باسى: «كازاحسكوە دەلو»: بەيبىت قويشىباەۆ

«ەشكىم ەش ۋاقىتتا قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعىن، قازاق حالقىنىڭ لەنين پارتياسىنا دەگەن سەنىمدىلى­گى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن جويا المايدى. ۇلت كورگەن كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا توزە وتىرىپ، ادامداردىڭ قولى وسىعىن جەتتى، عاسىرلار بويى دوستىقتىڭ قاسيەتتى دىڭگەگىن قالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەرىندە كورىنىس تاپقان قا­زاق حالقىنىڭ جالپىعا ءمالىم ينتەرناتسيونالدىق اكتىسى تۋرا­لى ايتپاي-اق قويايىن.

تەك كوپشىلىككە ءمالىم ەمەس مىنا ءبىر فاكتىنى عانا ەسكە سالعىم كەلەدى: قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە پارتيا سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ اسىرا سىلتەۋلەرى ناتيجەسىندە قازاق حالقى ەكى ميلليوننان استام ادامنان ايىرىلعان، ءتىپتى سو­نىڭ وزىندە دە پارتياعا دەگەن، ورىس حالقىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتپاعان ەدى. دەمەك، ءبىز بۇل سەنىم مەن سۇيىسپەنشىلىكتى قاستەرلەپ، باعالاۋعا ءتيىسپىز. ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمىز­دىڭ اكەلەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق داستۇرلەرىنە ادال بوپ، شىن مانىندەگى ينتەرناتسيوناليست بولىپ ءوسۋى ءۇشىن بارلىعىن ىستەۋىمىز كەرەك، بۇل – ءبىزدىڭ بورىشىمىز...»

شىن مانىندە سول كەزدەگى قازاق قاۋىمى لەنيندى بارلىق ۇلتتىڭ كۇن كوسەمى دەپ تانىدى. ونىڭ ايتقاندارىن ءپىر تۇت­تى. كەڭەس وكىمەتىنە جانىمەن، تانىمەن بەرىلدى. كەڭەس ۇكىمەتى ەلىمىزدە بولعان 31–33 جىلدارداعى الاپات اشتىققا تىكەلەي كىنالى بولسا دا، اڭعال حالىق لەنين يدەيالارىنان باس تارتپا­دى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دەگەنىنە كوندى. راس، كونبەي، كوتەرىلىسكە شىققاندار دا بولدى. بىراق ولار قارۋلى كۇشپەن اياۋسىز باسىپ تاستالدى. ەڭ باستىسى ورىس حالقىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتپادى. قويشىباەۆ وسى جايدى زالدا وتىرعانداردىڭ قاپەرىنە سالدى. ءيا، سوندا بۇل ماسەلە دە ايتىلۋى كەرەك ەدى. بۇل دا قويشىباەۆتىڭ نازارىنان قالىس قالمادى.

«ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن قارادۇرسىن تۇردە قابىلداۋدان باس تارتۋ قاجەت، سوعان سايكەس ين­تەرناتسيونالدىق تاربيە جۇمىسىنىڭ دا سحەمالى تۇردە ءجۇر­گىزىلۋىن توقتاتۋ كەرەك. وك بيۋروسى بۇل ماسەلەدە بىزگە دۇرىس باعىت سىلتەپ وتىر. پراكتيكالىق قىزمەتكەرلەردىڭ بورىشى – بۇل ىسكە تۆورچەستۆولىقپەن قاراۋىندا، شابلونداردى الىپ تاستاپ، ويلاۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋىندا بولىپ وتىر. ۇلتتىق ماسەلەگە فورمالدى قاراۋعا بولمايتىندىعى جونىندەگى لە­نيندىك تالاپتى ۇنەمى ەسكە الىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق قارىم-قاتىناستاردا ادەپتىلىك ساقتاۋ – ينتەرناتسيوناليزم ءپرينتسيپى. لەنين ۇيرەتكەندەي، قانالىپ كەلگەن حالىقتار ۇلت­تىق نامىس پەن ابىرويعا قاتىستى ماسەلەلەرگە كەلگەندە اسا سەزىمتال كەلەدى. ول بىلاي دەدى: «وكپەلى ۇلتشىلدار تەڭدىك ماسەلەسىنە كەلگەندە وتە سەزىمتال، سول سەبەپتەن نەمقۇرايدى بولسىن، ءازىل رەتىندە بولسىن وزدەرىنىڭ جولداس پرولەتاريات­تارى اراسىنداعى وسىناۋ تەڭدىكتى بۇزۋشىلىققا قاتتى كوڭىل بولەدى. بۇل جاعدايدا سانى جاعىنان ازشىلىق بولىپ تابى­لاتىن ۇلت جاعىنا كەشىرىمدىلىك پەن جۇمساقتىقتى ازىراق تا­نىتقاننان گورى، اسىرىپ تانىتقان دۇرىسىراق...»

لەنيننىڭ ءسوز-نۇسقاۋىندا ءمىن جوق. تەك ونىڭ قوعامدا ورىندالۋى باسقا. ءار ۇلتتىڭ وقىعان، ءبىلىمدى، اقىلدى ۇلتشىلدارى بار. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ جانە تاعى باسقالار سولاردىڭ ايعاعى. ەلدىڭ، ۇلتتىڭ جاعدايىن، مۇددەسىن ەل باسقارعان كەلىمسەك كوممۋنيستەردەن ارتىق ويلاماسا، ءبىر مىسقال دا كەم تۇسكەن ەمەس. ولار ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسىپ، جاندارىن قيدى. كوسەم ولاردىڭ وتە سەزىمتال ەكەنىن ورىندى ايتىپ، سانى ازشىلىق ۇلتتارعا قايىرىمدى بولۋدى ەسكەرتكەن. قويشىباەۆ كوسەمنىڭ وسى ءسوزىن ۇستانىپ، «ۇلتشىلدار» دەپ جالا جابىلعان جاستاردى قورعاپ باقتى.

«ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، ادەپتىلىكتى بۇزۋ – ۇلتتىق نامىستى تومەندەتۋ بوپ سانالادى. جاسىراتىنى جوق، بۇل كۇندەرى دە، ودان بۇرىن دا قوعامدىق ترانسپورتتا، كوشەلەردە ءبىز بىرقاتار كەرىلدەسۋلەردىڭ كۋالەرى بولدىق، وندا وي-ءورىسى تار ادامدار، ارينە، قوعامنىڭ ەڭ ازعىن مۇشەلەرى، بايىرعى ۇلت وكىلدەرىن كەمىتە سويلەپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى اتاۋلاردى ەسكە الىپ، سىيلاماۋشىلىق تانىتتى. مىنە، وسى ساياسي ساۋات­سىز ادامدار پلەنۋم شەشىمىن ماقۇلداي قويماعان جاستاردى «بۇكىل ورىس حالقىنا قارسىلاستى» دەپ ۇقتى. وكىنىشكە قاراي، وسى ءۇيدىڭ وزىندە دە بىرەۋدى سولاي قورلاۋعا قۇمار بولعاندار­دىڭ دا سوزدەرىن ەستىدىك، ياعني «تەك ۇرۋ عانا ەمەس، ەكىنشى رەت قايتالاماس ءۇشىن ءولتىرۋ دە كەرەك ەدى» دەگەندەر دە بولدى...»

«باتىلدىق بىلەكتە ەمەس – جۇرەكتە». باز بىرەۋلەردىڭ اس بولمەسىندە وتىرىپ كۇبىرلەۋمەن عانا شەكتەلەتىن نارازىلىعىن قويشىباەۆ جوعارعى كەڭەستىڭ ساياسي جيىنىندا اشىپ ايتىپ وتىر. ورىستاردىڭ كەيبىر ساياسي ساۋاتسىزدارى استامشىلىققا بوي الدىرىپ، قوعامدىق ورىنداردا، ترانس­پورتتاردا «كالبيتتەر، سەندەر ءوز تىلدەرىڭدە شۇلدىرلەمەي، ورىسشا سويلەسىڭدەر» دەگەنىن ەستىگەن نامىسشىل قازاق جاستارىنىڭ ولارمەن كەرىسكەنى دە راس. قويشىباەۆ استارلى سوزىمەن سونداي جاعدايلاردى مەڭزەپ، ۇلتتىق نامىسقا ءتيىپ جۇرەتىندەرىن ايتا وتىرىپ، شەرۋشىلەردىڭ الاڭعا شىعۋىنا وسىنداي استامشىلىقتىڭ دا سەبەپشى بولعانىن جەتكىزگەن. تىپتەن ءوزى قىزمەت ەتەتىن جوعارعى كەڭەس عيماراتىنداعى كەي­بىرەۋلەردىڭ «...ەكىنشى رەت قايتالاماس ءۇشىن ءولتىرۋ دە كەرەك ەدى» دەگەن زۇلىمدىق ءسوزىن دە بەتتەرىنە شىجعىرىپ باستى. سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردان بەرى كوممۋنيستەردىڭ وسىنداي ساياسي جيىنداردا مۇنداي وزەكتى ورتەگەن ۇلتتىق ماسەلە اي­تىلىپ پا ەدى؟ جوق! مىنە، بۇل قويشىباەۆتىڭ اۋزىنان اششى زاپىرانداي بولىپ شىعىپ وتىر. سول ۋاقىتقا دەيىن قازاق جاستارى قۇقايدىڭ كوكەسىن كورسە دە، توزىمدىلىك تانىتىپ كەل­دى. ۇلتارالىق تەڭدىك پەن سىيلاستىق ءسوز جۇزىندە عانا ەكەن. مەنسىنبەۋ، كەمسىتۋ، قورلاۋ، تابالاۋ. «شىدامنىڭ دا شەگى بار».

تاۋ-كەن ينجەنەرى وسكەنباي قۇلاتايۇلى الپىسىنشى جىلداردى ەسكە الىپ: «اششىساي ءتۇستى مەتالدار كومبيناتى­نىڭ ديرەكتورى ۆ.ي. لوگينوۆ مەنى كەنتاۋدان 200 شاقىرىم جەردەگى بايجانساي كەنىشىنە جىبەردى. شاحتادا تەلىم مارك­شەيدەرى بولىپ ورنالاستىم. ادەپكى كەلگەن كەزدە بىردەن كوزگە تۇسكەن جاعداي: كەنىش، ءبولىم، شاحتانىڭ باسشىلارى، كەڭسەدە وتىرعان قىزمەتكەردىڭ بارلىعى شوۆينيستىك كوزقاراستاعى باسقا ۇلتتىڭ ازاماتتارى ەكەن. قازاقتار تەك جەردىڭ استىن­دا اۋىسىم شەبەرلەرى، قارا جۇمىسشىلار بولىپ شىقتى. جوعارى ءبىلىمدى ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسى كەنىشكە كەلگەلى 5-6 جىل بولسا دا، اۋىسىم شەبەرىنەن ءارى كوتەرىلە الماي، شەتتەتىلىپ جۇرگەنىن كوردىم. ەكى قازاق مامانى قازاقشا سويلەسىپ تۇرسا، ورىس ارىپتەستەرىنىڭ ءبىرى الا كوزىمەن اتىپ: «گوۆوريتە نا چەلوۆەچەسكوم يازىكە»، – دەپ جەكىپ كەتەدى. ...قازاق حالقى نەبىر قيىنشىلىقتاردى باسىنان وتكىزدى ەمەس پە. وتىزىنشى جىلدارداعى قولدان جاسالىنعان اشارشىلىق، 37–38 جىل­دارداعى رەپرەسسيا، 1986 جىلعى جاستاردىڭ كوتەرىلىسى – قا­تىپ قالعان رەجيمدى بۇزدى، بۇكىل كەڭەس ۇكىمەتىنە قوزعاۋ سالدى»، – دەيدى. ارداگەر كەن ينجەنەرى يساحان جۇماباەۆ بىلاي دەيدى: «وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، وداق كەزىندە قازاقشا سويلەسەڭ: «نەگە قازاقشا سويلەيسىڭ؟ – دەپ تيىسە كەتەتىن. – نەگە ورىسشا سويلەمەيسىڭ؟». بىزدەردى مەنسىنبەيتىن. سەبەبى ءبىز ورىسشاعا شورقاقتاۋ ەدىك. مەنى «پودەمعا» اعا ەلەكتريك قىزمەتىنە قويايىن دەگەن كەزدە كومبيناتتاعى رەزنيك دەگەن باس ەنەرگە­تيك ماعان: «قازاقتان ەش ۋاقىتتا ەلەكتريك شىقپايدى. سەن اۋرە بولماي-اق قوي»، – دەدى ەنجارلىق تانىتىپ. زەينەتكەر قايىرباي سەيىلحانوۆ: «ۇشەۋىمىز ماسكەۋدەگى ءتۇستى-مەتال­دار مينيستەرلىگىنىڭ جولداماسىمەن كەلسەك تە، كومبيناتتاعى كادر ءبولىمىنىڭ باسشىسى: «سەندەردى ءبىز جۇمىسقا شاقىرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ ءوز ماماندارىمىز جەتەدى. سەندەر سول جولدا­ما بەرگەن جەرگە قايتىڭدار»، – دەدى ەمەس پە»، – دەيدى. («ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» ەستەلىكتەر جيناعى. الماتى، 2017 جىل).

«بۇل كۇندەردىڭ وقيعالارى كورسەتكەندەي، بارلىق قاتار­داعى ادامدار بىرىنە-ءبىرى مۇلدەم قاراما-قارسى ۇعىمداردىڭ جىگىن اجىراتا الماعان ەكەن، دەمەك، ينتەرناتسيوناليزم مەن شوۆينيزم، پاتريوتيزم مەن كوسموپوليتيزم ۇعىمدارىنىڭ، سونداي-اق ۇلتتىلىق پەن ۇلتشىلدىق ۇعىمدارىنىڭ ەكى قيىردا جاتقانىن، ءبىر-بىرىنەن الشاقتىعىن دۇرىس تۇسىنبە­گەن. كوپ ادامداردىڭ ساناسىندا بۇل ۇعىمدار اراسىنا تەڭدىك بەلگىسى قويىلا سالعان سەكىلدى...»

جەلتوقسان كوتەرىلىسى وسى ۋاقىتقا دەيىن جاريالانباي كەلگەن، كوپ قوردالانعان الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ بەتىن اشتى. ۇكىمەت باسشىلارى قويشىباەۆ اتاپ كورسەتكەن جوعارىداعى ساياسي تەرمين اتاۋلارىنىڭ سول كەزگە دەيىن جىگىن اجىراتا الماي، بارىنە باياعىشا كوزقاراسپەن قاراپ، جاڭاشا تۇرعىدا سارالاماعانىن العا تارتتى. ول وداقتىق بيلىكتىڭ 1937 جىلمەن 1986 جىلدىڭ اراسىندا كەڭەستىك قوعامدا ۇلتتىق سانا­نىڭ قانشالىقتى وسكەنىمەن ساناسپاعاندارىنا قىنجىلى­سىن اشىق ءبىلدىردى.

«بولعان جاعدايلارعا تولىق توقتالۋعا قازىر مۇمكىنشىلىك جوق، سوندا دا مىنا ءبىر فاكتىنى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا كەل­تىرسەك. بۇل – حالىققا ءبىلىم بەرۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن­داعى كەمشىلىكتەرگە قاتىستى. ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس، ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە «قازاق ءتىلى» ءپانى فورمالدى تۇردە جۇرگىزىلەدى، نەگىزىنەن، قازاق بالالارى عانا وقيدى. باسقالا­رىنىڭ اتا-انالارى، سونداي-اق مۇعالىمدەر دە بالانىڭ با­سىن «قاجەت ەمەس تىلمەن قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ ەسەپتەيدى. ءسويتىپ، ءبىز بايىرعى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ سەزىمىن تاربيەلەۋدەن باس تارتامىز، مۇنىڭ ءوزى پارتيا ساياساتىنىڭ ينتەرناتسيونالدىق ەرەجەسىنە قاراما-قايشى...»

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلار تەك ەلىمىزگە «قازاق» باسشى بولعانىن تالاپ ەتىپ قانا قويعان جوق، «ءتىل» ماسەلەسىن دە قوزعادى. ونىڭ ءتۇپ نەگىزى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا بايلانىستى ەكەنىن قويشىباەۆ باسا ايتتى. راسىندا ورىس مەكتەپ­تەرىندە «قازاق ءتىلى» ءپانى ءوز مانىندە وقىتىلمايتىنى، وعان مۇعالىمدەر عانا ەمەس، رەسپۋبليكالىق، قالالىق، اۋداندىق وقۋ بولىمىندە وتىرعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ نەمقۇراي­لى قارايتىنى ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس ەدى. قويشىباەۆ سول سىيلاستىقتىڭ نەگىزى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ سەزىمىندە جاتقانىنا، پارتيا ساياساتىنىڭ ينتەر­ناتسيونالدىق ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزعاندىق بولىپ تابىلاتىنىنا زالدا وتىرعانداردىڭ كوزدەرىن جەتكىزگىسى كەلدى. ال ولار قۇلاق اسىپ، ءمىز باقپاسا، امال قانشا.

«حالىقتىڭ وڭاي جارالاناتىن ۇلتتىق سەزىمدەرىنە نۇق­سان كەلتىرەتىن بولسا، ۇلتشىلدىق كورىنىستەرمەن جۇرگىزىلگەن كۇرەس ءتيىمدى بولمايدى. پارتيانىڭ ۇلى دەرجاۆالىق شوۆي­نيزم مەن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەسىنىڭ تاريحىن، ءشوۆينيزمنىڭ ۇلتشىلدىقتى تۋدىراتىندىعى تۋرالى پار­تيانىڭ تۇسىندىرمەسىن ەسكە الايىقشى. بۇل ۋكلون قالدىقتا­رى، وكىنىشكە قاراي، قازىر دە ورىن الىپ وتىر. سوندىقتان، بىرىنشىدەن، مىنانى ەستە ساقتاۋ قاجەت – ۇلتتىق سەزىمدەردى ەسكەرە ءبىلۋ مەن جارامساقتانۋ مۇلدە ەكى بولەك نارسەلەر. ەكىنشىدەن، ءار ۋكلونعا قارسى، مەيلى، ول ۇلكەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى بولسىن، كىشى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى بولسىن، ولارعا قارسى پارتيا دانالىقپەن ۇيرەتكەندەي، سول ۇلتتىڭ كوممۋنيستەرى قارسى كۇرەستى. بىزگە مۇنى ەستە ۇستاۋ قاجەت. مەنىڭ سانا-سەزىمىمە قازاقستاندىق ورىس جازۋشىنىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا ايتقان سوزدەرى قاتتى اسەر ەتتى. ونىڭ سوزدەرى ينتەرناتسيوناليزمدى سحەمالى ءتۇر­دە تۇسىنۋگە قارسى باعىتتالعان بولاتىن. «رەسپۋبليكادا كوپ ۇلتتار تۇراتىن اۋىلدار بار، – دەپ ەدى ول. – قايسىسىنا بار­ماساڭىز دا، ءبىر-بىرىمەن قاتار تۇراتىن قازاق مىندەتتى تۇردە ەكى ءتىلدى، نەمىس – ءۇش ءتىلدى، ال ورىس – ءبىر عانا ءتىلدى بىلەدى. ءوزىمىزدى-ءوزىمىز دارىپتەۋشىلىك، «ءبىز كەرەمەتپىز» دەگەن وي ءبىز­گە ءوز ۋاقىتىندا سۇلەيمەنوۆتىڭ اتاقتى كىتابىن دۇرىس قا­بىلداۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەدى.

ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى مەن قوسىلۋى تۋرالى پارتيانىڭ باعدارلاماسىندا جازىلعان. بىراق پارتيا مۇنىڭ تاريحي ۇزاق پروتسەسس ەكەندىگىن جوققا شىعارمادى. الايدا بىزدەر، ءىس جۇرگىزىپ وتىرعان قىزمەتكەرلەر، ۇلتتاردى ءسىڭىستىرىپ قوسۋعا ۇمتىلاتىندىعىمىز سونشالىقتى، كەي كەزدەرى ءوز جۇمىستا­رىمىزدا دالەلسىز، اسىعىس قادامدار جاسايمىز...»

مىزعىماس كەڭەس وكىمەتى نەگە قۇلادى؟ وسى سۇراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە تالقىلانۋدا. ولاردىڭ ءبىرازى ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا بايلانىستى دەسە، ءبىرا­زى ماسكەۋدەگى ساياسي ويىن تارتىسىنا تىرەيدى. مەنىڭشە، ولاي ەمەس. كەڭەس وكىمەتى قۇرامىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكا­لار تالاي قيىنشىلىقتاردى باستان كەشتى. الاپات اشتىقتى، قۋعىن-سۇرگىندى، جويقىن سوعىستى كورىپ، بارلىق قيىن­شىلىقتارعا توتەپ بەردى. ەڭكەيىپ بارىپ، ەڭسەلەرىن قايتا كوتەردى. ۇلتتار تەك ءبىر-اق جايعا قانشا تىرىسسا دا شىداس بەرە المادى. ورىس ۇلتى مەن مەملەكەت باسقارعان شوۆينيستىك پيعىلداعى باسشىلاردىڭ ۇلت سەزىمىن قورلاعان كوزقا­راستارىنا شىداعان جوق. كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتقان وسى جاي. كەڭەس وكىمەتى باسشىلارى ۇلتتاردىڭ سەزىمدەرىن قۇرمەتتەي المادى. ءوزارا سىيلاستىق سودان بۇزىلدى. وسى جايدى الگى قۇدايىنا قاراعان ورىس جازۋشىسى دۇرىس اڭعارعان.

«ۇلتتاردى جاقىنداستىرۋ مەن قوسۋداعى اسىعىستىق حا­لىقتار اراسىنداعى سەنىمنىڭ تولىق جانە تۇبەگەيلى قالىپ­تاسۋ ىسىنە زيانىن كەلتىرۋى مۇمكىن. لەنين اتاپ كورسەتكەندەي، حالىقتار اراسىنداعى بەرىك، مىزعىماس وداقتى بىردەن ورنا­تا سالۋ مۇمكىن ەمەس، سەنىمسىزدىك تۋعىزباس ءۇشىن، وعان ۇلكەن توزىمدىلىك تانىتىپ، ابايلاپ قول جەتكىزۋ كەرەك...»

كەڭەستەر وداعىنىڭ باسشىلىعىنا كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتپەدى؟ وداقتىڭ نيكيتا حرۋششەۆ سەكىلدى باسشىسى ۇلتتاردىڭ جاقىنداسۋى تەك ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىندە دەپ، سونى ءوزىنىڭ داۋىرىندە شۇعىل جۇزەگە اسىرۋدى قولعا العان. ول كەڭەستەر وداعىن ءبىر ءتىل، ءبىر ەل قىلىپ، مىزعىماس وداق جا­ساۋعا جانىن سالىپ ۇمتىلدى. اسىعىس شەشىمدەر قابىلدادى. بىراق جاساندىلىققا قانشا تىرىسسا دا، ۇلتتاردى ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرا المادى. اقىرىندا ۇلتتار ءوز الدارىنا تاۋەلسىز ەل بولىپ شىعا كەلدى. ويتكەنى تاريح ءوز ۇكىمىن جاسا­دى. وزگەلەردىڭ ۇلتتىق سەزىمدەرىن قۇرمەتتەمەۋ مەن ۇلتتىق مادەنيەتىن جوققا شىعارۋ ءبىرتۇتاس ىنتىماققا اكەلمەيتىنىن، ماڭگىلىك ەل بولمايتىنىن كورسەتىپ بەردى.

«ال قامشىلاۋ ساياساتى تىپتەن دە بۇعان جات. بۇل كۇندەرى قاۋمالاپ قۇرىقتاۋ كەزىندە قولعا تۇسكەن بارلىق كوممۋنيس- تەر مەن كومسومولدار سوزگە كەلمەستەن پارتيا مەن كومسو­مولدان شىعارىلۋدا. جاۋاپقا تارتۋ، جولداستىق سوتتار ءجۇر­گىزىلدى، ال بوستاندىققا جىبەرىلمەگەندەردى ناعىز سوت ۇكىمى كۇتىپ تۇر. ءبىز قاتارداعى پارتيا ۇيىمى ەمەس، رەسپۋبليكالىق جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمى اپپاراتىنىڭ پارتيا ۇيىمى بولعاندىقتان، ءوز تاراپىمنان مىنانداي ۇسىنىس ەنگىزەمىن:

دەمونستراتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىستەرىن قاراعان كەزدە تەرىس پىكىردى الىپ تاستاۋ قاجەت، بولاشاق ءۇشىن جاقسىسى دا، دۇرىسى دا – جازالاۋ ەمەس، وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ.

ءتارتىپ ساقشىلارى قاتارىندا ەرەكشە ىنتامەن قارۋ جۇم­ساعان سولداتتاردى، ميليتسيونەرلەردى، ساقشىلاردى، سون­داي-اق قالالىق توعىشارلار مەن بۇزاقىلاردى قاتاڭ تۇردە جاۋاپقا تارتۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە ولارمەن ينتەرناتسيو­نالدىق سالادا تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزگەن ءجون.

ءتۇيىنى مىناداي: رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمى وك-ءنىڭ، مي­نيسترلەر كەڭەسىنىڭ، جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ ۇندەۋ قابىلداۋ فاكتىسىنىڭ ءوزى دۇرىس. كوتا حابارلامالارىندا بۇل قۇبىلىستى رەتتىلىكپەن ءتۇسىندىرىپ، پارتيا دانالىق تانىتتى.

ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – حالىقتار دوستىعىن ودان ءارى نىعايتۋ، كوممۋنيزم جولىندا پارتيانىڭ جانىنا قالىڭ بۇقارانىڭ بارلىق توپتارىن ودان ءارى تىعىز توپتاستىرۋ».

ءيا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە جاستار جاپا شەكتى. ادام شىعىنى دا بولدى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تەر­گەۋشىلەرى 850 ادامدى، ال پروكۋراتۋرا مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تەرگەۋشىلەرى 5324 ادامدى قاماۋعا الىپ، جاۋاپقا تارتقان. كاسىپورىندارىنان 319 جۇمىسشى شىعارىلىپ، 406 ادام بلكجو قاتارىنان، 52 ادام كوكپ-عا مۇشەلىگى­نەن ايىرىلعان. قانشاما ستۋدەنتتەر جوعارى وقۋ ورىندا­رىنان قۋىلدى. كەيىندەۋ جۇزدەن استام جىگىت پەن قىزدار سوت ۇكىمىمەن ءار جىلدارعا كەسىلىپ، ەكەۋىنە ءولىم جازاسى بەرىلدى. سونداي-اق الاڭدا اسكەرلەر، ميليتسيالار جانە جاساقشىلار­دىڭ سوققىسىنان اۋىر جانە جەڭىل جاراقات العاندارى قان­شاما. جاستارمەن شايقاستا ولار دا از شىعىنعا باتقان جوق. جاراقات العاندار سانى ايتارلىقتاي كوپ بولدى. بەيبىت قوي­شىباەۆتىڭ ءوز تاراپىنان ۇسىنعاندارى دا باتىلدىق. ول شە­رۋشىلەردى جازالاۋ ەمەس، وقىتۋ جانە تاربيەلەۋدى ايتا وتى­رىپ، اسكەريلەردى، ميليتسيونەرلەردى، ساقشىلاردى جانە ت.ب. جاۋاپقا تارتۋدى ۇسىنعان. ول تاپ وسىنداي ۇسىنىس جاسايدى دەپ كىم ويلاعان؟ ولار ماسكەۋدەگىلەردىڭ كەلىسىمىمەن اسكە­ري گەنەرالداردىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداعاندار عوي. ال جوعارىنىڭ بۇيرىعىنا كىم قارسى تۇرا الادى؟ جانىنان بەزىپ، جۇرەك جۇتقان بىرەۋ بولماسا. يا، قازاقتا ونداي جان بار ەكەن. ول – بەيبىت قويشىباەۆ! بۇل ونىڭ تاسقىنى كۇشتى اعىسقا قارسى ءجۇزىپ، شىندىق ءۇشىن شىبىن جانىن دا ايانىپ قالماعانىن كورسەتەدى. يمپەريالىق ساياساتتى ۇستانعاندار ونىڭ ۇسىنىسىن قايدان قولداسىن. قايتا جينالىستا ورە تۇرەگەپ، ءوزىن قارالاپ، ساۋ باسىنا ساقينا سالدى.

جالعاسى بار...

كولباي ادىربەكۇلى

Abai.kz