Basy: «Kazahskoe delo»: Beybit Qoyshybaev

«Eshkim esh uaqytta qazaq jәne orys halyqtarynyng dostyghyn, qazaq halqynyng Lenin partiyasyna degen senimdili­gi men sýiispenshiligin joya almaydy. Últ kórgen kóptegen qiynshylyqtargha tóze otyryp, adamdardyng qoly osyghyn jetti, ghasyrlar boyy dostyqtyng qasiyetti dingegin qalady. Bizding elimizding týrli tarihy kezenderinde kórinis tapqan qa­zaq halqynyng jalpygha mәlim internasionaldyq aktisi tura­ly aitpay-aq qoyayyn.

Tek kópshilikke mәlim emes myna bir faktini ghana eske salghym keledi: Qazaqstanda kollektivtendiru kezinde partiya sovet qyzmetkerlerining asyra silteuleri nәtiyjesinde qazaq halqy eki millionnan astam adamnan aiyrylghan, tipti so­nyng ózinde de partiyagha degen, orys halqyna degen senimin joghaltpaghan edi. Demek, biz búl senim men sýiispenshilikti qasterlep, baghalaugha tiyispiz. Ósip kele jatqan úrpaghymyz­dyng әkelerining revolusiyalyq dәstýrlerine adal bop, shyn mәnindegi internasionalist bolyp ósui ýshin barlyghyn isteuimiz kerek, búl – bizding boryshymyz...»

Shyn mәninde sol kezdegi qazaq qauymy Lenindi barlyq últtyng kýn kósemi dep tanydy. Onyng aitqandaryn pir tút­ty. Kenes ókimetine janymen, tәnimen berildi. Kenes ýkimeti elimizde bolghan 31–33 jyldardaghy alapat ashtyqqa tikeley kinәli bolsa da, anghal halyq Lenin iydeyalarynan bas tartpa­dy. Kenes ýkimetining degenine kóndi. Ras, kónbey, kóteriliske shyqqandar da boldy. Biraq olar qaruly kýshpen ayausyz basyp tastaldy. Eng bastysy orys halqyna degen senimin joghaltpady. Qoyshybaev osy jaydy zalda otyrghandardyng qaperine saldy. IYә, sonda búl mәsele de aityluy kerek edi. Búl da Qoyshybaevtyng nazarynan qalys qalmady.

«Internasionalizmning mәni men maghynasyn qaradýrsin týrde qabyldaudan bas tartu qajet, soghan sәikes iyn­ternasionaldyq tәrbie júmysynyng da shemaly týrde jýr­giziluin toqtatu kerek. OK burosy búl mәselede bizge dúrys baghyt siltep otyr. Praktikalyq qyzmetkerlerding boryshy – búl iske tvorchestvolyqpen qarauynda, shablondardy alyp tastap, oilau jýiesin qayta qúruynda bolyp otyr. Últtyq mәselege formalidy qaraugha bolmaytyndyghy jónindegi Le­nindik talapty ýnemi eske alyp otyruymyz qajet. Últtyq qarym-qatynastarda әdeptilik saqtau – internasionalizm prinsiypi. Lenin ýiretkendey, qanalyp kelgen halyqtar últ­tyq namys pen abyroygha qatysty mәselelerge kelgende asa sezimtal keledi. Ol bylay dedi: «Ókpeli últshyldar tendik mәselesine kelgende óte sezimtal, sol sebepten nemqúraydy bolsyn, әzil retinde bolsyn ózderining joldas proletariat­tary arasyndaghy osynau tendikti búzushylyqqa qatty kónil bóledi. Búl jaghdayda sany jaghynan azshylyq bolyp taby­latyn últ jaghyna keshirimdilik pen júmsaqtyqty azyraq ta­nytqannan góri, asyryp tanytqan dúrysyraq...»

Leninning sóz-núsqauynda min joq. Tek onyng qoghamda oryndaluy basqa. Ár últtyng oqyghan, bilimdi, aqyldy últshyldary bar. Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanov, Smaghúl Sәduaqasov jәne taghy basqalar solardyng aighaghy. Eldin, últtyng jaghdayyn, mýddesin el basqarghan kelimsek kommunisterden artyq oilamasa, bir mysqal da kem týsken emes. Olar últtyng mýddesi ýshin kýresip, jandaryn qidy. Kósem olardyng óte sezimtal ekenin oryndy aityp, sany azshylyq últtargha qayyrymdy boludy eskertken. Qoyshybaev kósemning osy sózin ústanyp, «últshyldar» dep jala jabylghan jastardy qorghap baqty.

«Biz qalasaq ta, qalamasaq ta, әdeptilikti búzu – últtyq namysty tómendetu bop sanalady. Jasyratyny joq, búl kýnderi de, odan búryn da qoghamdyq transportta, kóshelerde biz birqatar kerildesulerding kuәleri boldyq, onda oi-órisi tar adamdar, әriyne, qoghamnyng eng azghyn mýsheleri, bayyrghy últ ókilderin kemite sóilep, revolusiyagha deyingi ataulardy eske alyp, syilamaushylyq tanytty. Mine, osy sayasy sauat­syz adamdar plenum sheshimin maqúlday qoymaghan jastardy «býkil orys halqyna qarsylasty» dep úqty. Ókinishke qaray, osy ýiding ózinde de bireudi solay qorlaugha qúmar bolghandar­dyng da sózderin estidik, yaghny «tek úru ghana emes, ekinshi ret qaytalamas ýshin óltiru de kerek edi» degender de boldy...»

«Batyldyq bilekte emes – jýrekte». Baz bireulerding as bólmesinde otyryp kýbirleumen ghana shekteletin narazylyghyn Qoyshybaev Jogharghy Kenesting sayasy jiynynda ashyp aityp otyr. Orystardyng keybir sayasy sauatsyzdary astamshylyqqa boy aldyryp, qoghamdyq oryndarda, trans­porttarda «kalbitter, sender óz tilderinde shýldirlemey, oryssha sóilesinder» degenin estigen namysshyl qazaq jastarynyng olarmen keriskeni de ras. Qoyshybaev astarly sózimen sonday jaghdaylardy menzep, últtyq namysqa tiyip jýretinderin aita otyryp, sherushilerding alangha shyghuyna osynday astamshylyqtyng da sebepshi bolghanyn jetkizgen. Tipten ózi qyzmet etetin Jogharghy Kenes ghimaratyndaghy key­bireulerding «...ekinshi ret qaytalamas ýshin óltiru de kerek edi» degen zúlymdyq sózin de betterine shyjghyryp basty. Sonau eluinshi jyldardan beri kommunisterding osynday sayasy jiyndarda múnday ózekti órtegen últtyq mәsele ai­tylyp pa edi? Joq! Mine, búl Qoyshybaevtyng auzynan ashy zapyranday bolyp shyghyp otyr. Sol uaqytqa deyin qazaq jastary qúqaydyng kókesin kórse de, tózimdilik tanytyp kel­di. Últaralyq tendik pen syilastyq sóz jýzinde ghana eken. Mensinbeu, kemsitu, qorlau, tabalau. «Shydamnyng da shegi bar».

Tau-ken injeneri Óskenbay Qúlatayúly alpysynshy jyldardy eske alyp: «Ashysay týsti metaldar kombinaty­nyng diyrektory V.I. Loginov meni Kentaudan 200 shaqyrym jerdegi Bayjansay kenishine jiberdi. Shahtada telim mark­sheyderi bolyp ornalastym. Ádepki kelgen kezde birden kózge týsken jaghday: kenish, bólim, shahtanyng basshylary, kensede otyrghan qyzmetkerding barlyghy shovinistik kózqarastaghy basqa últtyng azamattary eken. Qazaqtar tek jerding astyn­da auysym sheberleri, qara júmysshylar bolyp shyqty. Joghary bilimdi bizding jigitter osy kenishke kelgeli 5-6 jyl bolsa da, auysym sheberinen әri kóterile almay, shettetilip jýrgenin kórdim. Eki qazaq mamany qazaqsha sóilesip túrsa, orys әriptesterining biri ala kózimen atyp: «Govoriyte na chelovecheskom yazyke», – dep jekip ketedi. ...Qazaq halqy nebir qiynshylyqtardy basynan ótkizdi emes pe. Otyzynshy jyldardaghy qoldan jasalynghan asharshylyq, 37–38 jyl­dardaghy repressiya, 1986 jylghy jastardyng kóterilisi – qa­typ qalghan rejimdi búzdy, býkil kenes ýkimetine qozghau saldy», – deydi. Ardager ken injeneri Isahan Júmabaev bylay deydi: «Ózderiniz bilesizder, Odaq kezinde qazaqsha sóilesen: «Nege qazaqsha sóileysin? – dep tiyise ketetin. – Nege oryssha sóilemeysin?». Bizderdi mensinbeytin. Sebebi biz orysshagha shorqaqtau edik. Meni «podemgha» agha elektrik qyzmetine qoyayyn degen kezde kombinattaghy Reznik degen bas energe­tik maghan: «Qazaqtan esh uaqytta elektrik shyqpaydy. Sen әure bolmay-aq qoy», – dedi enjarlyq tanytyp. Zeynetker Qayyrbay Seyilhanov: «Ýsheuimiz Mәskeudegi týsti-metal­dar ministerligining joldamasymen kelsek te, kombinattaghy kadr bólimining basshysy: «Senderdi biz júmysqa shaqyrghan joqpyz. Bizding óz mamandarymyz jetedi. Sender sol jolda­ma bergen jerge qaytyndar», – dedi emes pe», – deydi. («Elu jylda – el jana» estelikter jinaghy. Almaty, 2017 jyl).

«Búl kýnderding oqighalary kórsetkendey, barlyq qatar­daghy adamdar birine-biri mýldem qarama-qarsy úghymdardyng jigin ajyrata almaghan eken, demek, internasionalizm men shovinizm, patriotizm men kosmopolitizm úghymdarynyn, sonday-aq últtylyq pen últshyldyq úghymdarynyng eki qiyrda jatqanyn, bir-birinen alshaqtyghyn dúrys týsinbe­gen. Kóp adamdardyng sanasynda búl úghymdar arasyna tendik belgisi qoyyla salghan sekildi...»

Jeltoqsan kóterilisi osy uaqytqa deyin jariyalanbay kelgen, kóp qordalanghan әleumettik mәselening betin ashty. Ýkimet basshylary Qoyshybaev atap kórsetken jogharydaghy sayasy termin ataularynyng sol kezge deyin jigin ajyrata almay, bәrine bayaghysha kózqaraspen qarap, janasha túrghyda saralamaghanyn algha tartty. Ol odaqtyq biylikting 1937 jylmen 1986 jyldyng arasynda kenestik qoghamda últtyq sana­nyng qanshalyqty óskenimen sanaspaghandaryna qynjyly­syn ashyq bildirdi.

«Bolghan jaghdaylargha tolyq toqtalugha qazir mýmkinshilik joq, sonda da myna bir faktini este saqtau maqsatynda kel­tirsek. Búl – halyqqa bilim beru organdarynyng júmysyn­daghy kemshilikterge qatysty. Eshkimge de qúpiya emes, orys tilindegi mektepterde «Qazaq tili» pәni formalidy týrde jýrgiziledi, negizinen, qazaq balalary ghana oqidy. Basqala­rynyng ata-analary, sonday-aq múghalimder de balanyng ba­syn «qajet emes tilmen qatyrudyng qajeti joq» dep esepteydi. Sóitip, biz bayyrghy, jergilikti halyqtyng tili men mәdeniyetin qúrmetteu sezimin tәrbiyeleuden bas tartamyz, múnyng ózi partiya sayasatynyng internasionaldyq erejesine qarama-qayshy...»

Jeltoqsan kóterilisine qatysushylar tek elimizge «qazaq» basshy bolghanyn talap etip qana qoyghan joq, «til» mәselesin de qozghady. Onyng týp negizi bilim beru salasyna baylanysty ekenin Qoyshybaev basa aitty. Rasynda orys mektep­terinde «Qazaq tili» pәni óz mәninde oqytylmaytyny, oghan múghalimder ghana emes, respublikalyq, qalalyq, audandyq oqu bóliminde otyrghan jauapty qyzmetkerlerding nemqúray­ly qaraytyny eshkimge de qúpiya emes edi. Qoyshybaev sol syilastyqtyng negizi jergilikti últtyng tili men mәdeniyetin qúrmetteu seziminde jatqanyna, partiya sayasatynyng inter­nasionaldyq erejesin óreskel búzghandyq bolyp tabylatynyna zalda otyrghandardyng kózderin jetkizgisi keldi. Al olar qúlaq asyp, miz baqpasa, amal qansha.

«Halyqtyng onay jaralanatyn últtyq sezimderine núq­san keltiretin bolsa, últshyldyq kórinistermen jýrgizilgen kýres tiyimdi bolmaydy. Partiyanyng úly derjavalyq shoviy­nizm men jergilikti últshyldyqqa qarsy kýresining tarihyn, shovinizmning últshyldyqty tudyratyndyghy turaly par­tiyanyng týsindirmesin eske alayyqshy. Búl uklon qaldyqta­ry, ókinishke qaray, qazir de oryn alyp otyr. Sondyqtan, birinshiden, mynany este saqtau qajet – últtyq sezimderdi eskere bilu men jaramsaqtanu mýlde eki bólek nәrseler. Ekinshiden, әr uklongha qarsy, meyli, ol ýlken últ ókilderining últshyldyghy bolsyn, kishi últ ókilderining últshyldyghy bolsyn, olargha qarsy partiya danalyqpen ýiretkendey, sol últtyng kommunisteri qarsy kýresti. Bizge múny este ústau qajet. Mening sana-sezimime qazaqstandyq orys jazushynyng Jazushylar odaghynyng plenumynda aitqan sózderi qatty әser etti. Onyng sózderi internasionalizmdi shemaly týr­de týsinuge qarsy baghyttalghan bolatyn. «Respublikada kóp últtar túratyn auyldar bar, – dep edi ol. – Qaysysyna bar­masanyz da, bir-birimen qatar túratyn qazaq mindetti týrde eki tildi, nemis – ýsh tildi, al orys – bir ghana tildi biledi. Ózimizdi-ózimiz dәripteushilik, «biz keremetpiz» degen oy biz­ge óz uaqytynda Sýleymenovting ataqty kitabyn dúrys qa­byldaugha mýmkinshilik bermedi.

Últtardyng jaqyndasuy men qosyluy turaly partiyanyng Baghdarlamasynda jazylghan. Biraq partiya múnyng tarihy úzaq prosess ekendigin joqqa shygharmady. Alayda bizder, is jýrgizip otyrghan qyzmetkerler, últtardy sinistirip qosugha úmtylatyndyghymyz sonshalyqty, key kezderi óz júmysta­rymyzda dәlelsiz, asyghys qadamdar jasaymyz...»

Myzghymas Kenes ókimeti nege qúlady? Osy súraq kýni býginge deyin әleumettik jelilerde talqylanuda. Olardyng birazy ekonomikanyng qúldyrauyna baylanysty dese, bira­zy Mәskeudegi sayasy oiyn tartysyna tireydi. Meninshe, olay emes. Kenes ókimeti qúramyndaghy últtyq respublika­lar talay qiynshylyqtardy bastan keshti. Alapat ashtyqty, qughyn-sýrgindi, joyqyn soghysty kórip, barlyq qiyn­shylyqtargha tótep berdi. Enkeyip baryp, enselerin qayta kóterdi. Últtar tek bir-aq jaygha qansha tyryssa da shydas bere almady. Orys últy men memleket basqarghan shovinistik pighyldaghy basshylardyng últ sezimin qorlaghan kózqa­rastaryna shydaghan joq. Kenes ókimetin qúlatqan osy jay. Kenes ókimeti basshylary últtardyng sezimderin qúrmettey almady. Ózara syilastyq sodan búzyldy. Osy jaydy әlgi qúdayyna qaraghan orys jazushysy dúrys angharghan.

«Últtardy jaqyndastyru men qosudaghy asyghystyq ha­lyqtar arasyndaghy senimning tolyq jәne týbegeyli qalyp­tasu isine ziyanyn keltirui mýmkin. Lenin atap kórsetkendey, halyqtar arasyndaghy berik, myzghymas odaqty birden orna­ta salu mýmkin emes, senimsizdik tughyzbas ýshin, oghan ýlken tózimdilik tanytyp, abaylap qol jetkizu kerek...»

Kenester Odaghynyng basshylyghyna kimder kelip, kimder ketpedi? Odaqtyng Nikita Hrushev sekildi basshysy últtardyng jaqyndasuy tek orys tili men mәdeniyetinde dep, sony ózining dәuirinde shúghyl jýzege asyrudy qolgha alghan. Ol Kenester Odaghyn bir til, bir el qylyp, myzghymas Odaq ja­saugha janyn salyp úmtyldy. Asyghys sheshimder qabyldady. Biraq jasandylyqqa qansha tyryssa da, últtardy últtyq sipatynan aiyra almady. Aqyrynda últtar óz aldaryna tәuelsiz el bolyp shygha keldi. Óitkeni tarih óz ýkimin jasa­dy. Ózgelerding últtyq sezimderin qúrmettemeu men últtyq mәdeniyetin joqqa shygharu birtútas yntymaqqa әkelmeytinin, mәngilik el bolmaytynyn kórsetip berdi.

«Al qamshylau sayasaty tipten de búghan jat. Búl kýnderi qaumalap qúryqtau kezinde qolgha týsken barlyq kommuniys- ter men komsomoldar sózge kelmesten partiya men komso­moldan shygharyluda. Jauapqa tartu, joldastyq sottar jýr­gizildi, al bostandyqqa jiberilmegenderdi naghyz sot ýkimi kýtip túr. Biz qatardaghy partiya úiymy emes, respublikalyq Jogharghy Kenes Prezidiumy apparatynyng partiya úiymy bolghandyqtan, óz tarapymnan mynanday úsynys engizemin:

Demonstrasiyagha qatysushylardyng isterin qaraghan kezde teris pikirdi alyp tastau qajet, bolashaq ýshin jaqsysy da, dúrysy da – jazalau emes, oqytu jәne tәrbiyeleu.

Tәrtip saqshylary qatarynda erekshe yntamen qaru júm­saghan soldattardy, milisionerlerdi, saqshylardy, son­day-aq qalalyq toghysharlar men búzaqylardy qatang týrde jauapqa tartu qajet. Sonymen birge olarmen internasio­naldyq salada tәrbie júmysyn jýrgizgen jón.

Týiini mynaday: respublika partiya úiymy OK-nin, Miy­nistrler Kenesinin, Jogharghy Kenes Prezidiumynyng ýndeu qabyldau faktisining ózi dúrys. KOTA habarlamalarynda búl qúbylysty rettilikpen týsindirip, partiya danalyq tanytty.

Bizding mindetimiz – halyqtar dostyghyn odan әri nyghaytu, kommunizm jolynda partiyanyng janyna qalyng búqaranyng barlyq toptaryn odan әri tyghyz toptastyru».

IYә, jeltoqsan kóterilisinde jastar japa shekti. Adam shyghyny da boldy. Memlekettik qauipsizdik komiytetining ter­geushileri 850 adamdy, al prokuratura men ishki ister ministrligining tergeushileri 5324 adamdy qamaugha alyp, jauapqa tartqan. Kәsiporyndarynan 319 júmysshy shygharylyp, 406 adam BLKJO qatarynan, 52 adam KOKP-gha mýsheligi­nen aiyrylghan. Qanshama studentter joghary oqu orynda­rynan quyldy. Keyindeu jýzden astam jigit pen qyzdar sot ýkimimen әr jyldargha kesilip, ekeuine ólim jazasy berildi. Sonday-aq alanda әskerler, milisiyalar jәne jasaqshylar­dyng soqqysynan auyr jәne jenil jaraqat alghandary qan­shama. Jastarmen shayqasta olar da az shyghyngha batqan joq. Jaraqat alghandar sany aitarlyqtay kóp boldy. Beybit Qoy­shybaevtyng óz tarapynan úsynghandary da batyldyq. Ol she­rushilerdi jazalau emes, oqytu jәne tәrbiyeleudi aita oty­ryp, әskeriylerdi, milisionerlerdi, saqshylardy jәne t.b. jauapqa tartudy úsynghan. Ol tap osynday úsynys jasaydy dep kim oilaghan? Olar Mәskeudegilerding kelisimimen әske­ry generaldardyng búiryghyn búljytpay oryndaghandar ghoy. Al jogharynyng búiryghyna kim qarsy túra alady? Janynan bezip, jýrek jútqan bireu bolmasa. Iya, qazaqta onday jan bar eken. Ol – Beybit Qoyshybaev! Búl onyng tasqyny kýshti aghysqa qarsy jýzip, shyndyq ýshin shybyn janyn da ayanyp qalmaghanyn kórsetedi. Imperiyalyq sayasatty ústanghandar onyng úsynysyn qaydan qoldasyn. Qayta jinalysta óre týregep, ózin qaralap, sau basyna saqina saldy.

Jalghasy bar...

Kólbay Adyrbekúly

Abai.kz