Jeksenbi, 19 Mamyr 2024
Janalyqtar 3041 0 pikir 19 Mamyr, 2009 saghat 11:53

Qytay gidrosayasatyn kusheytuge kiristi

Kýndelikti kýibeng tirlikting shyrmauynan shygha almay, «Baytal týgil bas qayghy bolyp» jýrgen qarapayym qazaqqa dәl qazir elding ekologiyalyq ahualy sonshalyqty ózekti kórinbegenimen, múnyng saldary keleshekte aiyqpas dertke ainalary talassyz. Suy tartylyp, jaghasynan tonnalap túz kóshken Aral tenizining adam tózgisiz ahualy endigi jerde Balhash kólining basyna tónip túr. Bәrine bayaghy  Qytay kinәli.

Serik QARABAS

Kýndelikti kýibeng tirlikting shyrmauynan shygha almay, «Baytal týgil bas qayghy bolyp» jýrgen qarapayym qazaqqa dәl qazir elding ekologiyalyq ahualy sonshalyqty ózekti kórinbegenimen, múnyng saldary keleshekte aiyqpas dertke ainalary talassyz. Suy tartylyp, jaghasynan tonnalap túz kóshken Aral tenizining adam tózgisiz ahualy endigi jerde Balhash kólining basyna tónip túr. Bәrine bayaghy  Qytay kinәli.

Serik QARABAS

Ken-baylyghymyzdy aldyna jayyp salyp, meymandos kónilmen qarsy alyp otyrghan Qytay kórshimiz su mәselesine kelgende sarandyq tanytty. Sheteldik aqparat kózderining aituynsha, bastauyn Shynjan ólkesinen alatyn eki birdey iri ózen Ertis pen Ilening suyn paydalanugha baylanysty Qytaymen Qazaqstan arasynda birqatar qarama-qayshylyqtar tuynday bastaghan siyaqty.
2007 jyldyng sonyna qaray Pekinde ótken Qytay-Qazaqstan birlesken komissiyasynyng 5-shi sessiyasynda eki taraptyng ókilderi shekaralyq ózenderdi paydalanu men saqtau problemalaryn talqygha salghan-dy. Bizding delegasiyany bastap barghan Auyl sharuashylyq ministrining orynbasary Aytjanov myrza ózining әriptesi, QHR su resurstary jónindegi ministrining orynbasary Syao Yong degen sabaz bastaghan qytaylyq mamandarmen betpe-bet otyryp, qyzu әngime jýrgizgen. Basty taqyryp – Balqashtyng jaghdayy. Ertis pen Ile ózenderin paydalanu turasynda 2008-2009 jyldargha arnalghan jospar da jasalghan. Biraq, ókinishke oray búl kezdesuden esh nәtiyje shyqqan joq. Eki eldi baylanystyryp jatqan eki iri ózennning taghdyry kýrmeuli kýiinde qala berdi. Tek anqau qazaqty ýrkitip almau ýshin qytaylyqtar jyly sóilep shygharyp salghan. Sebebi, energetikalyq kózderge tapshy Qytay memleketine Qazaqstan aspannan Qúdaydyng ózi bere salghan «batpan qúiryq» edi. Aytqanday-aq, «Manghystaumúnaygazdyn» 50 payyz aksiyasyn satyp alu arqyly eldegi óndiriletin múnay shiykizatynyng ýshten birine qol jetkizgen olar, aldymen gazet-jurnal shygharyp, artynan qytay tilin qazaq-orys tilderimen qatar keninen qoldanysqa engize otyryp ózining әlimsaqtan beri kózdep kele jatqan qarusyz jaulap alu sayasatyna kiristi.   Ekonomikasymen dýnie jýzin baghyndyrudy maqsat etken Qytay qazaq dalasyn iygeruge lap qoydy. Qaryz berdi, qarajat qúidy. Múnday «jomarttyqqa» mәz bolghan bizding biyliktegi aramtamaqtar túzy betine shyghyp, jaghalauynan suy qasha bastaghan Balhashtyng kýiin úmytyp ketti. Al, 16,4 sharshy shaqyrym aimaqty alyp jatqan jer betindegi eng iri kólderding biri sanalatyn Balhash adamnyng qolymen jana apat aimaghyna ainaldy. Kól jaghasyna ornalasqan óndiris oryndarynyng ziyandy qaldyqtarymen ulanuy jetpegendey, Ilening suy dengeyinen tómendep ketti. Nege deysiz ghoy, óitkeni, Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq aimaghynda óndiris jәne auyl sharuashylyq salasyn damytu jolgha qoyylghan. Atalghan salalar sudy mol kólemde qajet etetindigi6 aitpasaq ta týsinikti shyghar. Jalpy, Balhash kólining 80 payyzgha juyghy Ilening suynan qúralady desek, atalmysh ózenning 70 payyzy Qytay ólkesindegi irili-úsaqty ózenderden jinalady eken. Sol sebepti Aral tenizi ýshin Syrdariya men Ámudariya ózenderining manyzy qanday bolsa, Balqash ýshin Ilening suy odan da manyzdy.
Qytaydyng qúrsauynan qútylu qiyn
Múny qorshaghan ortany qorghaugha atsalysyp jýrgen azamat Mels Eleusizov myrza da moyyndaydy.
«Biz búl problemany búrynnan beri kóterip kelemiz. 2000 jyly Tabighat odaghy alghash ret Balhash forumyn ótkizip, jiyn barysynda kólding ekologiyalyq ahualyn jan-jaqty kórsettik. Arnayy eki tomdyq kitap ta shyghardyq. Sol kezdegi bizding jasaghan boljamdarymyz ainy-qatesiz oryndalyp jatyr. Búlaysha jalghasa berse Balhash kóli Araldyng kebin kiyedi. Aytalyq, Aral tenizining keuip qalghan jaghasynan úshqan túz taudaghy múzdyqtardy eritude, nәtiyjesinde aua rayy ózgerip, ghalamdyq jylynu kórinis bere bastady. Múnyng ózi óte qiyn jaghday. Endi búghan Balhash kelip qosyldy. Qayta, Araldyng manynda eldi-meken kóp emes, onda tek balyqshylar ghana túrady. Al, Balqash basseynining aumaghynda 3 mln. adam qonystanghan, ekologiyalyq apat ornasa búlardyng barlyghy basqa jaqqa kóshuge mәjbýr bolady», - deydi ekolog maman. Mels Eleusizovting aituyna qaraghanda, Qytay memleketi әli kýnge su resurstaryn paydalanu jónindegi halyqaralyq konvensiyagha qol qoymaghan. Sondyqtan Ile men Ertis ózenderining suyn qalay qoldanam dese de, erki ózinde. Dey túrghanmen, Tabighat odaghynyng basshysy eger Balqashtyng suy tartylyp, jaghasynan túz kóterile bastasa, múnyng zardaby Qytaydy da ainalyp ótpeydi degendi eskertedi.
«Qapshaghay su qoymasy salynghaly beri Ilening dengeyi 2,5 metrge tómendedi. Qytay auyl sharuashylyq salasy men óndiristi damytu ýshin búl ózenning boyyna bógender salmaq, eger olay bolghan jaghdayda Ilening suy mýldem azayady. Sol sebepti Balqashtyng mәselesin tez arada sheshu kerek. Eki elding ókilderi ýstel basyna otyryp, sheshpese basqa jol joq», - deydi Eleusizov myrza.
Sonymen qatar, Qazaqstannyng shyghysyndaghy iri ózen Ertisting de erteni búlynghyr. Auyl sharuashylyghy men kәsiporyndardy damytugha qúlshynys bildirip otyrghan Qytay suy mol Ertisting boyyna da jaghalay bógen ornatpaq. Tipti, keybir derek kózderi ózen suynyng jartysynan astamyn kórshimiz auyl sharuashylyghy júmystaryna paydalanugha búryp almaq degen әngime shyqqandyghyn rastaydy. Qalay degenmen de, elimizding kýre tamyry Ile men Ertis qúryp ketuding aldynda túr. Búl turasynda osydan birneshe jyl búryn Múrat Áuezov bylay dep boljam jasaghan: «Jetisu, Shyghys jәne Ortalyq Qazaqstan aimaqtaryna ekologiyalyq, әri ekonomikalyq orasan zor apat әkeletin Qytay tarapynan josparlanghan shekaralyq ózenderding basym bóligin iyelenu әreketi, qytaylyq ekspansiyanyng manyzdy formalarynyng biri... Dauly aimaqtardyng problemasyn shekaralyq ózenderding mәselesimen birge keshendi týrde sheshu kerek edi. Búlay bolmady, nәtiyjesinde Qazaqstan óz mýddesin qorghauda myqty hәm búltartpas dәlelderden qol ýzip qaldy».   
Áuezov myrzanyng aitqany aiday keldi. Bizding el qazir Qytaydyng qas-qabaghyna qarap otyr. Nesin jasyramyz, qazaqqa búiyrmaghan qazba-baylyq solardyng enshisinde. El ekonomikasyn qoldaryna ústatyp qoydyq, qarjy-qarajatty da qytaylar basqaruda. Jaqynda yuanidi ainalymgha engizgeli jatyrmyz. Qytay tilin әspettep tórimizge shyghardyq, baspasózin memlekettik tirkeuden ótkizip berdik. Basqa neng qaldy?! Qarusyz-aq basyp alu degen osy emes pe! Ile men Ertisting suyn búryp alyp, tamshy tatyrmay qatyrsa ózinnen-ózing Qytaydyng ayaghyna jyghylasyn. Mine, әngimening úshy qayda jatyr. Osyny bek týsingen olar әuel basta qazaqty qarmaqqa ilip ústaghan. Endi búdan shyghu bizge әste qiyn. Onyng ýstine Astanadaghy qu qúlqyndar býkil shiykizatty «syigha» tartqany bylay túrsyn, daghdarys kezinde qaryz alyp, memleketti jipsiz baylady. Qashsang da qútyla almaysyn. Jalpaq tilmen aitsaq, múndaydy «qúldyq qamyty» kiygizildi deydi. Jetpis jyl orystyng otarynda ezilgen qazaq, ózin-ózi (dúrysy, memleket basyndaghy kókeler) Qytaydyng qúrsauyna laqtyrdy. Arty qalay bolar eken?..

«QAZAQSTAN» aptalyghy, №18 (258), 14-mamyr, 2009

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2145
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2549
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2355
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1658