Ýzdiksiz damyp otyruy tiyis bilim salasy aldaghy uaqytta da reformalardan kende bolmaydy. Keshe mәjilismender aldynda bilim beru­di damytu tura­ly memlekettik baghdar­la­manyng iske asyrylu barysy men  aldaghy mindetteri turaly bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov esep berdi.

«Sizdermen kezdesip otyrghanyma ó-óte quanyshtymyn», - dep bastady sózin bilim ministri Baqytjan Júma­ghúl­ov. Rasynda, múnday kezdesuge ÚBT bas­talghaly beri basynan sóz ketpegen bas bilimger shyn quandy ma - ol jaghy belgisiz. Alayda ministrlik janaly­ghyn dýrkin-dýrkin nysanagha alyp, testileu­ding keshendisin de, birynghayyn da syn tezine salyp jatqan  deputattyq kor­pus kópten kýtken tәrizdi edi. Endi, mine, bilim salasynyng birinshi bas­shysy kókeydegining bәrin estip, jýz­be-jýz jauap qatugha saqaday say kelip­ti. Bas-ayaghy 16 bettik bayan­damasyna 30 minut shyghyndaghan ministrding mәli­metine kóp toqtamay, ondaghy júrt kýte­tin janalyqtargha jýginsek.

Ministr múghalimning jalaqysyn mandytpaqshy

Ýzdiksiz damyp otyruy tiyis bilim salasy aldaghy uaqytta da reformalardan kende bolmaydy. Keshe mәjilismender aldynda bilim beru­di damytu tura­ly memlekettik baghdar­la­manyng iske asyrylu barysy men  aldaghy mindetteri turaly bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov esep berdi.

«Sizdermen kezdesip otyrghanyma ó-óte quanyshtymyn», - dep bastady sózin bilim ministri Baqytjan Júma­ghúl­ov. Rasynda, múnday kezdesuge ÚBT bas­talghaly beri basynan sóz ketpegen bas bilimger shyn quandy ma - ol jaghy belgisiz. Alayda ministrlik janaly­ghyn dýrkin-dýrkin nysanagha alyp, testileu­ding keshendisin de, birynghayyn da syn tezine salyp jatqan  deputattyq kor­pus kópten kýtken tәrizdi edi. Endi, mine, bilim salasynyng birinshi bas­shysy kókeydegining bәrin estip, jýz­be-jýz jauap qatugha saqaday say kelip­ti. Bas-ayaghy 16 bettik bayan­damasyna 30 minut shyghyndaghan ministrding mәli­metine kóp toqtamay, ondaghy júrt kýte­tin janalyqtargha jýginsek.

Ministr múghalimning jalaqysyn mandytpaqshy

Sonymen, orta bilim jýiesin ja­nar­tu baghytynda ministrlik múghalim mәr­tebesin kóterudi basty mindet sa­nay­dy. Ol ýshin eng bastysy ústazgha la­yyq­ty enbekaqy tóleu qolgha alynady. «Mem­lekettik baghdarlamada qamtyl­ghan­day, 2015 jylgha qaray pedagogter­ding jalaqysy jeke sektordaghy jala­qy­nyng dengeyimen tenesetin bolady. Búl býgingi jalaqygha qaraghanda eki-ýsh esege artyq», - degen ministr Baqyt­jan Túrsynúly ústazdar ýstemeaqysy­na deputattardan qoldau kýtetinin jet­kizip, bar mәselening jýgin osyghan qa­ray audara salghan sekildi kórindi. Múgha­lim mәrtebesin arttyryp, ústazdy úla­ghattylar qatarynan kórsetuding ta­ghy bir qyry pedagogterdi dayarlau sa­pa­syna qatysty ekeni dausyz. Múnda da ministrlik ústanymy ózgere basta­ghan. Mәselen, memlekettik grantty iye­lenu baly tómen sanalatyn pedagog ma­man­dardy dayarlaytyn oqu orynda­ry­na talap kýsheytile beredi. Sosyn miy­nistrlik eldegi pedagogter dayarlay­tyn 89 joghary oqu ornynan 43-ine ghana rúqsat qaldyryp, 46-syna tyiym salypty. Endigәri pedagogter dayarlyghy әlemdik tәjiriybemen úshtasyp, Qazaq­standaghy múghalimderding teng jartysy qay­ta dayarlaudan ótedi.

Eldi eleng etkizerlik kelesi bir mәsele - ýshtildi oqytu jýiesi. Jasy­ra­tyny joq, qogham «ýshtildilik kerek pe, joq pa» dep jýrgende Baqytjan Jú­­maghúlov  myrza sózden iske kirisip te ketkenin anghartty. «Qazaq tili - últymyzdyng ruhy, ruhany baylyghy, ony bilu әrbir Qazaqstan azamatynyng boryshy dep bilemiz. Al orys tili - bizding ortaq baylyghymyz, ony joghalt­pauymyz kerek. Ghylymgha, innovasiya­gha, tehnologiya men bizneske jol asha­tyn aghylshyn tilin bilip, ýirenuimiz qajet», - degen ministr qazirding ózin­de 33 mektepte 1 synyptan bastap aghyl­shyn tilin oqytu jýzege asqanyn atap ótti. Endi kelesi jyldyng qyrkýie­g­i­nen bastap atalghan tәjiriybe barlyq mektepke engiziletin bolady. Yaghny aldaghy uaqytta mektepting tabaldyry­ghyn attaghan býldirshin aghylshynsha til syndyrady. Sóitip, eseye kele mektep qabyrghasynda jýrip-aq, kezen-keze­nimen keybir pәnderdi aghylshyn tilinde oqudy iygeredi.

Qazaqstan studentter sany jaghynan әlemdik ondyqta túr

Memlekettik baghdarlamanyng basty bir bóligi joghary oqu oryndaryna qa­tys­ty bolatyn. Al vedomstvo basshy­sy­nyng sózine sýiensek, búl baghytta әli de ózgerister jetip-artylady. Degen­men ózgeristerding deni de aldymen sapa­gha qatysty bolatyny belgili.

Resmy mәlimetke sýiensek, qazirgi tanda eli­mizde 143 joghary oqu orny bar bolsa, ondaghy studentter kontingenti 629,5 myng adamdy qúraydy eken. «Eger әlemde orta eseppen alghan­da 10 myng adamgha 232 studentten kelse, Qazaq­standa búl 377 studentti qúraydy. Biz osynday kórsetkishpen AQSh, Resey jәne taghy basqa birneshe elden keyingi әlemdegi birinshi ondyqtamyz. Alayda Europa­daghy qauip­sizdik jәne yntymaq­tastyq úiymynyng kóptegen damyghan elinde jaghday basqasha. Mәselen, Ja­po­niyadaghy kórset­kish - 222, Germaniyada 285 adam­dy qúraydy. Son­dyqtan da ekonomikany qajet­siz kadrlarmen toltyra bermes ýshin joghary oqu orynda­rynyng jelisin ontay­lan­dyru qajet bolyp túr», - dedi Baqytjan Júmaghúlov. Sóitip, studentter sany jaghynan Qazaqstan әlemdik ondyqqa enetin el eken. Al sol studentti dayarlaytyn oqu orny­nyng sapasynan ondyqqa qashan iligetinimiz eshkimge de belgisiz. Degenmen ministr myrza alghan betinen qaytpaytyndyghyn tanytyp, bilim sapasy tómen JOO-lardy jaba beretinin aityp qal­dy. Degenmen búl da onay sharua emes eken. «Búghan deyin alty uniyversiytetti japtyq. Endigide aghym­daghy jyl barysynda taghy 29 uniyversiytetti jabudy josparlap otyrmyz. Jalpy al­ghan­da, joghary oqu oryndaryn jabu bilim meke­me­lerining reytingin esepke ala otyryp, jýieli týrde sot tәrtibimen jýzege asatyn bolady. Biz joghary oqu oryndaryn 5-6 kriyteriymen tekseremiz. Árbir uniyversiytetting reytingin de qada­gha­lay­myz. Eng basty kórsetkish týlekterding bilim jetis­ti­gine baylanysty», - deydi ministr.

ÚBT bilim sapasynyng qanday ekendigin kórsetti

Ministrding memlekettik baghdarlama turaly bayandamasynan song alghashqy saualdardyng biri, kópshilik kýtkendey, últtyq birynghay testileuge qatysty bolghan edi. Onyng ishinde elordadaghy Agrarlyq uniyversiytette ótken testileu barysynda týlekterdi týgeldey tintip, timiskileuge barghan qyzmetkerlerding «ynghaysyz» tirlikteri ýlken daugha ainalghany belgili. Sosyn kolledj týlekterin tolghandyratyn keshendi testileuding dengeyine de deputattar týsinbeushilik tanytqan. Múnday saualdargha saqaday say kelgen bilim ministri Baqytjan Túrsynúly ÚBT mәselesin tútastay qamtyp jauap berdi. «Búl búqaralyq aqparat qúraldarynyng birinshi betinen týspey kele jatqan mәsele ghoy», - dep bir kýrsinip alghan ministr myrza әlgi agrarlyq uniyversiytettegi «tintu» oqighasyna qazaqtyng «bir qúmalaq bir qaryn maydy shiritedi» degen mәtelin qoldanyp tastady. «Saryarqa audany ishki ister qyzmetkerleri «shash al dese, bas alatyn» әdetke basyp, ynghaysyzdyq jasapty. 154 testileu ortalyghynyng basqa eshqaysysynda dәl osynday ynghaysyzdyq oryn alghan emes. Sol ýshin mening orynbasarymnan bastap, komiytet tóraghasy, jauapty túlghalar tútas sógis estidi. Osy testileu punktining basshysy ornynan bosatyldy», - deydi ministr myrza. Búl rette Baqyt­jan Túrsynúly qoghamda balalardyng bәrin tekserip jatyr eken degen oy tumauy tiyistigin aityp: «Men ózim múny qoldamaymyn, balalardy tintimek túrmaq, qol tiygizbeu turaly tapsyrmany da bergenmin», - dep aqtaldy.

Biylghy birynghay testileu nәtiyjesine toq­tal­saq, 117 myng bala synaqqa qatyssa, olardyng ortasha baly 70,9 payyzdy kórsetken. Búl byl­tyr­ghygha qaraghanda 16 payyzgha tómen. Nege tómen? Ministr sóz arasynda osy saualgha da keni­rek toqtaldy. «Birinshiden, biylghy úiym­das­tyrushylyq júmysymyz óte joghary boldy. Ekinshiden, jyl sayyn test tapsyrmalaryn 30 pa­yyzgha janghyrtyp otyruymyz kerek bolatyn. Ókinishke qaray, búl songhy jyldary jasalmady. Sondyqtan da oqushylar testining keybir súraq­tary qaltalarynda bolmay qalghanyna tanghalghan boluy kerek. Degenmen búl - memlekettik standarttargha say jasalghan janalyq», - dep aqtaldy. Bir sózben aitqanda, ministr testining әdil ótkendigin, búrynghyday kýmәndi baldar bolmaghanyn algha tartady. Sosyn dәiek­ti derekterdi de aitady. «Mysaly, Almaty qalasynda talantty balalardyng fizika-matematika mektebi bar. Mine, dәl osy mektepting kórsetkishi songhy uaqytta týsip, kerisinshe, shal­ghay auyldaghy 400-500 bitirushining ortasha baly 97-100-ge jetipti. Sonda auylda barlyq pәn tek «4-5»-ke oqytylady degendi bildire me?! Osynday olqylyqtardy boldyrmau ýshin biz jyl boyy monitoring jýrgizdik», - deydi Baqyt­jan Túrsynúly. «Áriyne, testileuding tó­men­gi kórsetkishi ministrlikting jenisi emes. Búl ÚBT-nyng ashyq, әdil, úqypty ótkenin bildiredi. Degenmen múnyng ózi oqushylargha beriletin bilim sapasyn qayta qarastyrudyng qajettigin bildiredi. Bilim sapasy әli de jetkiliksiz», - deydi ministr. Toqtala ketetin jayt, biylghy ÚBT-nyng tabaldyryq mejesin 43 myng týlek nemese tap­syrushylardyng 36 payyzy ensere almaghan. Al 2011 jyly búl kórsetkish 12 myng ghana adam­dy qúraghan edi. Ayyrmashylyqtyng ózi de birshama jaytty anghartsa kerek. Búdan әri ministr ata-analar men múghalimder tarapynan oryn alghan kelensizdikterdi de mysalgha aldy. Mәselen, Ontýstik Qazaqstan oblysyndaghy Sho­laq­qorghan orta mektebinde ata-analar terezeni syndyryp kirip, balasymen birge testige qaty­syp, 12-den keshki 4-ke deyin synaqty birge tap­syrghan. Jyl sayyn qaytalanyp kelgen múnday jaghdaydyng kórinisi biyl eng tómengi dengeyde boldy.

Ekinshi bir mәsele kolledj bitirushilerining keshendi testileuine qatysty bolatyn. Dәl osy mәselede deputattar tarapynan týsinispeushilik bolghanyn eske salghan ministr jiyndy jýrgizip otyrghan viyse-spiyker Baqtyqoja Izmúhambe­tovten uaqyt súrap, mәselening mәnin ashyp kórsetuge tyrysty. «Jyl sayyn 70 mynnan astam kolledj týlekteri joghary oqu oryndaryna týsuge úmtylady. Tipti olardyng arasynda óz ómir­bayanyn jaza almaytyndary da kezdesedi. Áriyne, men osy minbede túryp, әlgi kolledj biti­rushilerding bәri birdey osal, sauatsyz dep aita almaymyn. Degenmen uniyversiytettik bilimge sәikespeytinderi qanshama! Eng bastysy, múnyng artynda qyruar qarjynyng mýddesi ainalyp jýr. Búl túrghydan kelsek, maghan da onay emes, óitkeni mening opponentterimning bәri de - qaltasy qalyndar. Biz osylaysha kem degende 22-23 mlrd tengeni qúraytyn qyzyghushylyqty qozghap otyrmyz», - deydi ministr. «Baqsaq, baqa eken» demekshi, әlgi milliardtaghan qara­jatty jeke uniyversiytet pen jekemenshik kolledjder iyesi menshiktep alghan. Al әlgi miyl­liard­tyng shemasyn Baqytjan Túrsynúlynyng qarapayym tilimen týsindirsek, jekemenshik uniyversiytetter óz janynan kolledj ashyp, әlgini bitirgen týlekter onda jay uaqyt ótkizip, ózderining uniyversiytetke týsu sәtin ghana kýtip jýretin kórinedi (әriyne, bәri birdey emes - avt.). Mineki, enbek naryghynda sapasyz maman­dar­dyng qaptap shyghuy osydan tuady. «Sondyq­tan da biz keshendi testileuding dengeyin de, sapasyn da arttyra beremiz. Biyl - birinshi jyl ghana, keler jyldan bastap keshendi testining tapsyrmasy ÚBT tapsyrmasymen birdey dengeyde bolady. Áytpese, shynymen, sapasyz mamandar qaptap ketti. Konkursqa shaqyrtyp, 150 adamnan 10 adamdy tandap ala almaytyn boldyq. Beynelep aitqanda, olardyng ishinde qalamdy qalay ústaudy da bilmeytinder kezdesedi», - deydi Baqytjan Túrsynúly.

Orazkýl ASANGhAZY, QR Parlamenti Mәjilisining deputaty:

- Aghylshyn tilinen emes, mektep mәselesin tek qazaq tilinen bastaghan dúrys. Osy mәsele­ning týiini әli kýnge sheshimin tappay otyr. Mamandyqqa qatys­ty keybir pәnderdi memlekettik tilde oqytudyng qajettigi artyp keledi. Osyny jolgha qoymasaq, memlekettik tilde halyqqa qyzmet ete almaymyz. Ekinshiden, әsi­rese auyldyq jerlerde әn-kýi, suret, enbek pәnderi múghalimderi jetkiliksiz. Óskeleng úr­paq­qa, qanday mektep ekendigine qaramastan, dәl osy pәnderdi qazaq tilinde jýrgizsek, so­ghan maman tapsaq, iygi bolar edi.

Shavhat ÓTEMISOV, QR Parlamenti Mәjilisining deputaty:

- Filologter últtyq birynghay testileude oqushylardyng oilaryn jazbasha nemese auyz­sha bildiru sauatyn anyqtau mýmkin emestigin aityp, dabyl qaghyp jatyr. Múnday qabi­let­ter emtihanda qajet bolmaghanymen, oqushynyng damuyn artqa sýireydi. Nәtiy­je­sinde sauatty jaza alatyn, dúrys sóiley alatyn jastar azayyp keledi. Mәselen, qazirding ózinde jastardyng keybiri óz oilaryn bildire almay, «sleng», «jargon» sózderdi qoldanugha әues. Tipti ýzdik oqushynyng ózi «koroche», «tipa», «kak by», «prikini» siyaqty sózderdi qol­danady. Jastardyng slengi turaly sóz qoz­ghaudyng ózi artyq. Áriyne, barlyq zamanda sleng bolghanyn joqqa shyghara almaymyz, alay­da qazir múnyng airyqsha etek alghany bay­qalady. Múny qylmystyq leksikagha jat­qyzbasaq ta, dúrys til dep qabylday almasymyz anyq. Qazaqtildi jastardyng arasynda da osynday ýrdis bayqalyp otyr.

Avtor: Qanat QAZY

"Alash aieasy" gazeti