Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Janalyqtar 4346 0 pikir 4 Mausym, 2012 saghat 07:08

Maqsat Shotaev: «Shetelge shyqqanda oiynnyng atauynyng maghynasyn ashugha úyalamyz»

 

 

Qazaqtyng últtyq oiyndarynyng biri - toghyzqúmalaq. Býginde dýniyening birneshe eli osynau oiyngha qyzyghushylyq tanytyp otyrghan kórinedi. Alayda, toghyzqúmalaqtyng teoriyalyq túrghydan zerttelui kemshin týsip jatqan jayy bar. Osynday mәseleler men  toghyzqúmalaq oiynynyng býgingi ahualy turasynda Toghyzqúmalaq qauymdastyghynyng viyse-preziydenti, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Maqsat Shotaevpen bolghany әngimeni úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

 

Mәke, eldegi toghyzqúmalaqtyng damuy qanday dengeyde, qarqyn bar ma?

 

 

Qazaqtyng últtyq oiyndarynyng biri - toghyzqúmalaq. Býginde dýniyening birneshe eli osynau oiyngha qyzyghushylyq tanytyp otyrghan kórinedi. Alayda, toghyzqúmalaqtyng teoriyalyq túrghydan zerttelui kemshin týsip jatqan jayy bar. Osynday mәseleler men  toghyzqúmalaq oiynynyng býgingi ahualy turasynda Toghyzqúmalaq qauymdastyghynyng viyse-preziydenti, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Maqsat Shotaevpen bolghany әngimeni úsynyp otyrmyz.

«Abay-aqparat»

 

Mәke, eldegi toghyzqúmalaqtyng damuy qanday dengeyde, qarqyn bar ma?

-  Toghyzqúmalaqtyng qarqynyna shýkir deuge bolady. 2006 jylgha deyin ony el boyynsha damytsaq, odan keyin sol jyldyng tamyz aiynan bastap, búl oiynymyz Europa dengeyine shygha bastady.Sol jyly London qalasyndaghy ziyatkerlik oiyndar baghdarlamasyna engizildi. Álemdik ziyatkerlik 36 oiynnyng biri toghyzqúmalaq bolyp tanyldy. Sodan beri әlem júrtshylyghy men Europa halyqtaryn qyzyqtyra bastadyq. Búl - oiynnyng әdis-tәsiline, tanymyna, erejesine qatysty qyzyghu bolyp tabylady. Sodan beri jastar men eresekter qyzyghy bastap, europalyq dengeydegi jarystargha, festivalidargha qosyla bastady. 2007 jyly toghyzqúmalaq jarysy Chehiyada kórinis berdi. Sonday-aq, óz aimaghymyzdaghy Qyrghyzstan, Ózbekstan, Resey, Mongholiya, Qytay elderining qyzyghushylyghy oyandy. Kәzirgi kezde Chehiyada toghyzqúmalaq qauymdastyghy ashyldy. 2010 jyldan bastap әlem chempionaty óte bastady, Europada 2012 jyly Chehiyada әlem chempionaty, sosyn 2014, 2019 jyldary 2 dýrkin әlem chempionaty ótpek. Halyqaralyq  dengeyde biraz júmystar atqaryldy, biraq odan da kóp júmystar isteu kerek. Biraq, týrik aghayyndar mankalany 2009 jyldan bastap qolgha alsa da, kәzir jogharghy oqu mekemelerinde ony taratu men ýiretuden algha shyghyp, qarqyndatyp ketti. Biz búl jaghynan burokrattyq bylyqtardan basymyzdy kótere almay jýrmiz.

- Toghyzqúmalaqtyng qauymdastyghy Qazaqstannan basqa qay elderde bar?

-  Naqty tirkelgen qauymdastyqtar bizde, Qyrghyzstanda, Reseyde, Mongholiyada, Europa boyynsha Chehiyada bar. Sonymen birge basqa elderde jergilikti nasihattaushylardyng ýiirmeleri men klubtary bar.

Toghyzqúmalaqtan basqa týrkilerding qanday oiyndary osynday qarqynmen damu ýstinde?

-   Shynyn aitqanda, týrkilerding toghyzqúmalaqtan basqa óz elining shenberinen shyghyp damu danghylyna shyqqan oiyn joq. Biraq Týrkiyada qolgha alynghan mankala degen oiyn bar. Qyrghyzstanda «toghyzqúrgól» bar. Altayda «altayshatyra» degen oiyn bar. Basqa naqty kóriniske ie oiyn әzirge joq.

Qyrghyzdyng toghyzqúrgóli men toghyzqúmalaq bir emes pe?

-  HH ghasyrdyng basyna deyin búlar eki týrli erejemen oinalghan oiyn bolghan. Qyrghyz halqy ózderining búl oiynyna kónil bóle almaghan kezde, toghyzqúmalaqtyng erejeleri synalay enip ketken. 1948 jyly Toghyzqúmalaq erejesi bekitilip, qalyptasqannan keyin sol qyrghyzdarda da oinala bastaghan. Sol jyldary jazylghan enbekterde qyrghyzdarda «toghyzqúmalaq» atalghan jәne qazaqtyng oiyny delingen, biraq songhy jyldary qyrghyz aghayyndardyng úlshyldyghy bas kótergesin, olar ony ózderinshe «toghyzqúrgól» atap ketti, degenmen,toghyzqúmalaqtan aiyrmasy bolmay otyr.

-   Qay oiynnyng da әleueti onyng teoriyasyna qatysty ghoy. Toghyzqúmalaq búl jaghynan qalay damuda? Terminderi degendey?

-   Toghyzqúmalaqtyng terminderi jaqsy jetilgenmen, onyng teoriyalyq mәseleleri әli kýnge deyin týbegeyli qolgha alynghan joq. Álemde eki oiyndy kompiuterlik saraptaugha jatqyza almay jatyr. Onyng biri - japonnyng «go» degen oiyny, ekinshisi - osy bizding «toghyz». Shahmatta, bastan-ayaq jýrister saralanyp, kim qalay bastasa, qalay jenip, jeniletini zerttelse, toghyzqúmalaq búl jaghynan kemshin. Búl jaghynan japonnyng gosy men bizding «toghyz» kompiuterlik taldaugha kónbey jatyr. Atalghan eki oiyn sol jaq myy bóligin ghana emes, ong jaq myy bóligin damytugha qabyleti bar. Ong jaq myy kóbine ruhany damugha ýles qosatyn әleuet. Atalghan eki oiynda da osy ruhany syipat basym. Go oiynynda aldyn ala taldaugha baghynbaytyn jaqtary basym bolyp otyr. Mysaly, toghyzqúmalaqtaghy kompiuterlik baghdarlamagha baghynbaytyn «túzdyq» mәselesi bar. Ádette, túzdyq bolmasa, oiynda teng týsu bolmaydy delinip keldi. Túzdyq bolghanda ghana toghyzda teng týsu mýmkindigi bar delindi. Al, tәjiriybe basqa nәrseni kórsetip berdi: túzdyq bolmaghanda da taqtada teng oiyn qalyptasatyny belgili boldy. Ony kompiuterge taldau kórsete almaydy, joramaldau mýmkin emes. Al, Túzdyq toghyztektes 400-ge tayau oiyn bolsa, sonyng eshqaysysynda kezdespeydi, ol tek qana toghyzqúmalaqta bolyp otyr. Sonyng arqasynda toghyzdyng teoriyasy men әdis-tәsili bay kórinedi. Basqa oiyndarda Túzdyq bolmaghasyn, oiyn eki jaghdayda ghana ayaqtalady: eger bireui oiyn maqsaty oryndalsa, ekinshisi oiyn tastary tausylsa. Al, túzdyqtyng bar boluy oiyn sonyndaghy shiyelenisti 28 ese arttyryp otyr. Ásirese, otaular men túzdyq arasyndaghy tartystar asa taktikany qajet etedi. Mine, osyghan oray toghyzqúmalaqtyng sol shiyelenisterdi ashatyn teoriyalyq ahualy әli әljuaz bolyp otyr.

-   Oyynnyng atauyna kelsek: eki sózding tirkesinen qúralyp,shúbalynqy syipatta. Búl endi shetelge taraghan sayyn aitylymgha auyr soqpay ma? Jalpy, oiynnyng әuelgi atauy «toghyzqúmalaq» pa?

-  2006 jyly biz London olimpiadasyna barar kezde, qay ataumen aparamyz, qaytkende onyng mәn-maqsaty búzylmay jetedi degen talqy boldy. Biraq, sol kezdegi toghyzqúmalaqshylar osy atauda qalghanyn qalap, atau turasynda zertteme jasap, teoriyalyq jaghyn bekite týsuge uәde bergen edi. Biraq, ol uәde oryndalghan emes. Áli kýnge toghyzqúmalaq turaly naqty da qomaqty zertteu bolmay otyr. Shyn mәninde, búl oiynnyng birneshe ataulary bolghan: «toghyzqúmalaq», «han» oiyny, «qozdatu», keyde «orda» atalghan. Óz oiymsha, eng jaqsy da qolayly atau, ol - «orda» atauy. Tipti, «toghyz» dep qaldyrsaq ta bolady, óitkeni, «qúmalaq» sózin qosudyng ózi kóp adamdy shatastyrady. Kópshilik júrt oiynda tek qana toghyz qúmalaq bar dep úghyp qalady. Búl oiyndy «qoyshylar oiyny» dep ataytyn azamattar da bar, biraq ol shyndyqqa say emes, shyn mәninde búl oiyn eki taraptyng shayqas alanyn elestetedi, yaghny oiyn syipatynda әskery tartys, soghys ónerining kórinisi bar. Sondyqtan «toghyzqúmalaq» atauy bir jaghynan qarabayyr, oiynnyng mәnin ashpaydy, ekinshi jaghynan túrpayylau. Shetelge shyqqanda oiynnyng atauynyng maghynasyn ashugha úyalamyz da, «qúmalaq» sózin audarsaq, birqatar sheteldik әriptesterding myiyghyna kýlki ýiiriledi. Ispandar, nemister, týrikter súraghyshtaydy. Amal joq, olargha qoydyng nәjisi ekenin audarugha tura keledi, sosyn olar onyng oiyngha ne qatysy baryn úqpay dal bolady. Áriyne, búl oiyndy kóshpeli mәdeniyetting kórinisi ekenin, sodan qalghan atau dep týsindiruge bolady, biraq sóz kóbeyip, aqtalugha kóshetinimiz ras. Shyndyghynda «toghyzqúmalaq» degen atau songhy 2-3 ghasyrgha ghana tәn bolyp otyr. Al, 12-ghasyrda múnday oiyndar «kýsh» delingen, týrikter keyde mankalany  «kýsh» ataydy. Bylay aitqanda, oiyn barysynda eki taraptyng kýshteri syngha týsedi jәne bireui nyghayyp, bireuining kýshi kemiydi degendey mәn jatady. Kýsh synasu, aqyl synasu degen maghynada ghoy. Bolashaqta zertteuge shyndap kiriskenimiz maqúl. Jәne de «toghyzqúmalaq» atauyn qayta qaraudan tartynbaghanymyz dúrys. Tipti, «qúmalaqty» aitqanda, ózimizding adamdarymyz kýlip qoya beredi. Al, shyn mәninde búl ziyalylardyn, aqylmandardyng oiyny ghoy. Oghan qúmalaqtyng da, shopannyng da qatysy shamaly. «Qúmalaq» sózin qatystyru arqyly oidy biz mal sharuashylyghyna, malshylyqqa ghana búramyz da, eng bolmasa «toghyz» atasaq, onda ol sózding asa tereng mәnine boylar edik. 9 - san ghana emes, sheksizdikti, bolmysty, ata-babamyzdyng qúndylyqty ólshegen syipyry ghoy. Soghan kónil bóletin uaqyt jetti.

Ángimenizge kóp rahmet.

 

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2020
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2437
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2022
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1587