Orystyng dәstýrli kәdesyiyna ainalghan matyryoshka (oryssha «Matreshka» jazylady) orystiki me? Bolsa, týrkilik atau men mazmún neghyp jýr? Búl joly basymyzdy qatyrugha mәjbýr etken osy taqyrypty talghajau etpekpiz.

Matyryoshka quyrshaqtardy Reseyde jappay óndiru HIH ghasyrdyng sonynda ghana Abramsev, Mamontov sheberhanalarynda shygharypty. Ýlgi retinde japonnyng «darumu» atalatyn jantaymas-quyrshaghyn alghan. (http://ec-dejavu.ru/m/Matreshka.html)

Áriyne, búl oiynshyqqa úqsas týrkilerde de birining ishine birin ishtestire salatynday ýlgiler az bolmauy kerek. Mәselen, týrkiler dәstýrindegi bir birine syiatynday etip jasalatyn ýlkendi-kishili sandyqshalardyng boluy. Desek te, «matyryoshka» býgingi orysqa ghana tiyesili kәdesyy bolyp qalyptasqany ayan, ony basqagha telu mýmkin emes. Alayda, búl orystyq tanymgha ainalghan týrkilik tútas miftik beyne men tanymnyng júrnaghy bolsa qaytemiz, qarap otyramyz ba?! Amal joq, óz tanymymyzdy ózgeden tabatyn jaghdaygha keluimiz - týrkilik tanymnyng tәueldikke úshyrap, materialdyq-ruhany iygilik kózi boludan alastalghanynda boluy kerek. Búl - býginge birden bir qajet sabaq.

Orystyng dәstýrli kәdesyiyna ainalghan matyryoshka (oryssha «Matreshka» jazylady) orystiki me? Bolsa, týrkilik atau men mazmún neghyp jýr? Búl joly basymyzdy qatyrugha mәjbýr etken osy taqyrypty talghajau etpekpiz.

Matyryoshka quyrshaqtardy Reseyde jappay óndiru HIH ghasyrdyng sonynda ghana Abramsev, Mamontov sheberhanalarynda shygharypty. Ýlgi retinde japonnyng «darumu» atalatyn jantaymas-quyrshaghyn alghan. (http://ec-dejavu.ru/m/Matreshka.html)

Áriyne, búl oiynshyqqa úqsas týrkilerde de birining ishine birin ishtestire salatynday ýlgiler az bolmauy kerek. Mәselen, týrkiler dәstýrindegi bir birine syiatynday etip jasalatyn ýlkendi-kishili sandyqshalardyng boluy. Desek te, «matyryoshka» býgingi orysqa ghana tiyesili kәdesyy bolyp qalyptasqany ayan, ony basqagha telu mýmkin emes. Alayda, búl orystyq tanymgha ainalghan týrkilik tútas miftik beyne men tanymnyng júrnaghy bolsa qaytemiz, qarap otyramyz ba?! Amal joq, óz tanymymyzdy ózgeden tabatyn jaghdaygha keluimiz - týrkilik tanymnyng tәueldikke úshyrap, materialdyq-ruhany iygilik kózi boludan alastalghanynda boluy kerek. Búl - býginge birden bir qajet sabaq.

Sonymen, әueli «matyryoshkany» tildik jaghynan indeteyik, ol endi barynsha qarapayym, biraq túrpayy zerdeleu bolyp tabylady. Áytse de, әldeneni jasyru, birdenege batyru, salu úghymyn bildiretin búl sózding týbiri - «matyr» búiryq rayly etistik, onyng týpki týbiri: «mat». [M] dybysynyng týrki tilinde [B] dybysymen әbden ornyqqan auyspaly kórinisi jetkilikti: bauyzdau - mauyzdau, batyru - matyru... Songhy egiz núsqaly bir úghymdy beretin sózdi ghylymy sózdikterden indetuge әbden bolady.

I. Qazaq tilining týsindirme sózdigi.2-tom.B-G. Almaty, Qazaq SSR-ning «Ghylym» baspasy, 1976. 695b.: 153-154 bet

Batyr et. 1. Sugha,súiyq zatqa salu,boylatu,týsiru.

2. Matyru,malu.

3.Ýshkir,ótkir qarudy súghu, tyghu.

4. Jerge kirgizu, engizu,siniru...

Basqa da auyspaly maghynalary bar

II. Qazaq tilining týsindirme sózdigi.7-tom.Q. - P (qyrqy - planetaaralyq). - Almaty: Ghylym, 1983. - 672b.: 146-bet

Matyr et. Bir nәrseni tútastay sugha salyp alu, batyru.

Matyryl yr.etis. Matyr-yl. Vannagha salghanda, qoydyng býkil denesi ertindige tolyq matyrylady (M.Ermekov)

III. Bashkirsko-ruskiy slovari,gosudarstvennoe izdatelistvo inostrannyh y nasionalinyh slovarey, Moskva - 1958-804str.: 81-str.

Batyryu 1) topiti, potoplyati, potopiti,utopiti kogo-chto;

2) pogrujati, pogruziti kogo-chto; pryam. y perenos.;

IÝ. Russko-uzbekskiy slovari, gosudarstvennoe izdatelistvo inostrannyh y nasionalinyh slovarey, Moskva - 1954-1046str.: 568-569 str

Pogruziti sov.kogo-chto 1. (v vodu) botirmoq

Pogruzitisya sov. 1. botmoq ...

Orys tiline qatysty búl sózdi tekteytindey jaytqa qanygha almadyq, onyng esesine jogharydaghy keltirindilerden «matyryoshkanyn» týbirleri týrkilik sóztekterge malynyp túr. Alayda, keybir úqtyrmalarda matyryoshkany orystyng «mati» sózinen shygharugha talpynys bar, onday jaghdayda býginde «matyryoshka» emes, «matushka», «materushka», «materioshka» sekildi sózderge tap bolar edik. Týbir retinde «matyryoshkanyn» paydasyna jarap ketken birden bir týrkilik búiryq rayly «matyr» (batyr) sózi ekeni kórinip-aq túr.

Endi mәselening barynsha bayybyna baru ýshin, kýrdelirek bolsa da, tarihy kuәger sanalatyn әpsanalyq arqaulargha iyek artqan jón bolmaq. Jalpy, búl úghymgha tikeley qatysty dýniyeni orystyng «Kashey bessmertnyi» nemese «Koshey» atalatyn ertegiden tabugha bolady. Osyndaghy bas keyipker Kasheyding jany (ajaly) bir birine engizilgen aiuandar men nәrselerdin týpkisine salynghan-mys: Bir tenizde aral bar, sol aralda bir emen ósip túr,emen týbinde sandyq kómuli, onyng ishinde qoyan jatyr, qoyannyng ishinde ýirek, al ýirekting ishinde júmyrtqa bar; sol júmyrtqanyng ishinde Kasheyding ajaly jasyrylghan. («Na more na okeane esti ostrov, na tom ostrove dub stoiyt, pod dubom sunduk zaryt, v sunduke - zayas, v zayse - utka, v utke yayso», v yayse - smerti Kosheya Bessmertnogo. http://bibliotekar.ru/mif/57.)  Ertegining orys últyna dúshpan Kasheydi qúrtugha arnalghan iydeologiyasynda, keyipker Ivan bala patshanyng sheshesi Kasheyding ajaly qayda jasyrylghanyn bilip beredi. Qyzyq jeri sol, búl kórinis qazaqtyng «Ertóstik» erteginde jýr.

«Ertóstik» - mazmún men sujetke asa bay, qyisyngha toly, tanymdyq derekke qúrylghan ejelgi týrkilik miftik tuyndy. «Matyrash» úghymy múnda da jaghymsyz Shoyynqúlaq keyipkerding janyna qatysty órilgen. Shoyynqúlaq Ertóstikting jaqtasy Kýnekeyden tughan úlyna jasyrylghan janynyng mekenjayyn sybyrlaydy, onyng jany Boryq búlaqtyng basyndaghy jayylyp jýretin jabayy eshkilerding ishindegi Qara eshkining qarnyndaghy birining ishine biri salynghan toghyz qara sandyqshanyng eng týpkisinde eken. Ony besik astyna jasyrynghan Ertóstik bilip alghasyn ghana, Shoyynqúlaqty óltiruge mýmkindik tabady.

Búl ertegilerding jelisi qaysysynan qaysysyna auysqan? Bolmasa orys ertegisi erterek pe, qazaq ertegisi ejelgi me? Eger «Kosheydegi» barlyq tanym men esim,ataulardyng týrkilik ekenin eskersek, onyng ýstine ejelgi týrkilik dýniyetanymnyng ornyn bertindegi Dala men Orman qatynastarynan habar beretin aqparattar jyidasy (kolleksiya)  ekenin bayqasaq, «Ajalsyz Koshey» ertegisi Rusting hristiandanu kezenine jәne ertegining hristiandyq iydeologiyanyng qan-jynyna ainalyp, óndelgen núsqa ekendigi ózinen ózi kórinip-aq túr. «Kosheydin» ajaly jeti mekenjaylyq (teniz, aral, emen, sandyq, qoyan, ýirek, júmyrtqa) qúrylymmen shektelse, Shoyynqúlaqtyng jany týrkilik tolyq san - toghyz sandyqshamen jasyrylyp qoymaydy, oghan qosa búlaq, eshki otary, Qara eshki sekildi qosalqy «infraqúrylymmen» qamtylghan.

Orys ertegisindegi «Kosheydin» týrkilik «kóshshi» sózinen alynghanyn Oljas Sýleymenov әldeqashan keltirdi. Oghan qarsy dәiek joq. Atalmysh orys әpsanasynyng ejelgi ekenin orystyng auyzeki mәtininde saqtalghanymen dәleldeu ekiúshty oigha jeteleydi, sebebi, orystyq ortagha singen ejelgi týrkilik ortanyng auyzeki tuyndysy bolmauyna da qayshy dәlel keltiru qyiyn. Alayda, búl tanymnyng ejelgi hettik ghúryptyq mәtinderde de bary bizge hetter men bayyrghy týrkilik baylanystyng baryn bildiredi. Tipti, ejelgi italy (italyan) tilindegi sugha batu ýreyining (fobiya) týrkilik «bat» sózimen baylanysyp, «bato» ataluy da ejelgi etrus (jetiru?) júrtynyng tilinen habar bergendey. Orys kәdesyiy retinde matyryoshtyng HIH ghasyrdyng sonynda qolgha ala bastauynyng ózi «matyrash» tanymynyng búl ortada tereng emestigin, basqa tanymnan kelgen auyspaly tuyndy ekenin anghartady.

Jalpy alghanda, jannyng bir birine ishtestirile engizilgen nәrselerding týpkisine jayghastyryluy ejelgi týrkilik jan turaly tanymnan habar beredi, adam janynyng toghyz qabattan túratyn kýrdeli qúrylymdyq syipatyn shyghysslavyandyq ortagha barynsha tayau týrkilik tanymnan ghana taba alamyz.

«Matyrash» úghymynyng qazaqta kýni keshege deyin «batyrash» týrinde saqtalyp kelgendigin jasyra almaymyz. Aqan serining Qúlagerin óltirgen ne óltirtken qaraqshynyng Batyrash ataluy da onyng esimining sol ekendiginde emes, óshpey kele jatqan ejelgi jaghymsyz Shoyynqúlaqtyng keypining sabaqtasa qabyldanuynda. Matyryoshkanyng týrkilik núsqalary jetkilikti, mәselen, ýlkendi-kishili sandyqtardyng birining ýstine biri jyinastyryluy, eski beyitterde birining ýstine biri qoyylghan sandyq keypin bayqatatyn asa ejelgi mola túrpaty. Býginde ol keyip Lenin kesenesinde ghana saqtalyp otyrghan joq, ejelgi týrkilik qorymdarda da kezdesedi. Sayyp kelgende, Matyrash-batyrash úghymy batu, jasyrynu, salynu ýderisin bildiretin týrkilik tanymnyng bir egjeyi demekpiz.

«Abay-aqparat»