mәjbýr boldy. Resey әue-kosmos kýshterine aitarlyqtay soqqy berilip, aldaghy uaqytta aspan kenistigi qorghausyz qaldy. Týrik әskeri shekaralyq kiykiljinderdi paydalanyp, Armeniyadaghy әskery bazany qorshap, beriluge mәjbýrledi. Ázerbayjan әskeri Qarabaqtaghy әskery bazany (beybitshil kýshter dep atalatyn) qorshap, beriluge mәjbýr etip, Qarabaq súraghyn tolyqtay sheshti jәne oghan qosa Zangezur aimaghyna tolyqtay baqylau ornatty. Armeniya qaruly kýshteri tolyghymen joyyldy. Týrikshil baghyttaghy kýshter Siriyadaghy Hmeymimdegi Resey bazasyn basyp alyp, Týrkiyege ótkizdi jәne ózderi Asadshyl әskerlerge ashyq shabuylgha kóshti (Ýshinshi maydan).

Týrik әskeri Qyrymgha desant tastap, týbekke jәne Azov tenizining jaghalaularyna qosa baqylau ornatty. Polisha әskeri Kalingrad aumaghyna týgeldey baqylau ornatyp, Resey-Belarusiting qalghan әskerin tize býktirdi, Belorusiyada azamattyq kóterilis bastalyp, diktatura qúlady. Óte jaqsy qoldau tapqan Ukraina әskeri shabuylgha shyghyp, Donbas, Lugansk aumaghyn azat etip, Krasnodar-Don ólkesi túrghyndaryna kóteriliske әser etti. Pridnestri aimaghyna Rumyni-Moldova әskerleri kirip, ol jerler tolyqtay azat etildi. Shekaralyq qiqyljyndardan mazasy ketken Finlyandiya NATO әskerining qoldauymen EDS barysynda joghaltqan 11% territoriyasyn týgeldey qaytaryp aldy. Evropadaghy soghys qimyldary 2023 jyldyng jazyna taman Reseyding tas-talqan bolyp jenilip, búrynghy tarihy әdilettik ornady.

Resey Evropada jenilgenimen de Aziyadaghy jaghday shiyelenisip ketti de, Kurili araldary ýshin Japoniyamen soghys bastaldy, Korey-Japon birikken әsker kýshteri bir aidyng ishinde araldardy tolyqtay tazalap, Sahalin týbegine endey kirip, qarsylastaryna ondyrmay soqqy berdi. Reseyding Tynyq Múhittyq floty, Birikken Japon odaqtastar jәne AQSh flotynan tas-talqan bolyp jenildi. Búl jaghday ózderining neogegemondyq sayasatyna qarsy kelgendikten, Indiya baghytyndaghy qiyan-keski shayqastargha qaramastan, Qytay kóp qarsylyq kórmey Baykal ónirine deyin jәne Qazaqstandaghy múnay qúbyryn qorghaudy jeleu etip, eki baghyttan ónmendey kirip, Soltýstik-Ortalyq Qazaqstandy jaulap, el astanasynan Aqtóbege deyin jәne Ontýstik-shyghystaghy Almaty-Semey-Óskemen aumaghymen de Astana baghytyna tolyq baqylau ornatty (Tórtinshi maydan). Qazaqstan әskeri Qytaydyng búnda qoldanghan, eski qaru-jaraqtanghan jartylay әskery qosalqy diviziyalaryna tegeurindi maydandyq qarsylyq kórsete almay, qalghan-qútqany elding ontýstigine qashyp shoghyrlanyp, Týrkiyening qoldauymen Qyrghyzstan-Ózbekstanmen birlesip jasaq qúrugha kiristi. Álemdik qauymdastyqtan kómek súrady, alayda, el basshylarynyng naqty pighyly, elding qarsylyq dengeyi anyqtalmaghandyqten jәne NATO men Qytay arasynda әzirge soghys joq sebepten, birden әskery kómek ala almady. Degenmen, bar basshylary shetelderge qashyp, keybiri basqynshy qytaylyqtarmen kelisimge kele bastaghanyn kórgen, patriottyq kýshter sәl es jinap, qazaq eli kóterilis jәne basqynshymen kýres jolyna týsti, uaqytsha Ókimet jasaqtalyndy.

AQSh-Aghylshyn-Avstraliya birikken teniz floty Japon tenizinde óz odaqtastaryna kómek retinde Qytay flotyn tolyq baqylauda ústady, búl jaghdaydy tiyimdi paydalanghan Japon-Tayvan-Ontýstik Koreya Qytaymen eki aradaghy talas araldardy týgel bosatyp, óz baqylauyna alugha, bekinuge tiyimdi mýmkinshilik tudyrdy.

Siriyadaghy (3-M) óz mýddelerine say, Iran jalghan preziydentshil jәne óz qoldaushy jaqtaushy (proksilaryn) kýshterge kómekke úmtyldy, alayda, búl joly qatty qatelesti! NATO, Týrkiye, Izraili kýshteri aitarlyqtay soqqy berip, әue, qorghanys kýshterin tas-talqan etti. Týrkie búl jerdegi barlyq týrkilik kýshterdi biriktire aldy, sonyng arqasynda Baghdat alynyp, el bir arab, bir Shamdyq, (onyng ishinde kýrdter de) týrki memleketterin qúru jolyna týsti. Irandaghy jaghday óz ishindegi alauyzdyqpen shiyelenisip, aqyry týrki-parsylyq azamat soghysyna úlasty. Búghan Týrkiye-Ázerbayjannyng batyl aralasuynyng arqasynda, Irandyq әzerbayjan halqy tәuelsiz Tebrizdik memleket qúrugha kiristi, Kavkazdyq Azerbayjanmen dostyq niyet ústandy.

Qoldaushy Iran bolmaghandyqtan Saud Araviyasy (búnyng aldyndaghy Resey-Qytayshyl baghytyn úmytyp) NATO kýshterining kómegimen IYemendik Husittik sodyrlargha kýirete soqqy berdi (4-M), búdan bylay múnay qúbyrlaryna qauip tónbeytin boldy.

Reseyding kómeginen airylghan Liviyadaghy Haftarlyq kýshter, NATO qoldaghan, әlem qauymdastyghy moyyndaghan memlekettik kýshterden tolyghymen kýirey jenilip, Egiypetke qashty. Búghan aralasqan Egiypet әskeri de onbay jeniliske úshyrady. Afrikadaghy Ortalyq Afrika, Sudan t.b. memleketter Resey yqpalynan shyghyp, demokratiyalyq jolgha týsti.

Alayda әlemdegi jaghday tolyq túraqtandy desek, qatty qateleser edik, Indiya-Qytay-Pәkstan (2-M) soghystary tolyqtay kóptegen adam-materialdyq shyghyndargha әkelip, súrapyl qandy qyrghyndargha úlasty. Japon-Ontýstik-Tayvani armiyasy Sahalinnen bastap Resey әskerinen tazalanghan aimaqtargha baqylau ornatyp, endigi kezde Qytay armiyasymen betpe-bet keldi.

Jenilis tapqan Resey armiyasynyng qaldyqtary Tatar-Bashqúrt jerlerine jetip, ondaghy jergilikti halyqqa kórsetken qysymdary ózderine tayaq bolyp tiydi, syrtqy kýshterding qoldauymen Tatar-Bashqúrttar qaruly kóteriliske shyqty. Búny qoldamaghan Qytay biyligi, qyzu qoldaghan Japondyqtarmen kelispeytini belgili bolyp, arty shayqastargha alyp keldi. Birikken Japon-Ontýstik Koreya-Tayvani kýshteri Sibirde Qytaylyqtarmen soghysty bastap ta jiberdi, búl elder arasyndaghy diplomatiyalyq qatynas toqtatylyp, ashyq soghys jariyalandy. Týrkiye, basqa demokratiyalyq elder qoldaghan Qazaq-Ózbek-Qyrghyz kýshteri de qytaylyqtargha jaulanghan qazaq jerining ontýstik-shyghysynda aitarlyqtay iske kóship, birneshe soqqylar berildi.

...Osy eki arada әlem júrtshylyghy qorqatyn yadrolyq soghys (YaS) ta bir neshe jerden bir uaqytta bastaldy, әbden tityqtap jenile bastaghan Indiya Pәustan men Qytaygha birneshe YaQ-men taktikalyq soqqy berip, qarymta soqqylar qaytaryldy. Sol arada Soltýstik Koreya Qytaymen odaqtastyghy bar jәne Ontýstik Koreyanyng Japon jaghynda shayqastargha qatysqany bar, sebeptermen bir mezette Ontýstik Koreya, Japoniya, AQSh-qa qarsy ýsh taktikalyq YaQ bar raketalaryn atty. Biraq, búl jaghdaydy jiti baqylap otyrghan AQSh, Britaniya kýshteri ol raketalardy úshyp ýlgermegen qalpynda óz shahtalarynda jәne el aspanynda jaryp jiberdi. Elde qaratýnek ornady, Ontýstik Koreya birden kómekke kelip, qaru qoldanylyp, diktatordy ornynan taydyryp, elge tolyq baqylau ornatty jәne YaQ saldarymen, radiasiya oryndarymen kýres bastaldy. Indiya-Qytay-Pәkstan taktikalyq qoldanystan әldebir jetistikterge jete almay, strategiyalyq YaQ qoldanudy bastady, alayda osy arada AQSh, Britaniya, Fransiya kýshteri búdan ary tózbeytindikterin bildirip, YaQ óz shahtalarynda jarudy qoldanyp, búl elderge tiym sala aldy. Áytkenmen, bar әlemning jartysy radiasiyagha úshyrap ýlgergen edi. Indiya men Pәkstan soghystan shyghyp, qanday da bolsyn, kelisimge keletindikterin mәlimdedi. Búnday soghysqa da әbden dayyndalghan Qytay, AQSh jәne Japon bloktaryna soghys jariyalady, bir ghana ong jeri YaQ qoldanu toqtap, onyng saldarymen kýres әlemdik dengeyde bastalghan edi.

Bar әlem nazary Qytaygha audy, ekonomikalyq, әskery búghatta qalghanyna qaramastan olar qarsylyqtaryn kýsheyte týsti, jaulap alghan Qazaqstan-Sibiri aumaghyna «radiasiyadan qorghanu» atty jeleumen jay halyqty kóptep ornalastyrugha tyrysty. Degenmen Sibiridegi Japon blogi jәne Týrkie qoldaghan Ortalyq Aziya týrkilerinin, olargha qosylghan eriktilerding әskeri qytaylyqtargha bar jaghynan kýirete soqqy bere aldy, búghan logistikanyng da qiyndap ketkeni әser etti. Aughanstandaghy talibandyqtar da qytay jerine basyp kirip, ondaghy úighyr-týrki halyqtarynyng kóterilisin bastaldy. Aqyry, búl jaghdaydyng asa sozylyp ketkeninen mazasyzdanghan jenimpaz elderding ýlken kómegining arqasynda búl alyp territoriyadaghy qytay әskeri jenildi. Búl eki arada AQSh-Britan-Japon floty Qytay flotyna kýirete soqqy berip, jeniluge mәjbýr etti...

ÝDS ayaqtaluy jәne sayasy ózgerister

2025 jylghy jazda bar әlemde soghys qimyldary toqtap, planeta halqy ýlken daghdarysqa týsti. Kýiregen ekonomika, radiasiyagha úshyraghan kóptegen jerler, Jer beti adamdarynyng jartysynan astamy qaza bolyp, tyghyryqqa tyghylghan elder! Mine, ÝDS alyp kelgen nәtiyjesi osy edi. Alayda, alapat soghystyng ong jaqtary da boldy, bastysy, qanisher diktaturalyq memleketter joyylyp, adamzat demokratiya jolyna baghyt alyp, barlyq kýsh, resurstar radiasiya alghan jerlerding ekologiyasyn qalpyna keltiruge mýmkindik tuyndady.

Halyqaralyq instituttary da ózgerip, Halyqtar Kenesi atty úiym (QK) payda boldy, búnyng OON-nan ózgesheligi, mýshelikke belgilengen regiondardyng kósem-liyder elderi qabyldanyp, mәselening barlyghyn solar sheshetin boldy.

Reniondardaghy elder qazirgi federasiya siyaqty, óz ishinde avtonomiyalyq tәuelsizdigi bar elder birikken odaq boldy (solay bolghanda memleketsymaqtar payda bolyp, knyazektargha korrupsiyagha jol ashylmaydy):

- Sihote-Alini federasiyasy Japondyqtardyng qarauymen barlyq Sibiri halyqtarynyng Oralgha deyingi jerleri! Búndaghy qazba baylyqtar bar adamzat balasynyng iygiligine Japondyqtardyng baqylauymen bólinedi. Az últtardyng ózindik mәdeny avtonomiyasy shynayy jýzde iske asyrylady.

- Evropalyq Odaq elderining kósemi retinde Aghylshyn eli fedarasiya júmysyn atqarady; Resey ornyna Moskoviya Respublikasy, Ukraina Kiyev Rusi, Moldova Rumyngha qosylyp, týbegeyli ózgerister ornady. Soghysty bastaushy el retinde Moskoviyagha әsker ústaugha rúqsat berilmeytin boldy, ózi Shyghys Evropa Fedarasiyasyna jatqyzyldy;

- Shyghys Evropa, Balkan elderi federasiyasy qúrylyp, ondaghy teng tóraghylyqty Polisha men Ukraina qolyna aldy;

- Siriyadan bastap Qytaygha deyingi Kavkaz-Orta Aziya aimaghynyng qaraushysy Týrkie bolady. Janadan qúrylghan Sham, Tebriyz, Oral, Shyghys Týrkistan týrki memleketteri jәne Kavkaz, Orta Aziya halyqtary birikken alyp territoriyadaghy búl federasiyanyng bolashaghy zor bolmaqshy.

- Arab memleketteri federasiyasy jandandy, din mәselesine kelsek, úsaq dinder ózgeristerge úshyrap, Islam baghytyndaghy sýnnizm kýsheydi.

- Auyr daghdarysqa úshyraghan Ontýstik Aziya elderinde de tynyshtyq ornady, Gonkong, Aomyni, Tayvani, Tiybet memleketteri tәuelsizdikke qol jetkizdi. Apatqa úshyraghan Qytay, Indiya, Pәkstan memleketteri de tynyshtalyp, ekonomika, ekologiya salasyn retteuge kóshti. Koreya eli bir memleket boldy. Búl federasiyagha qaraushy retinde Japon-Koreya-Tayvani elderi belgilendi.

- Afrika elderindegi ashtyqqa jetken auyr jaghdaygha әlem barynsha nazar audardy, sonyng arqasynda búl elderdegi militariyazasiya toqtatylyp, ekonomikagha basa nazar audaryldy.

- Amerika qúrlyghyndaghy diktaturalar taratylyp, esirtki saudasy, qoldanu barynsha azaydy;

- Aughanstannyng parsy jaghy Pәkstangha qosylyp, oghan qosa Indiyamen talas Jammu-Kashmir siyaqty aimaqtar da Pәkstangha ótti. Aughannyng týrkilik aumaqtary Orta Aziyalyq elderge qosyldy. Tәjikter de Pәkstangha qaraghanda Orta Aziyagha qosylghandy maqúl sanady. Eng kýrdeli súraqtardyng biri Kurd mәselesi de onyn tapty, Irak-Iran-Siriyadaghy kýrdiler óz avtonomiyasyna qol jetkizip, Týrki federasiyasynda qalatynyn mәlimdedi, al Týrkiyelik kýrdiler osy el qúramynda qalatyndyqtaryn ashyq aitty. Iran-Irak Parsylary óz avtonomiyasyn qúryp beytaraptyq ústandy.

- Kavkazdaghy bir týiin Armyan-gruzin mәselesi de onyn tauyp, óz avtonomiyasymen Týrki federesiyasynda qaldy, oghan Soltýstik Kavkaz halyqtary da týgel qosyldy.

Álemdik ekonomikada týbegeyli ózgerister ornady, qarajat mәselesi әr federasiya aimaghynda biringhay bolyp jýretini kelisildi, alayda alapat soghystan keyingi tehnologiyalyq damu qatty sayabyrlady. Ekologiyalyq apatpen kýresu ghasyr sonyna deyin jýrdi, radiasiyamen kýreste kóptegen tehnologiyalar oilap tabyldy. Álem halqynyng ýshten birin jalmaghan ÝDS ayaqtalyp, adamzat balasy kóptegen jenildikter alghanday boldy. YaQ týgeldey baqylaugha alynyp, tehnologiyalyq progresti elderding qolyna ótip, beybitshilik maqsattaghy energiya kózine ainaldy. Az últtardyng iygere almaytyn territoriyalary tiyimdi paydalanugha berildi, jalpy әlemde agrarlyq sayasat ýstemdik aldy...

Azamat Aqylbekov

Abai.kz

10 pikir