Qazaqstannyng sporttyq ambisiya qansha túrady? Esep komiytetining juyrda jariyalanghan esebine qarap, búl saualgha naqty jauap aitu qiyn. Búl súraqqa jauap beru ýshin birer mysal keltiru jetkilikti. Mysaly, Turindegi qysqy olimpiada 1 mlrd 700 mln dollargha, Vankuverdegi qysqy olimpiadalyq oiyndar 1 mlrd 800 mln dollargha  týsipti. Al 2011 jyly Astana men Almaty qalalarynda ótken VII qysqy Aziya oiyndary qazynanyng qaltasyn 1 mlrd 650 mln dollargha qaghyp alghan eken. Baqsaq, elimizde ótken qúrlyqtyq jarystyng qarjylyq qúlashy olimpiadalyq oiyndargha jetip qalypty.

Qazaqstannyng sporttyq ambisiya qansha túrady? Esep komiytetining juyrda jariyalanghan esebine qarap, búl saualgha naqty jauap aitu qiyn. Búl súraqqa jauap beru ýshin birer mysal keltiru jetkilikti. Mysaly, Turindegi qysqy olimpiada 1 mlrd 700 mln dollargha, Vankuverdegi qysqy olimpiadalyq oiyndar 1 mlrd 800 mln dollargha  týsipti. Al 2011 jyly Astana men Almaty qalalarynda ótken VII qysqy Aziya oiyndary qazynanyng qaltasyn 1 mlrd 650 mln dollargha qaghyp alghan eken. Baqsaq, elimizde ótken qúrlyqtyq jarystyng qarjylyq qúlashy olimpiadalyq oiyndargha jetip qalypty.

Naghyz mistika!

VII qysqy Aziadanyng qazaq elinde ótken jeti kýni budjetke biraz salmaq saldy. Qysqy oiyndar qazynany 233 mlrd 500 mln tengege ortaytyp ketti. Bir jaghynan, aiday әlem nazaryn audarghan múnday jarys qazaqtyng baghyna kýnde búiyrmas. Qarjy shyghyndalsa, nesi bar eken? Qala berdi, eldik mýdde, memleketimizding halyqaralyq arenadaghy jaghymdy imidjin qalyptastyru degen úghym taghy bar. Osy túrghyda qarjyny aityp, pendeshilikke salynu orynsyz shyghar-aq. Degenmen Aziada qazanyndaghy qarjy qanshalyqty kóp bolsa, bireuler aituly dodany aita jýrip, zandy ondy-sondy búzyp ýlgeripti. Qazannan qaqpaq ketti me, әlde shendilerden úyat ketti me? Búl súraqqa jauap beretin, әlbette biz emes. Bizge belgilisi mynau ghana: 2011 jylghy qysqy Aziya oiyndaryn ótkizuge bólingen respublikalyq budjet qarjysynyng tiyimdi paydalanyluyn baqylaghan Esep komiyteti biraz bylyqtyng betin ashyp berdi.  

Esep komiytetining baqylau nysanasyna Aziya oiyndaryna bólingen qarjyny iygergen memlekettik mekemeler iligipti. Olar:
1. Búrynghy Turizm jәne sport ministrligi, qazirgi Sport jәne dene­shynyqtyru isteri agenttigi;
2. «2011 jylghy 7-shi qysqy Aziya oiyndary úiymdastyru komiytetining atqarushy diyreksiyasy» AQ;
3. Astana qalalyq turizm, deneshynyq­tyru jәne sport basqarmasynyng «7-shi qysqy Aziya oiyndary jәne Olimpiada alauy estafetasyn ótkizu boyynsha qalalyq diyreksiyasy»;
4. Almaty qalalyq әkimdigi janyndaghy «7-shi qysqy Aziya oiyndary diyreksiyasy»;
5. Astana jәne Almaty qalalarynyng qúrylys basqarmalary.

Atalghan qúzyrly organdardyng barlyghy Aziya oiyndaryna atsalysa jýrip, soraqy qarjylyq zanbúzushylyqtargha jol beripti.
Áu basta jarystar ótetin nysandardyng jóndeytinin jóndep, kem-ketigin týzeu, endi bireulerin irgetasynan bastap salu josparlanghan. Búl tizimde bas-ayaghy 7 sport nysany bar. Búghan el ýkimeti qarjyny da ayamay, 30 mlrd 500 mln tengeni bólip berdi. Nege ekeni belgisiz, búl soma ýrlengen shar sekildi óse beripti. Aqyrynda 132 mlrd. tengege bir-aq shyqqan. Aqyry Aziada nysandary el qazynasyna bastapqyda josparlanghannan әldeqayda kóp qymbatqa týsti.
Mysaly, Elordadaghy «Saryarqa» respublikalyq velotregin qúzyrly organdar bastapqy esep boyynsha 11 mlrd. 898 mln tengege salynady dep jar salghan. Alayda aqyrghy baghasy 19 mlrd 879 mln tengege bir-aq shyqqan. Esep komiyteti eseptey kele, nysannyng alghashqy josparlanghannan ghayyptan tayyp 7 mlrd 800 mln tengege qymbattap ketkenin anyqtady. Almatydaghy shanghy tramplinderi kesheni de Aziadagha arnalghan altyn nysannyng kebin kiygeni turaly da osy Esep komiytetining tekseruinen keyin bilip, tan-tamasha bolystyq. Nysan qúrylysynyng baghasy aqyrynda 2,3 esege sharyqtap shygha kelgen. Qymbattaulardy tize bersek, sheti kórinbeydi. Astanadaghy koniky tebu stadiony da osy tizimnen tabylghan. Qúrylysty jýrgizgen «Sembol» kompaniyasy basynda keshendi 24 aida salyp bitiremin dep, ant-su ishipti. Biraq, júmysty 5 jyl boyy teritulaqsha sozghylap, jýrip alghan eken. Kerek deseniz, ghimaratty basynda memlekettik satyp alu zanyna sәikes bekitip, mór basylghan baghadan 2 esege qymbatqa salyp bergen.
Aziadanyng basty úiymdastyrushysy búrynghy Turizm jәne sport ministrligining múrageri Sport jәne deneshynyqtyru isteri agenttigi basshylarynyng aituynsha, nysandar negizdi sebeptermen qymbattaghan. Osy tústa agenttik tóraghasynyng orynbasary Múrat Omarovtyng sózin dәlme-dәl keltireyik: «Aziya olimpiyalyq kenesinin, sport týrleri boyynsha federasiyalardyng talaptary bar, halyqaralyq-normativtik talaptar bar. Osynyng saldarynan qosymsha júmystar tuyndady. Búl ózgeristerdi memlekettik qúrylys saraptamasy bekitken». 
Al Esep komiyteti sport salasy basshylarynyng búl uәjin tolyghymen teriske shygharyp otyr. Atalghan komiytetting tekseru qorytyndysynda bylay delingen: «Aziadanyng 7 nysanyn salu jәne qayta jóndeu júmystary kezinde kóptegen zanbúzushylyqtargha jol berilgen. Barlyq sport nysandaryndaghy qúrylys-montaj júmystary memlekettik saraptamanyng ong qorytyndysyn almaghan jobalau-smetalyq qújattarmen bastalyp, jýrgizilgen. Búl QR «Sәulet, qala qúrylysy jәne qúrylys qyzmeti turaly» zanynyng 64-babyn búzu bolyp tabylady».
Aziadagha salynghan nysandardyng altynnan aptalyp, kýmisten kýptelgen eshbiri joq. Al 7 ghimarattyng birden 100 mlrd tengege qymbattap ketui - naghyz mistika! Sport keshenderining qymbattauynan qúqyq qorghau organdary da eshqanday tompaqtyq tappady. Ázirge Esep komiyteti keltirgen derekter boyynsha birde-bir qylmystyq is qozghalghan joq.
Jalpy, nysandardyng qymbattauyn әlemdik daghdarysqa, tәjiriybening joqtyghyna, ne bolmasa asyghystyqqa jauyp, búl oqigha kórgen týstey úmytyluy mýmkin. Degenmen Qazaqstanda ótken qúrlyqtyq qysqy Aziya oiyndarynyng budjeti olimpiadalyq oiyndardyng qorjynyna jetip qalghany - búltartpas derek. Mәselen, 2010 jyly Vankuverde ótken olimpiada oiyndaryna salynghan 5 nysan men 2011 jyly Qazaqstanda Aziadagha  salynghan 5 nysannyng baghasyn salystyru jetkilikti. Onda da 5 nysannyng ekeui irgetasynan bastap  salynsa, ýsheui tek qayta jóndeuden ótken.  

«Esegim sudan ótkenshe...»

Aziadanyng arqasynda sport nysandary qymbat jabdyqtarmen jaraqtandyryldy. Búl da bolsa, kónilge demeu, dәtke quat dep oilaghanbyz. Biraq Esep komiyteti olardyng birsypyrasy qoldanylmay, әli kýnge qantarylyp qoymada jatyr degendi algha tartty. Mysaly, elordadaghy respublikalyq velotrekke budjetting 1 mlrd tengesi júmsalyp, múz arenasyna arnalghan jabdyq satyp alynghan. Atalghan qondyrghy Aziada kezinde bir-aq ret ornatylyp, kәdege asypty. Búl jabdyqtyng aituly dodadan keyin barar jeri shang basqan qoyma bolghan. «Saryarqa» respublikalyq velotregi» RMKK diyrektory Qaly Ábishevting búghan aitar óz uәji bar. «Qazir bizge búl jabdyqtyng qajeti joq. Óitkeni, bólek túrghan syrghanaq aidyny bar. Jattyghular sol jerde ótedi», - deydi ol. 
Jalpy, Esep komiytetining esebinshe, bas-ayaghy 10 mlrd. 280 mln. tenge túratyn qúndy qondyrghylar Almaty men Astanadaghy sport keshenderining qoymalarynda jatqan kórinedi. Súranys joq bolsa, olardy satyp alugha qanday qajettilik boldy eken?
Endi Aziadagha arnalghan nysandardyng sapasy qanday degen súraqqa jauap izdep kórelik. Sharany úiymdastyrushylar men nysandardy salyp, jóndegen qúrylys kompaniyalary búl jaghynan da aqsaghan kórinedi. Esep komiyteti Almatydaghy tramplinder kesheninen 10 mln tengeden astam sapasyz qúrylys júmystaryn anyqtaghan. Sporttaghy shendiler múnday derekterdi kórmedik, bilmedik dep, qannen-qapersiz otyr.
Orayy kelgende aita keteyik, tramplinder keshenining qúrylysy osydan 5 jyl búryn bastalghan bolatyn. Ýkimetting nysan Aziada qarsanynda tolyq paydalanugha beriledi degen ýkili ýmiti әli oryndalmay túr. Aziya oiyndary bitkeli bir jarym jyldan asty. Qúrylys әli jalghasyp jatyr, әri juyq arada bitetin týri kórinbeydi. Abyroy bolghanda, merdiger tikeley jarystar ótetin eki tramplindi Aziya oiyndary qarsanynda salyp berdi. Al, keshen qúramyna kiretin qonaqýi, sportzaly siyaqty nysandardyng qúrylysy jarysqa deyin de, odan keyin de bitpedi. Merdiger kompaniya  «Qúrylys» JShS atqarushy diyrektory Aleksandr Davydenko: «Biyl taghy da qosymsha ýsh tramplindi salyp beremiz, al keshen qúramyna kiretin qalghan 3 ghimaratty qashan bitiretinimiz belgisiz», - deydi. Búghan eng aldymen qarjylyq qiyndyqtar qolbaylau bolghan kórinedi. Agenttik basshylary bolsa, aldaghy 3 jylda tramplin keshenin tolyq salyp bitemiz dep ant-su iship otyr. Aziada siyaqty alaman jarysqa dayyn bolmaghan keshen endigi jerde bite qoyar ma eken... 
Jóndeu kórip, janaryp qalghan nysandardyng biri - Almatydaghy «Medeu» sport kesheni. Ókinishke qaray, biz barghanda keshenning qaqpasy jabyq túrdy. 130 mln. dollargha jóndeuden ótken nysannyng esigine ne sebepti qara qúlyp ilindi? Keshen basshysynyng aituynsha, bas merdiger «Rian injiniring» kompaniyasy jibergen kemshilikterding kesirinen nysanda apatty jaghday oryn alypty. «Medeu» biyiktauly sport kesheni MKK diyrektory Sabyrjan Bektemisov «Ayaqastynan apat boldy. Búl qúrylysshylardyng shalalyghy shyghar. Qymbat jabdyqtardy saqtap qalu ýshin júmysty toqtatugha mәjbýr boldyq» deydi. 
Endigi saual mynau: milliardtargha jóndelgen Medeude ne ózgerdi? Eng aldymen kózge týsetini, keshenning ainalasynda bey-bereket shashylyp jatqan qoqys. Al jóndeuding sapasyz jýrgizilgenin bir sholyp ótkende bayqau qiyn emes. Syry keppey jatyp, syr berip jatyr.
Almatydan tayaq tastam jerdegi  sportshylardy dayyndaytyn respublikalyq bazanyng qúrylysy bastalghaly da tabany kýrektey jeti jyl ótti. Iri sport keshenine budjetten 30 mlrd. tenge qarastyrylghan. Eng tanghalarlyghy sol, Aziada qarsanynda paydalanugha beriledi degen baza, Aziya oiyndary ayaqtalghasyn da bitken joq.  
Sport funksionerleri  nysan qúrylysynyng Mysyr piramidalary siyaqty úzaq salynuynyng sebebi - qarjynyng tapshylyghynan deydi. Agenttik tóraghasynyng orynbasary Múrat Omarov: «Qúrylystyng normativtik merzimi - 4-4,5 jyl. Biraq 2010 jyly qarjy bólingen joq. 2011 jyly 200 mln tenge ghana bólindi. Nysan qúrylysynyng qashan bitetinin qazir ózim de bilmeymin», - dep qysqa qayyrdy. 

«Shelek jalaghan» bar da, «ayran ishken» joq

VII qysqy Aziada oiyndary Qazaqstan qorjynyna rekordtyq 32 altyn әkeldi. Sportta ghana emes, qarjylyq zan­búzu­shy­lyqta da rekord janartqanymyzdy keyin bilip jatyrmyz. Esep komiytetining qorytyndysy boyynsha, Aziadagha degen jeleumen halyqaralyq jarysqa ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn, sportqa qatysy joq tauarlar jetkizilip, olar salyq boyynsha jenildikterdi negizsiz paydalanyp ketipti. Esep komiytetining mýshesi Konstantin Plotnikov «Aziada kezinde paydalanylmaghan nemese sportqa týk qatysy joq tauarlar jetkizilgen. Aziada baghdarlamasyna enbegen úiymdar keden salyghynan negizsiz bosatylghan. Jetkizilgen tauarlar memleketke óz baghasynan 2-5 ese qymbatqa satylghan» dep otyr. Shamasy, Aziya oiyndaryn jeleuletip, onay jolmen bayyp qalghysy kelgender kóp bolghan siyaqty. Óitkeni, qúzyrly komiytet jýrgizgen tekseru nәtiyjesinde budjetting uysynan sytylyp ketken 1 mlrd tenge qazynagha qaytypty.
Esep komiyteti Aziada kezinde jol berilgen bas-ayaghy 9 mlrd. 800 mln. tengeni qúraytyn zanbúzushylyqty anyqtaghan. Eng tanghalarlyghy sol, osynshama zanbúzushylyq ýshin 3 qyzmetker tәrtiptik jauapkershilikke tartyldy. Bolghany osy... Onda da sport agenttigining lauazymdy túlghalary nemese Aziadany ótkizuge atsalysqan Almaty jәne Astana qalasy әkimdikterindegi shendiler emes, «Aziya oiyndaryn úiymdastyru diyreksiyasynyn» 3 qyzmetkeri. Búl airan ishken qútylyp, shelek jalaghan tútyladynyng keri ekeni aitpasa da týsinikti.

Aynúr Serimova,
«Núr Otan» HDP jemqorlyqqa qarsy
media-ortalyghynyng redaktory

"Jas qazaq" gazeti