Dýisenbi, 13 Mamyr 2024
Alang 4003 10 pikir 15 Shilde, 2021 saghat 14:56

Ortalyq Aziyagha ortaq qauip jәne Qazaqstannyng saqtanuy

Qazaqstan әlemning qay túsynda diny lankestik úshyqsa, ony basa nazargha alyp, kýresu joldaryn qarastyratyn birden bir el. Sebebi lankestik shekara tandamaydy. Oghan Siriya men Irakqa әlemning 90-nan astam elinen sodyrlardyng aghylyp baruy aiqyn dәlel. Olardyng arasynda qazaqstandyq azamattar da boldy. Mine, sol ashy tәjiriybeni eskergen biylik qazir jan-jaqty júmys jýrgizip jatyr. Onyng ishinde basa nazardy Aughanstan tarapynan tuyndauy mýmkin radikaldyq iydeologiyalargha bólip otyr. Keninen tarqatsaq.

Eki apta boyy әlemning nazary Aughanstangha audy. "Taliban" qozghalysy Aughanstanda jana әskery qimyldargha kóship, aitarlyqtay aumaqty ózine qaratqan. Ortalyq Aziya memleketteri de jaghdaygha alandaushylyq tanytyp otyr. Sebebi Aughanstan Ortalyq Aziyadaghy ýsh elmen shektesedi. Olar Týrkimenstan, Ózbekstan, Tәjikstan. Kórshining ýii órtense, óz ýiindi de órt shaluy mýmkin ekenin Ortalyq Aziya basshylary jaqsy týsinedi. Sondyqtan da aughan jerindegi arpalysqa alandap qarap otyr.

Aughanstandaghy "Taliban" qozghalysynyng kýsh alyp, jana qarqyngha kóshuine birneshe sebep bar. Basty sebep NATO әskerining aughan jerinen tolyq shygharylatyny bolyp otyr. Tramp biyligi bastamasyn qújattyq negizde qalap, al Bayden ony shynayy túrghydan iske asyrugha kiristi. AQSh 2021 jyldyng 11 qyrkýiegine deyin Aughanstannan әskerin alyp ketpek. 11-qyrkýiek kýni de әriyne simvolikalyq túrghydan tandaldy. Óitkeni 2001 jyldyng 11 qyrkýiegindegi oqigha AQSh pen Batys elderining Aughanstangha keluine sebepker boldy. Aragha jiyrma jyl salyp, olar óz elderine qaytpaq. Qazirding ózinde Aughanstan jerinen koalisiya kýshterining jartysy shyghyp ýlgerdi. Qalghan jartysy aldaghy eki jarym aida kezeng kezenimen tolyq shygharylmaq. Búl talibterding kýsh aluyna basty sebepker bolyp otyr. Talibter shyghyp jatqan Batystyq koalisiyagha tiyispeydi, alayda Aughanstan biyligine qarsy qaru kezenuin toqtatpaydy.

Talibannyng kýsh aluyna ekinshi sebep ol pandemiya. 2020 jyldan bastap әlemdi jaulaghan koronavirus aughan jerine de jetken. Memleket halyqty әleumettik túrghydan qamtamasyz etuge qauqarsyz, al medisinalyq negizde jedel әreket etuge tәjiriybesiz bolyp shyqty. Búl kemshilikterdi lankestik úiymdar óz paydasyna sheshuge tyrysty. Olardyng ishinde "Taliban" qozghalysy da bar. Talibter ózderine iyelik etetin aimaq halqyna azyq-týlik taratty, aimaqtar arasyndaghy qozghalysty toqtatyp, virustyng órshuin azaytu maqsatynda karantindik sharalar engizdi. Tipti maska men emdik shópter, Pәkistannan kelgen dәrilerdi de ýlestirgen. Búl jergilikti halyqtyng yqylasyna ie bolu maqsatynda jasalghan sharalar bolatyn. Atalmysh shara iydeologiyalyq negizde "resmy biylikke qaraghanda Taliban әldeqayda myqty әri halyqty qoldaydy" degen jansaq pikirdi órshitip, byrneshe myng halyqtyng talibter aimaghyna ótuine sebepker boldy.

Endi mine aragha 25 jyl salyp Taliban 1996 jyldy qaytarghysy keledi. 90 jyldary Aughanstanda jappay shabuylgha shyghyp, 1996 jyly 27-qyrkýiekte Kabuldy basyp alyp, taqtan taydyrylghan preziydent Nadjibullany aiuandyqpen óltirip, biylikti qolyna alghan sәtti qaytarsam dep ansaydy. Qúr ansap qoymay, sol maqsatta әreket jasauda.

1996-2001 jyldar aralyghynda "Taliban" qozghalysy Aughanstan aumaghynyng 90%-dan astamyn basyp aldy. Lankestik úiymnyng qolynda tipti el astanasy Kabul qalasy da boldy. 2001 jyly Aughanstan jerine Batystyq koalisiya keldi. Basty sebep 2001 jyldyng 11-qyrkýieginde AQSh-ta adamzat tarihyndaghy alapat terrorlyq akt boldy. Búl oqigha AQSh әskerining Tayau Shyghysqa keluine sebepker boldy. Batystyq koalisiya Aughanstangha at basyn búrdy, sebebi aughan jerinde terrorlyq aktini úiymdastyrghan degen Usama Ben Laden jasyrynuda degen aqparat aityldy. Usama Ben Laden 2-mamyr kýni 2011 jyly Pәkistan jerinde óltirildi. Al Batystyq koalisiya Aughanstandaghy resmy rejimdi qoldau júmysyn on jyl qatarynan jalghastyrdy.

Qazirgi tanda Batys әskeri aughan jerinen shyghuda. Beyresmy derekter Taliban qozghalysynyng iyeligine elding 30% aumaghy ótkenin habarlauda. Búl Ortalyq Aziya elderining basshylaryn ortaq qauip aldynda biriguge iytermeleude. Ortalyq Aziyagha Taliban qozghalysynyng kirui ekitalay. Sebebi olargha ózge aimaqqa ótuge qaraghanda, Aughanstandaghy biylikti tolyq alugha úmtylu manyzdyraq. Alayda Aughanstan jerindegi ózge terrorlyq úiymdar bәseke men ózara soghysqa shydamay soltýstik aimaqqa jyljuy mýmkin. Mine búl ýlken qauip boluy ghajap emes. Sebebi Aughanstandaghy DAISh (IGIYL) úiymynda 3 myngha juyq sodyr bar, olardyng basym bóligi Ortalyq Aziya elderinen shyqqan lankester.

Aughanstandaghy úrys qimyldaryn Resey barynsha ózine paydalanudy oilap otyr. Qazirding ózinde reseylik BAQ-tar "Ortalyq Aziyany tek qana Resey әskeri qútqarady" degen oidy tyqpalauda. IYdeologiyalyq, sayasy túrghydan yqpalyn arttyru ýshin týimedeydi týiedey etude. Kremliding ýirenshikti, jalpygha belgili әdisi.

Al ortalyq Aziya basshylary ýshin eng tiyimdi jol, qauipting baryn eskerip, eski ókpeni úmytyp, ózara әriptestik formatyn arttyru. Kiykiljinderdi, su men shekara bólisu mәselesin úrys dalasynda emes, kelissóz basynda sheshuge tyrysu. Búl aimaqqa qanday da bir derjavanyng yqpalyn arttyrugha kedergi jasap, ishki birlikting kýshengine sebepker bolar edi.

Qazaqstan radikaldyq toptargha qarsy júmysyn arttyryp, aimaqta, onyng ishinde Qazaqstanda diny ekstremizm men terrorizm qaupin artuyn eskere otyryp, diny lankestikke qarsy júmystardy kýsheytti. Ol iydeologiyalyq sipatta ótude. Siriyadan әkelingen radikaldyq top otbasylary men mýshelerin oqytu, olardy qayta tәrbiyeleu júmystary da jýrip jatyr. Endi mine Aughanstandaghy qauipti de eskerip, aqparattyq kenistiktegi júmysty kýsheytken. Búl aqtalatyn shara. Sebebi lankestikpen kýres eng aldymen iydeyalyq negizde ótedi.

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1962
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2277
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1869
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1552