Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 7657 0 pikir 7 Mamyr, 2012 saghat 09:36

Zәky Ahmetov. Jana iydeyalar jarshysy

Mirjaqyp Dulatov XX ghasyrdyng bas kezinde qazaq qoghamynda qanat jayghan demokratiyalyq qozghalystyn, elding eldigi, erkindigi, mәdeny órkendeui ýshin kýreske jana baghyttyng eng iri ókilderining biri boldy. Sondyqtan onyng poeziyasynan, barlyq shygharmalarynan tynymsyz: izdenu, ilgeri úmtylu saryny, kýres ruhy birden-aq kýshti sezildi. Aqynnyn, alghashqy óleng jinaghynyng aty bolghan «Oyan, qazaq!» degen sóz jalpy júrtqa jar salghanday bolyp jana dәuirding quatty ýnindey estildi.

Osy kitaptyng «Oyan, qazaq!» degen atynyng ózi halyqty mesheuliktin, nadandyktyng shyrmauynan qútylyp, әdilettik ýshin, óner-bilimge, mәdeniyetke jetu ýshin kýresuge shaqyrghan kýshti úran bolyp estildi, solay qabyldandy. Aqynnyn, ozat iydeyalargha toly ólenderi kópshilikting nazaryn tez audaryp, kitap el ishine keninen taray bastady. M. Dulatov patsha ýkimetining sayasatyn әshkerelep, zansyzdyqqa, halyqqa qysym jasaushylyqqa qarsy shyqty. Qazaq jastaryn okytu, mektep ashu qazaqsha gazet-jurnaldar shygharu qajettigin aita otyryp, M. Dulatov orys tilin, mәdeniyetin iygeruge de erekshe mәn berdi.

Eldi búrynghy mesheulikten arylyp, óner men bilimge úmtylugha shaqyru iydeyasy Abaydan, Abay zamanynan bastaldy. Alayda, osy iydeyanyng jana qoghamdyq jaghdayda kenirek, janasha maghynagha ie bolyp, «Oyan, qazaq!» degen sózding últtyq úrangha ainaluy osy kez - XX ghasyrdyng basy bolatyn.

Mirjaqyp Dulatov XX ghasyrdyng bas kezinde qazaq qoghamynda qanat jayghan demokratiyalyq qozghalystyn, elding eldigi, erkindigi, mәdeny órkendeui ýshin kýreske jana baghyttyng eng iri ókilderining biri boldy. Sondyqtan onyng poeziyasynan, barlyq shygharmalarynan tynymsyz: izdenu, ilgeri úmtylu saryny, kýres ruhy birden-aq kýshti sezildi. Aqynnyn, alghashqy óleng jinaghynyng aty bolghan «Oyan, qazaq!» degen sóz jalpy júrtqa jar salghanday bolyp jana dәuirding quatty ýnindey estildi.

Osy kitaptyng «Oyan, qazaq!» degen atynyng ózi halyqty mesheuliktin, nadandyktyng shyrmauynan qútylyp, әdilettik ýshin, óner-bilimge, mәdeniyetke jetu ýshin kýresuge shaqyrghan kýshti úran bolyp estildi, solay qabyldandy. Aqynnyn, ozat iydeyalargha toly ólenderi kópshilikting nazaryn tez audaryp, kitap el ishine keninen taray bastady. M. Dulatov patsha ýkimetining sayasatyn әshkerelep, zansyzdyqqa, halyqqa qysym jasaushylyqqa qarsy shyqty. Qazaq jastaryn okytu, mektep ashu qazaqsha gazet-jurnaldar shygharu qajettigin aita otyryp, M. Dulatov orys tilin, mәdeniyetin iygeruge de erekshe mәn berdi.

Eldi búrynghy mesheulikten arylyp, óner men bilimge úmtylugha shaqyru iydeyasy Abaydan, Abay zamanynan bastaldy. Alayda, osy iydeyanyng jana qoghamdyq jaghdayda kenirek, janasha maghynagha ie bolyp, «Oyan, qazaq!» degen sózding últtyq úrangha ainaluy osy kez - XX ghasyrdyng basy bolatyn.

Mirjaqyp әdebiyet, mәdeniyet isine qazaq dalasynda, jana demokratiyalyq, aghartushylyq qozghalys bel alyp, keng óriske shygha bastaghan tústa aralasa bastady. 1905 jylghy orys revolusiyasy Reseyde taptyq kýres, sayasy qozghalystyng kýsheye týskenin aighaqtady. Patshalyq ýkimet Reseyding shet aimaqtaryndaghy, sonyng ishinde Qazaqstandaghy demokratiyalyq qozghalysqa, әsirese, azattyq ansau iydeyasynyng óris aluyna jol bermeuge tyrysty.

1905 jyldyng ózinde-aq qazaqtyng últtyq intelliygensiyasynyng ókilderi úiymdasqan sayasiy-әleumettik kýshke ainalyp, halyq mýddesine birden-bir sәikes dep sanalghan tilek-talaptardy patsha ýkimetining aldyna ashyq qonggha sheyin barghan.

«1905 jyldan beri bizding qazaq júrty da basqalardyng dýbirine elendep, olardyng isine eliktep últ paydasyn qolgha ala bastady. Sol bostandyq jyldarynda Semey oblysynyng oqyghan basshylary kózge kórikti is qylyp, júrtqa kósemdikpen jol-joba kórsetkeni ýshin aldy, abaqtygha jabylyp, arty aidalyp, qalghandary senimsiz bolyp qaldy», - dep jazdy Mirjaqyp Dulatov keyinirek «Qazaq» gazetinde (1913, № 28).

Dulatov Mirjaqyp 1885 jyly 25-qarashada Torghay uezindegi Mayqara bolysynyng 3-inshi auylynda tughan. 1935 jyly 5-qazanda aidauda, lageride jýrgen kezinde auyryp, qaytys bolady. Ákesi Dulat qarapayym isker, qol sheberi etikshi bolghan.

Mirjaqyp 8 jasqa tolghan kezinen bastap eki jylday auyl moldasynan sabaq alady. Odan song auyldaghy orys mektebinde, al 1897 jyly Torghaydaghy orys-qazaq mektebinde oqidy. 1904 jyly ol Omby qalasynda jasyryn úiymgha qatysady, qazaq intelliygensiyasynyng aldynghy qatarly ókilderi Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynovpen jaqyndasady. 1905 jylghy orys revolusiyasy kezinde Qarqaralyda ereuilshilerding arasynda bolady.

1907 jyldan bastap onyng birli-jarym ólen, maqalasy da jariyalana bastaydy. Mirjaqyp Dulatov birden-aq qazaq halqynyng arman-mýddesin tereng týsine biletini, qazaq qoghamynda janadan ópic alyp kele jatqan demokratiyashyl iydeyalardyng jarshysy ekenin aiqyn tanytty.

Mirjaqyptyng «Serke» gazetining («Ulifat» gazetine qosymsha) 1907 jyly 2 nómirinde basylghan «Bizding maqsatymyz» atty maqalasy keshirim jasaugha bolmaytyn sayasy ýgit dep sanalyp, búl gazet konfiskelensin degen sheshim qabyldanady. Onyng osy maqaladaghy pikirleri «Oyan, qazaq!» kitabynda әsirese aiqyn, әserli aitylady.

«Oyan, qazaq!» 1909 jyly túnghysh ret jaryq kórip, kitap 1911 jyly ekinshi ret jariyalanady. Osy jyly patsha ýkimetining baqylau orny «Oyan, qazaq!» eldi búzatyn, dýrliktiretin, revolusiyagha ýndeytin kitap dep tauyp, M. Dulatovty qamaugha alady, kitapty taratugha,. oqugha ýzildi-kesildi tyiym salynsyn degen sot sheshimin, shyghartady. Kitaptyng qoldan-qolgha tarap jýrgen qanshama danasyn taptyryp, jighyzyp, joyyp jiberudi qatty qadaghalaydy.

«Oyan, qazaq!» kitabyn oqyghanda Mirjaqyptyng halyqtyng mún-múqtajyn óz múnynday kóretini әr sózinen aiqyn sezilip túrady. Aqyn ózining halyq aldyndaghy jauapkershiligin tolyq sezinedi. Ol óz zamandastaryna, kózi ashyq ziyalylargha tariyh, qogham qanday mindet jýktep otyrghanyn anyq anghartady, halyqty eskilikten, mesheulikten, zorlyq-zombylyqtan, qanau-ezushilikten qútqaratyn kýshti qúral oqu-bilim, óner, ghylym, adal enbek, әdildik, adamgershilik ýshin kýresu ekenin úgha bildi.

Mirjaqyp Dulatov patsha ýkimetinin, qazaq dalasy biyleu isin jýrgizudegi sayasatynyng kemshilikterin, kertartpa sipatyn aiqyn anghardy. 1916 jylghy oqighany, 1917 jylghy aqpan kóterilisi men Qazan tónkerisi, azamat soghysy kezindegi sayasiy-әleumettik jaghdaydy kózimen kórip, dúrys baghalay aldy. Osynday ýlken tarihy oqighalar bolyp jatqan kezenderde aldynghy qatarly qazaq ziyalylarynyn, qogham qayratkerlerining kýresi elding azattyghyn saqtap qalugha baghyttaldy. Sol dәuirdegi tarihtyn, uaqyttyng ózi qazaq qoghamynyng aldyna tartqan, kýn tәrtibine qoyghan eng manyzdy, týbegeyli mәsele kanday edi desek, halyq mýddesin kózdegen ozat oily qazaq ziyalylarynyng qoghamdyq, sayasy kýrestegi aldyna qoyghan negizgi maqsaty elding azattyghyn qorghap qalu, sol ýshin últtyq memleket qúru bolatyn der edik. El berekeli, bedeldi bolu ýshin, halyqtyng últtyq mәdeniyetin órkendetu ýshin aldymen azattyq, bostandyq kerek, erikti el bolu kerek ekenin olar jaqsy týsindi. Qazaq eline avtonomiya beru mәselesin ashyq qoyghan Álihan Bókeyhanov, 1917 jylghy aqpan tónkerisinen keyin búl ýmitting aqtalmaytynyn bayqap, últtyq partiya qúru isine kirisedi.

«Biz Alash úrandy júrt jiylyp, últ avtonomiyasyn tikpek boldyq», - deydi Álihan Bókeyhanov, biraq ol niyet qoldau tappady dey kelip: «Men sonan song qazaq Alash partiyasyn ashugha kiristim», - deydi («Men kadet partiyasynan nege shyqtym?» degen maqalasynda. «Qazaq», 1917. № 256). Mine, sóitip qazaq intelliygensiyasynyng aldynghy qatarly ókilderi «Alash» partiyasyn kúryp, «Alash-orda» ýkimetin ornatqan kezde Mirjaqyp Dulatov alash tuyn kótergen Álihan Bókeyhanov pen Ahmet Baytúrsynovtardyng qatarynda boldy.

Aqynnyng «Alashqa» atty óleni «rekviyem» (qazaly jyr) dep atalghanymen, ony tek ótken zamandy ansau sarynyna qúrylghan demesek kerek. Qazaqtyng búrynghy ózderi aq kiyizge kóterip saylaytyn handary, әdil biyleri, el namysyn qorghay alatyn batyrlary bolghan keng saharada malyn baghyp, erkin kóship-qonyp jýrgen dәuiri artta qaldy dey otyryp, Mirjaqyp ol zaman ókingenmen endi qaytyp kelmeydi, sondyqtan uaqyttyn, qoghamdyq jaghdaydyng ózgergenin týsinip, soghan sәikes әreket qylyp, qazaq kóshin ongha bastaytyn adamdar kajet degen oiyn andatady. Býgingi ózining bas paydasyn ghana oilaghan malqúmar paraqor basshylargha erip, aldanudan saqtandyrady. Ejelgi kóshpeli dәuirdegi ómir-túrmystyng jaqsy, jarasymdy jaqtary, óz artyqshylyghy az emes ekeni aqynnyng basqa ólenderinde de sheber beynelenip kórsetilgen. Búghan mysal retinde «Qazaq halqynyng búrynghy mәgishaty» ólenindegi myna surettemeni eske alalyq:

Ketushi ed kóshbasshylar ilgeri ozyp,

Jarasyp óz formynsha sayasaty.

Jarysyp bozbalalar jýrushi edi,

Jaratqan ýki taghyp jýirik aty.

Jaylaugha shygha aighyr suytushy edi,

Ystyqtyng qalmaydy dep zararaty.

Tizilip kól jaghalay qonushy edi,

Jarasyp aq ýilerding kiyafaty.

Kókoray shalghyndargha bie baylap.

Baylyqtyng kórinushi edi ghalәmәti.

Jan-januar rahatpen bir jasaushy edi,

Kirgendey bólmesine jer jәnnәti.

Ishken mas, jegen toq bop jýrushi edi,

Týzelip, bozbalamen sayahaty.

Alayda aqyn búrynghyny birynghay madaqtaudan aulaq. «Qazaqtyng búrynghy hәm býgingi hali» atty óleninde ol erte zamandarda da әdilettilik bolmaghan dep ashyq aitady:

El shauyp, kisi óltirse batyr degen,

Batyrlar fakirlerding haqyn jegen.

Biz múnday búl uakytta bolar ma edik,

Istese halyq paydasyn ghaqylmenen.

El ishinde alalyq, barymta, ýrlyq búrynnan bar ekenin joqqa shygharmay, al búl kýnde el biyleushiler «shen alyp dәrejege jetkendey bop» óz paydasy ýshin halyqty satudan tayynbaydy dep patsha әkimderine jalynyp kýn kóruge úmtylatyndardy qatty sheneydi. «Saylaushylar haqynda» atty óleninde:

Shyqqaly volost saylau qyryq jyl ótti,

Ol saylau bayqasanyz, týpke jetti.

Bay bolyp, myrza atanyp mal bitkender,

Talasyp bolystyqqa aqsha tókti.

Bolys bolar mal shashyp, shyghyndanyp,

Saylau eter osylay tynymdanyp.

Ábden bolyp alghan song rashodyn,

Bitiredi halyqtan jylynda alyp.

Aqyn patsha ýkimetining qazaqtardy malgha jayly, shúrayly jerlerden ysyrugha baghyttalghan sayasatyn әshkereleydi.

Myng jeti jýz otyz bir sәnasynda,

Biz kirdik Russiyanyng fanasyna.

Jylynda myn jeti jýz alpys segiz

Qazynalyq dedi jerding hәmmәsin da.

Ayyrylsang qalghan jerden osy kýngi,

Topyraqqa maldy, qazaq, baghasyng da, - deydi ol «Qazaq jerleri» óleninde. Qazaq dalasyna engizilgen el biyleu jýiesining halyq mýddesin jaqtaugha ylayyqtalmay, jergilikti әkimderdi әlsiretip, patsha ýkimetining basqaru oryndaryndaghy úlyqtardyng ókim jýrgizuine qolayly etip jasalghanyn Mirjaqyp tolyq týsingen.

Múnymen mal shashylyp, ar ketedi,

Kýshti әlsirep, nashardan hal ketedi.

Ótirikti rasqa shygharam dep,

Jalghan iske ant berip jan ketedi, - dep, qazaq dalasyn bólshektep, úsaq-úsaq bolystargha bólu, sóitip, әlsiz, úlyqqa baghynyshty el basqarushylardy kóbeytu el ishinde arazdyqty qozdyrugha sebep bolyp otyrghanyn anghartady.

Búdan búryn da, býgingi zamanda da halyqtyng ayaghyna oralghy bolyp, ony algha bastyrmay otyrghan birliktin, birauyzdylyqtyng joqtyghy degen týiindi oiyn aqyn meylinshe ashynyp aitqan:

Birlik joq, altyauyzdy halyqpyz ghoy,

Qatardan sol sebepti qalyppyz ghoy.

Endi eldi tendikke jetkizetin óner, ghylym dey otyryp, ony halyqtyng keregine júmsau, iygiligine asyru qajet ekenine zor mәn beredi:

Ghylymyng bolsa-daghy úshan-teniz,

Payda joq óz halqyna qyzmet etpey, - deydi.

Halyqtyng taghdyryn oilap, tolghanyp, elding birligin, birauyzdylyghyn arttyru, zamannyng ynghayyna qaray qam jasau, hareket qylu, talaptanu, adal qyzmet qylu, jastargha bilim beru, ghylym ýiretu, músylmanshylyq jolyn ústau, orys tilin,, ónerin bilu sekildi asa manyzdy qoghamdyq mәselelerdi qozghaytyn ólenderinen azamat aqyn, jalyndy publisist, batyl kýresker, qajyrly qogham qayratkerining túlghasyn kóz aldymyzgha anyq elestete alamyz.

Sonda oqyrmandy elitip qyzyqtyratyn, baurap әketetin ne desek, ol aldymen avtordyng shynshyldyghy, adaldyghy, әr sózin erekshe ynta, yqylaspen, qatty qúlshynyspen aitatyny deymiz. Aqyn bireulerdi kemshiligin tauyp synaghanday, keyde ústaghan jerinen aiyrylmay, qadalyp, qatty aitqanday bolsa da, syrt kózben kórgendey, syrttan aitqanday bolmay, qatar, bipge otyryp sóileskendey. Ashynghany da, aqyl bergeni de artyq kórinbeydi. Birge oilasyp, birge múndasyp, syrlasqanday seziledi.

Sondyqtan aqynnyng naz ghyp, sipay aitqan synyn da, ashynyp ashy mysqyl-kekesinmen týirep shenegen sózderin de oryndy demeske amal qalmaydy. Ol birde:

Atana dәulet bitse, búlghaqtadyn,

Hisapsyz sózder sóilep yrjaqtadyn.

Mәz bolyp «myrza» degen qoshemetke,

Buynyp myqynynnan yrghaqtadyn.

Boyaumen syrladynyz syrtynyzdy,

Kerilip syipadynyz múrtynyzdy.

Qarasam ishinizdi ashyp, dәneme joq,

He deyin nadan demey, júrt bәrindi, - dese, taghy birde:

Júmys kóp bizding júrtqa únamaghan,

Nashar joq qorlyq kórip jylamaghan.

Shortanday shabaq jútqan jalmauyzdar,

Tekserip óz ghayybyn synamaghan.

Ayaghyn paydaly iske bir baspaghan,

Úmtylghan ólimtikke bir ash taghan.

Týieni týgimenen jútsa-daghy,

Haramnan nәfsi tiyp, bir qashpaghan, - deydi. Yaghni, bir orayda әzil-qaljyny aralas syn aitqanday bolsa, endi bir orayda ozbyr, opasyz adamdardyng minez-qúlqyn badyraytyp, kózge shúqyghanday batyryp aitady.

Qoghamdyq ómirdegi qayshylyqtardy, jaghymsyz isterdi synap, әshkerelep, әigileuge nazar audara otyryp, aqyn adaldyq, әdildik, kishipeyildilik, adamgershilik qasiyetterdi uaghyzdaudy eshbir esinen shygharmaydy.

Shikireyip, ya jigitter, ketpelik,

Insaplyqqa ersi júmys etpelik.

Qarastyryp halyq paydasyn jabylyp,

Kómek berip múqtajdargha kóptelik.

Paydasy joq israftan boy tartyp,

Kereksizge beker maldy tókpelik.

Kәdәry hal bireu shyqsa talapker,

Rәd qylyp hәsәflikpen sókpelik.

Ár iske óner, haylә kerek bolsa,

Til alsang omyraulap salma kýshke.

Búl sózim iltifatsyz bosqa qalyp,

Týbinde qalyp jýrme ókinishke.

Búl sózderinen de akynnyng «jigitter» dep jastargha, әsirese nazaryn audarghanday bolghan tústarynda olardyng ish tartqanday, ashylyp, shynayy adal kónilmen aqtaryla sóileytinin jaqsy angharamyz.

1913 jyly Mirjaqyptyng «Azamat», 1915 jyly «Terme» atty óleng jinaqtary jaryq kórdi. «Azamat» jinaghyndaghy:

Men bitken oipang jerge alasa aghash,

Emespin jemisi kóp tamasha aghash.

Qalghansha jarty janqam men seniki.

Paydalan sharuana jarasa, alash, - degen sózder azamat aqynnyng aldyna koyghan qoghamdyq maqsatyn qalay týsinetinin aiqynday týsedi, onyng alghan betinen, kýreskerlik jolynan taymay, qajymay, talmay tughan halqy ýshin enbek etuge belin bughanyn andatady.

Aqyn ólenderining basty saryndary nadandyq pen topastyqty, әdiletsizdikti synap әshkereleu, halyqty mәdeniyetke, óner - bilimge, progreske shaqyryp, adamgershilik azamattyq iydeyalardy uaghyzdau bolyp keledi.

Mirjaqyptyng azamattyq, әleumettik lirika taqyryby, iydeyasy túrghysynan da, qúrylys-qalpy, aitylu ereksheligi, janrlyq ózgesheligi jaghynan da týrli-týrli. Birde qazaq halqynyng taghdyryn, kýn kórisi, keleshegi turaly tolghanystar bolyp kelse, birde jastardy óner-bilimge, talapty, adal, ónegeli bolugha shaqyratyn nasihat ólender, birde ómirdegi naqtyly, kýndelikti jay-jaghdaygha, kópshilikke tikeley qatysty mәselelerdi tilge tiyek etip, adamgershilik mәselelerdi sóz qylatyn әngime-súhbat týrindegi ólender, keyde patsha ýkimetining ozbyrlyghyn, júrt biyleushilerding әdiletsizdigin әshkereleytin ótkir syqaq ólender, taghy sonday týrlenip kele beredi.

Jәne nazar audararlyq bir nәrse - qoghamdyq, sayasiy-әleumettik mәselelerdi qozghaytyn tuyndylary aqynnyng óz sózimen ishki jan dýniyesin tanytatyn kónil kýy lirikasy sipatyn alatyn tústary da az emes.

«Syrym», «Mún», «Qiyal», «Kónilime», «Armanym», «Qajyghan kónil» sekildi ólenderdi osy topqa jatqyzugha bolady. Songhysynda aqyn:

Jeliguden jel kónilim basylmay,

Bilim artyp, jemisi júrtqa shashylmay.

Erte menen kesh taqyldatyp qaqsam da,

Áure qyldy baq esigi ashylmay, - dep tebirene tolghanady. Osynday ólender aqynnyng jan sezimin tanytatyny talassyz. Alayda Mirjaqyptyng kónil-kýii lirikasynda aqyl-parasattylyq kýshtirek ekeni, sezimshildikten de oishyldyqtyng basym keletini bayqalady. Onyng aqyndyq bitim-túlghasyn tújyrymdy týrde sipattap berudi maqsat etsek, Mirjaqyptyng ómiri qúbylystaryn, adam minezin, is-әreketin beyneleu sheberligi oinaqshyghan otty sezimge boy aldyrudan góri salqynqandy oilaghyshtyq qabiletting airyqsha quattylyghyna negizdeledi der edik.

Sonymen birge Mirjaqyptyng poeziya tilimen naqtyly ómir kórinisterin kóz aiqyn elesteterlik etip mýsindep beyneleytin suretkerlik sheberligi de nazar audararlyq. Mysaly, «Nauryz» («Jana jyl») atty óleninde ol kóktemde boy jazyp jadyraghan auyldyng kóshpeli túrmysyn anyq, aiqyn, jandy surettemeler arqyly kókeyge qonymdy etip kórsetedi.

Jaynaghan tereng saylar,

Oynaghan qúlyn, taylar.

El qonyp kól jaghalay

Óriske malyn aidar.

Gýl ósip gýl-gýl jaynar,

Bútaqta búlbúl sayrar.

Tirilip, qúrt-kúmyrsqa,

Jer jýzi byj-byj qaynar.

Súlu jýr sylandaghan,

Kýlimdep kylandaghan.

Erinip bir basugha

Jas talday búrandaghan, -  degen óleng joldarynan-aq aqynnyng naqtyly, aiqyn detalidar, qimyl-әreketter arqyly tútas ómir qúbylystaryn nanymdy, әserli beyneleytini angharylady.

Osynday suretkerlikti, naqty ómir qúbylystaryn beynelep kórsetuge sheberlikti «Jút» degen ólennen de anyq bayqaugha bolady.

Qyryldy qosty jylqy sorgha týsip,

Omby kar, tereng say men orgha týsip.

Hal ketken qayyrugha jylqyshylar,

Janymen qosh aitysty olar da ýsip.

Ýstinde úzyn joldyng qalashylar

Kýn bar ma kedey sordyng baghy ashylar.

Toqtausyz kýni-týni soqkan boran,

Birazyn qalghan basyp, qazasy bar.

Balalar boqsha arqalap, baryn kiygen,

Sabaqqa barmaqshy bop shyqqan ýiden.

Jetkenshe ayaq-qolyn dombyqtyryp,

Betinen tyzyldatyp ayaz sýigen.

Suatqa mal suara barghan malay,

Keledi qúlaq-múrnyn ol da uqalay.

Kenetten bir mezgilde boran soghyp,

Laghyp qúba jongha ketken talay.

Múnday surettemelerde aqynnyn, әr týrli jay-jaghdaylardy bayanday aitugha ústalyghy da anyq boy kórsetedi desek te, sipattap beyneleu jaghy aldymen nazar audarady. Ólenning alghashqy jarymynda jútty osylay beynelegen aqyn, endi sol mәsele tónireginde pikir aitugha oiysyp, mal baghudy ghana kýn-kóris etetin kóshpeli túrmystyng qiynshylyghy turaly oy tolghaydy.

Mirjakyptyng súlulyqty súqtana qasterleytin «Súlu qyzgha» atty arnau týrindegi óleni, ghashyq jangha qimastyq sezimge toly «Ayyrylu» atty óleni syrshyl lirikanyng әdemi ýlgisi derlik bolsa, «Taza búlaq» degen óleni romans dep atalsa da, mysal óleng týrine jaqyn keledi.

Týgeldey alghanda Mirjaqyp poeziyasynda manyzdy qoghamdyq, sayasy mәselelerdi qozghaytyn aaamattyq, әleumettik lirikagha jatatyn ólender basym ekenin bayqaymyz. Qazaq poeziyasynyng búl salasyn damytyp órkendetude aqynnyng sinirgen enbegi orasan zor. Ol әleumettik lirikany qazaq qoghamynyng ómir shyndyghyn, qayshylyqtaryn teren, jan-jaqty ashyp kórsetetin tyng taqyryp, saryndarymen molyqtyryp, iydeyalyq mazmúnyn bayytty. Sonymen birge búl ólenderding kórkemdik qasiyet-sipaty, oi-sezimdi tartymdy, әserli aityp jetkizu әdis-tәsilderi de qazaqtyng jazba poeziyasyna kóp janalyq әkeldi dey alamyz. Aqyn әr sózin qarapayym oqushylardyn, qalyng qauymnyng úghymyna jaqyndatyp, týsinikti etip aitugha úmtylghan desek te, onyng ólenderinen ózindik dara dýniyetanymy, әr nәrseni ózinshe tanyp, sezinui, oiynyng ótkirligi, ótimdiligi, sezimining nәzik, әserliligi aiqyn tanylyp otyrady. Al múnday asa manyzdy, kýrdeli oi-pikirlerdi, әr qily tolghanystardy, oi-sezim iyirimderin meylinshe qarapayym tilmen, aiqyn jetkize bilu ýlken aqyndyq sheberlikten tuatynyn dәleldep jatu qajet bola qoymas.

Mirjaqyp aitatyn oiyn anyq, tura jetkizudi kózdeytindikten de bolar, qajet degen jerinde naqtyly úghymdy dәl beretin, sol kezde kitaby tilde kezdesetin arab, parsy sózderin de qoldanudan bas tartpaydy. Tipti keyde ólenderinde de әr týrli әleumettik mәselelerdi qozghaghanda solay etedi. Jәne osyndayda әdemi, súlu sózderge de kóp әuestenbeytini angharylady.

Mirjaqyptyng aqyndyq sheberligining bir qyry dep óleng órnegin týrlendirip keltiretinin aitugha bolady. Búl orayda onyng óleng ólshemderin, úiqas týrlerin qoldanuyna qatysty bir-eki erekshelikke ghana toqtalamyz. Aqynnyng qazaq poeziyasynda әbden ornyqqan on bir buyndy óleng ólshemin qoldanatyny jәne onyng negizgi, songhy bunaghy tórt buyndy týrimen qatar, songhy bunaghy ýsh buyndy keletin ekinshi týrin de jii qoldanatyny nazar audarady. Jәne osy ólshemning qay týrin alsa da, әleng shumaqtaryn bastan-ayaq ýnemi birynghay úiqastyrugha zer salady. Mysaly, «Saghynu» atty ólenin:

Ayt shynyndy kónilim, qayda barasyn?

Qanghyrudan qanday payda tabasyn?

Toqtalatyn kelgen joq pa mezgilin?

Damyl tappay kýni-týni shabasyn, - dep bastap, kelesi shumaktardyng bәrin de soghan ýndes etip birkelki úiqastyrady (mazasyn-nazasyn, jarasyn-dalasyn, taghy taghylar). Al «Nasihat ghúmumiya» atty óleninde әrbir jeti ne segiz shumaqtar toby osylay birynghay úiqastyrylghan.

Al jeti-segiz buyndy ólshemmen jazylghan «Qayda edin?» degen ólenin alsaq, bastapqy shumaghy:

Keshegi qara kýnderde,

Júldyzsyz, aisyz týnderde,

Jol taba almay sendelip,

Adasyp alash jýrgende,

Búl kýngi kóp kósemder,

Súraymyn, sonda qayda edin? - dep bastalady da, kelesi shumaqtardyng sonynda osy «qayda edin?» degen neshe dýrkin qaytalanady. Múnyn, ózi aitatyn oidyng jelisin ýzbey, bir arnada damytyp, barghan sayyn shiryqtyryp shirata týskendey әser beredi.

1910 jyly «Baqytsyz Jamal» atty romany basylyp shyghady. Búl shygharma jazushynyng óz shygharmashylyghynda ghana emes, býkil qazaq әdebiyetinde eleuli oryn alghan kórkem tuyndy boldy. Óitkeni ol asa zor әleumettik manyzy bar mәsele qozghaghan, qazaq әielining auyr jaghdayyn shynayy beynelegen, qazak, әdebiyetindegi roman dep atalghan túnghysh prozalyq shygharma bolatyn.

Qazaq әielining taghdyryn tolghaytyn alghashqy prozalyq tuyndylar sanalatyn T. Jomartbaevtyng «Qyz kórelik», S. Kóbeevting «Qalyng mal», S. Torayghyrovtyn, «Qamar súlu» atty romandary bir-birine ilese jazylyp, 1912-1914 jyldarda jaryq kórgenin eske alsaq, «Baqytsyz Jamal» osy ýlken arna-aghyngha jol ashkan bastau ekeni aiqyn boldy. «Baqytsyz Jamal» kóp úzamay orys tilinde de jaryq kórdi. Múnyng ózi sol kezding ózinde-aq M. Dulatovty orys әdebiyeti men mәdeniyetining kórnekti qayratkerlerining tanyp-biluine, joghary baghalauyna mýmkindik berdi. Mirjaqyp әiel tendigi mәselesin poeziyalyq shygharmalarynda da arnayy taqyryp etip, qyzdardy malgha satudy, jesir әieldi erkinen aiyratyn әmengerlikti ótkir synnyng nysanasyna alyp, mahabbat sezimin, adamgershilikti qasterleudi uaghyzdaghan. Sýigenine qosyla almay, eriksiz mal bergen adamgha qosaqtalghan baqytsyz Jamaldyng tragediyalyq ómiri - jýzdegen, myndaghan qazaq qyzdarynyn, әielderining basyndaghy jaghday bolatyn. Sondyqtan әielding bas bostandyghy, erkindigi, óz sýigenine qosylyp, ómir sýruge mýmkindik aluy qazaq ómirindegi eng bir týiinin sheshui qajet mәsele boldy.

Mirjaqyp әielding aryn ayaqqa basatyn eski әdet-ghúrypqa ýzildi-kesildi qarsy shyghady. Jamal beynesin suretteudegi janalyghy da osy týpki iydeyasyna, ozat oi-pikirine negizdelgen. Qanshama әiel eskilikting shyrmauynan shygha almay, qayghy jútyp, kónbistikpen ómirin ótkizgen bolsa, Jamal ghashyq jaryna qosyla almay basqa bireumen túrmys qúrugha bar janymen qarsy bolady. Ghashyq jigiti ómirden qyrshyn ketkende auyr qayghy ýstinde sharasyzdyqpen әkesining yrqyna kónse de, qorlaugha shydamaydy. Kelin bolyp týsken jerinen qashyp ketpekshi bolyp, qayghyly qazagha úshyraydy. A. N. Ostrovskiyding әigili «Nayzaghay» piesasyndaghy Katerina turaly N. A. Dobrolubov qaranghy týnekte jarqyrap kóringen núr sәuledey bolghan dese, Jamaldyng qorlyqqa kónbey qarsylyq bildirgen tabandylyghy, ójettigi de erkindikke úmtylyp, armanyna jetudi ansaghan talay qazak kyzdarynyng jýregine sәule berip, qysylyp-qinalghanda shiryqtyryp, qayrattandyrghan bolar.

Mirjaqyp aqyndyq, jazushylyq enbegin jurnalistik qyzmetimen úshtastyra bildi. 1911 jyly «Ayqap» jurnalynda, 1913-1918 jyldarda «Qazaq» gazetinde qyzmet etti. Ol «Qazaq» gazetin shygharugha bas redaktor Ahmet Baytúrsynovpen birge ayanbay at salysyp, osy gazetting jaryq kórgen alghashqy kýnderineni bastap onyng betinde әdebiyet pen mәdeniyetke, qoghamdyq ómirding manyzdy mәselelerine arnalghan maqalalar jariyalap otyrdy. Sóitip, ol talantty publisist, әr týrli әleumettik, mәdeniyettik mәselelerdi tolghaytyn maqalalardyn, ocherk, felietondardyng avtory retinde júrtshylyqqa keninen tanylady. Solardyng ishinde әdebiyet mәselelerin sóz etetin maqalalar az emes ekenin eske sala otyryp, 1914 jyly «Qazaq» gazetinde jariyalanghan.

«Abay» degen maqalasyn bólip aitugha bolady. Maqala «Abay sekildi atymen qazaq halqy maqtanarlyq aqynymyzdy aramyzdan joghaltqanymyzgha 10 jyl toluyn eske týsirip» atap ótu ýshin jazylghanyn avtor ózi de aitqan. Mirjaqyp Abaydy «qaranghy zamanda shyqqan basshymyz» dep atap, onyng qazaq әdebiyetin, oi-sanasyn damytugha kosqan ýlesin asa joghary baghalap, artyna qaldyrghan múrasyning qadiri barghan sayyn arta beredi degen tereng pikir aitady:

«Zәredey shýba etpeymiz, Abaydyng ólgen kýninen qansha alystasaq, ruhyna sonsha jaqyndarmyz. Ýnemi búl kýide túrmas, halyq agharar, óner-bilimge qanar, sol kýnderde Abay qúrmeti kýnnen kýnge artylar. «Birinshi aqynymyz» dep qabirine halqy jiyi-jii ziarat eter, halyq pen Abay arasy kýshti mahabbatpen jalghasar. Ol kýnderdi biz kórmespiz, biraq bizding ruhymyz sezer, quanar».

Búl sózderding qanday kóregendikpen aitylghanyn býgin әdil qazy - uaqyttyng ózi dәleldep kórsetip otyr deuge tolyq haqymyz bar.

Ádebiyet pen mәdeniyet jayyn bayandaghanda Mirjaqyp Shoqan Uәlihanov pen Ahmet Baytúrsynovtyng jәne shyghystanushy Grigoriy Potanin men ataqty tatar aqyny Ghabdolla Toqaydyng enbegin auyz toltyryp aitady.

Onyng Shoqannyng ómir jolyn jaqsy bilgenin, ghylymy zertteu enbekterining mәnin tereng týsingenin keybir oghash, orynsyz aitylghan pikirlerding teris ekenin nanymdy kórsetkeninen anyq bayqaymyz. «... Shoqan hýkimet qolynda qúr jansyz qúral bolmay, taza pikirli, aq jýrek últyn sýyshi jigit bolghandyghy - orys ghaskerinde patshagha ant bergen ofiyser bola túryp, músylmandargha, orys ghaskeri qylghan zalymdyqqa shydamay qarsy kelip, Chernyaevtan aiyrylghandyghy zor dәlel bolsa kerek. Shoqannyng bar talaby ghylymgha úmtylu, qazaq halqyna payda keltiru, qazaq halqynyng túrmysyn, rәsimin, tarihyn anyqtau jolynda bolghan», - deydi Mirjaqyp.

Ahmet Baytúrsynov turaly aitqanda Mirjaqyp onyng aqyndyq ónerine tújyrymdy sipattama beredi, ólenderining basty qasiyeti shynshyldyq pen syrshyldyq ekenine, әdeby enbekterinde patsha ýkimetining sayasatyn әshkerelegenine nazar audarady. «Qazaq» gazetin shygharudaghy, qazaq tilin zertteudegi, ony oqytu isin jýiege keltirudegi Baytúrsynovtyng sheksiz zor enbiegin de airyqsha atap ótedi.

Sonymen qatar Mirjaqyptyng Qoja Ahmet Yassauy esimine baylanysty tarihy derekterdi, Abylay han turaly tarihy maghlúmattarmen qatar, halyqtyng anyzdaryn, aqyn, jyrshylardyng aitqanyn da jaqsy biletini sýisinerlik. Mirjaqyptyng Qoja Ahmet Yassauy meshitining tozyp, búzylmay, saqtaluyn, «mәngige qaluyn» qajet dep sanaghany, osy mәselege arnayy toqtalyp ótkeni de biliktiliktin, parasattylyqtyng belgisi.

Abylay hannyng qazaq tarihyndaghy alatyn orny jayynda sóz qozghaghanda, Mirjaqyp onyng óz basyn qasterley otyryp, Kenesary men Abylay handy qazaq ýshin kýsh-ónerlerin júmsaghan dep atap ótedi. Abylaydyng keyingi úrpaqtary elding oilaghan jerinen shyqqan joq degendi de anghartady, «búlargha qazaq júrtynyng ókpeleytini de osy kýngi tar zamanda bilim, dәrejeleri bola túryp, bayaghy atalary órge sýiregen júrtyna basshylyq qylyp paydalaryn tiygizbedi degennen basqa bolmasa kerek», - dep jazady.

Mirjaqyptyng qazaq bilimpazdaryna qosa, týrki tildes halyqtardyn, shyghys elderi ghúlamalarynyn, orys, evropa shyghystanushylarynyng enbekterin erkin mengergeni onyng qazaq pen qyrghyzdyng shyqqan tegi turaly jazghan tarihy sholuy sekildi jazbalarynan anyq bayqalady.

1925 jyly Mirjakyp «Enbekshi qazaq» gazetinde Annenkovty, Kolchakty әshkerelep maqala jazdy. Ol orys klassikterining shygharmalarynan basqa sayasy әdebiyetti audarumen de shúghyldandy. «Balqiya» atty piesa jazdy.

Pedagogtik qyzmet istey jýrip, oqulyq jazugha da kýsh júmsady («Esep qúraly», «Qiraghat kitaby»), Mirjaqyp Dulatov 1928 jyly stalindik repressiyagha úshyrap, Solovesk lagerinde Aqteniz - Baltyq kanalynyng qúrylysynda azapty auyr júmysta jýrip aurugha shaldyghyp, 1935 jyly emhanada qaytys boldy.

Mirjaqyp Dulatovtyng әdeby shygharmalary erte kezde-aq synshy, zertteushilerding nazaryna ilikti.

1914 jyly Mәskeude jaryq kórgen «Shyghys jinaghy» atty kitapta qazaq aqyn-jazushylarynan Abaymen qatar Mirjaqyptyng shygharmalary (ómirbayanymen birge) berilgen. Búdan keyingi jyldarda da aqynnyng shygharmashylyghy turaly jaghymdy pikirler aityldy. Alayda ol halyq jauy dep sanalghan jyldarda bilmestikpen nemese әdeyi búrmalap aitylghan, әr týrli kinә taqqan joramal pikirler de az bolghan joq.

Arada úzaq jyldar ótkennen keyin tughan halqynyng ayauly azamaty, asa daryndy aqyny, qaysar kýreskeri, kórnekti qogham qayratkeri Mirjaqyp Dulatov tarihtan myzghymas berik oryn aldy.

Mirjaqyp óz әdeby shygharmalarynda qogham ómirining sanaluan manyzdy mәselelerin Abay dәstýrlerin jalghastyra otyryp, jana zamannyng tilek-talabyna sәikes, batyl qoya bildi. Ol Abaygha, әsirese, sóz ónerin halyqtyng sanasyn oyatudyn, qogham kóshin algha bastaudyng birden-bir kýshti qúraly dep sanaghan aghartushylyq ónegesi jaghynan ýndes. Áriyne, búl jaghynan alghanda Mirjaqyp jalghyz emes. Oghan niyettestigimen de, aqyndyq túlghasyndaghy ortaq sipaty moldyghy jaghynan da airyqsha jaqyn Ahmet Baytúrsynovty ataumen ghana shektelsek, osy ekeuining Abaymen ýndestigi bir arnagha kelip qúiylatynyn bayqar edik. Baytúrsynov ta, Dulatov ta óz shygharmalarynyng eng basty iydeyalyq nysanasy halyqty oyatu, óner-ghylymgha, adal enbek etuge, progress jolymen algha basugha shaqyru dep týsindi. Osyghan oray keybir qoghamdyq mәseleler, taqyryptar tóniregindegi tolghanystarynda Ahmet Baytúrsynovtyng da, Mirjaqyp Dulatovtyng da Abaymen saryndas, jalghas kórinui yqtimal.

Áriyne Abaydyng shygharmashylyghy jan-jaqty, kóp qyrly, sondyqtan aqyndyq dәstýrleri de әr aluan bolatyny anyq. Oghan әr aqyn, jazushy óz jolymen janasyp, ózinshe sabaqtastyq, ýndestik tanytady. Mirjaqyp shygharmashylyghyndaghy dәstýr jalghastyghy janashyldyq sipatyn da aiqynday týsetini sózsiz. Mirjaqyp shygharmashylyq ónerining janashyldyq sipaty onyng iydeyalyq-kórkemdik izdenisterining asa qúndy, quatty bolghandyghynan, dýniyetanymy men sezim әleminin, ónerpazdyq darynynyng eshkimge úqsamaytyn qasiyetteri moldyghynan ekeni eshbir talas tudyrmaydy. Olay bolsa, Mirjaqyp Dulatovtyn, poeziyasy, san-salady shygharmashylyq múrasy - halyq iygiligine әrqashan da qyzmet ete beretin asyl qazyna.

0 pikir