Dýisenbi, 13 Mamyr 2024
Bir saual 7193 28 pikir 31 Mamyr, 2021 saghat 13:44

Atqan stalindik jýie. Al atqyzghan kim?

31 mamyr Qazaqstanda sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn Eske alu kýni!

1917-1991-nshi jyldar aralyghynda Qazaqstandy otarlaushy sovet ókimeti qazaqqa orny tolmas qasiret әkeldi. Anyghynyng ózi aqylynnan adastyrady. 1921-1922 - asharshylyq, 1927-1931-qazaqtyng jekemenshik mal-mýlkin tәrkileu, 1931-1933 j.j. jappay asharshylyq, 1937-1938 -  sayasy qughyn-sýrgin, 1941-1945 - ekinshi dýniyejýzilik soghys, 1946-1953- ghylym salasyndaghy qudalaular, tyng iygeru, eng ayaghy 1986-Jeltoqsan kóterilisi.

Qazaqstan biyligi Tәuelsizdik alghannan song alty jyldan keyin 1997-nshi jyly 31nshi mamyrdy sayasiy-qughyn sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni etip jariyalady. Sol uaqyttan beri jyl sayyn dәl osy kýni alash balasy ótken jýzjyldyqtaghy jappay sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna qúrmet kórsetedi.

Biz býgin el azamattarynyng osy bir qaraly kýnge qatysty pikirin toptastyryp, oqyrman nazaryna úsynghandy jón kórdik.


BÚÚ QAShAN AShARShYLYQ PEN REPRESSIYaNY «GENOSIYD» DEP TANIDY?

Múhtar Tayjan:

- BÚÚ HH ghasyrdyng 20-30 jyldaryndaghy asharshylyqty qazaq halqyna qarsy «genosiyd» dep tanyp, rezolusiya shygharmayynsha, biz Asharshylyq qúrbandaryn úlyqtau ýshin bar jaghdaydy jasadyq dey almaymyz.

El ishinde biz genosidti joqqa shygharushylardy qylmystyq jauapkershilikke tartatyn Zandy norma qabyldauymyz kerek. Evreyler, ukrainder osylay istedi. Biz de osy jolmen jýruimiz kerek. Tek sonda ghana tarihy әdildikti qalpyna keltiru turaly sóz qozghaugha bolady.

«ASh ADAMDAR BIR-BIRIN SOYYP JEP JATTY»

Bekbolat Qarjan:

- Qazaqstanda Kenestik ókimet ornau kezenderinde qatarynan 3 ret zúlmatty ashtyq jyldary boldy. Búl jyldar: 1919-1922 jyldardyng aralyghynda ótti. Búl jyldardyng aralyghynda qazaqtyng sany anaghúrlym kemip, ashtyqtan milliondap-milliondap qyryldy.

Búdan keyingi ashtyq Qazaq dalasy ýshin úly jút pen úly qyrghyngha úlasty. Búl zúlmatty kezender 1929-1934 jyldardyng arasynda ótti. Osy aralyqta qazaqtyng jartysynan astamy qyrylyp ketti. Qyrghyndy qoldan jasaghan bolishevikter últtyng obalynan qoryqqan da, ýrikken de joq.

Asharshylyq josparly týrde iske asyryldy. Qazaqtyng auqatty elitasyn konfiskasiya jasap, jeke sharuashylyqtardy joyyp, әigili «kolhozdastyru» sayasatyn jýrgizdi de, top qylyp tonap, bir birine aidap salyp otyrdy.

Ýshinshi asharshylyq jyldary - ekinshi dýnie jýzilik soghystyng qarsanynda jýrdi. Búl jyldar da osy uaqytqa deyin asharshylyq jyldary dep atatmaghanymen, shyn mәninde ashtyqtyng auyr kezenderi osy uaqytta ótti.

Al, Áulie ata ónirindegi asharshylyq turaly professor Mәmbet Qoygeldiyevting zertteu júmystaryndaghy derekter tóbe shashynyzdy tik túrghyzady. Úly Ústaz Ahmet Baytúrsynovtyng jetkizgen mәtimetterinde «Ashyqqan adamdar birin biri jep jatyr. Ólgeni bylay túrsyn, ólmegen adamdy qualap jýrip óltirip, buyndyryp, soyyp jep jatty» dep jazdy.

Kenes ókimeti 1928 jyly iri bay shonjarlardy tonap, jappay újymdastyrudy qolgha aldy. Újymdastyru degen tonaudyng sayasy joly. Búl turaly zandar men qaulylar shyghyp, bay-manaptardy qudalady. Újymdastyru ( halyqty tonau) kezinde Qazaqstanda 40,5 millona maldan 1933 jyldyng sonynda 4,5 million mal ghana qalypty. Maldyng barlyghyn kýshtep tartyp aldy. 1929-1931 jyldar arasynda Kenes ókimetining ozbyrlyghyna qarsy 372 kóterilis bolyp, oghan 80 myng adam qatysty.

1932 jyly shilde aiynda Gh.Mýsirepov, M. Ghatauliyn, M.Dәuletqaliyev, E.Altynbekov, Q.Quanyshbaev birlesip, halyqty ashtyqtan qútqaryp qalu ýshin azyq-týlikpen qamtamasyz etu qajettigi jayynda Qazaqstan Ólkelik partiya komiytetining birinshi hatshysy F. Goloshekinge ashyq hat jazdy. Búl «Beseuding haty» degen atpen tarih sahnasynan oryn alghany belgili. Beseuding biri Mansýr Ghataulin 1937 jyly sottaghy songhy sózinde ózimen birge aiyptalyp otyrghan joldastaryn kórsetip:

— Búlar halyq jaulary emes. Men jaumyn, - deydi. — Sondyqtan meni ghana sottandar! Ózimdi ghana. Biraq men de halyq jauy emespin, halyq jaularynyng jauymyn,- dep qasqayyp túrghan.

Kenes ókimetin maqtap, zauyttar saldy, qalalar saldy, kózimizdi ashty dep jýrgender ókinishke oray әli de jeterlik. Biraq biz úmytpaymyz! Biz sayasy repressiyanyng qúrbany bolyp, asharshylyqtan qyrylghan halyqty, tekti túlghalardy qashanda úlyqtaymyz! Eshtene de esten shyqpaydy!

SAYaSY REPRESSIYa BÝGIN DE JALGhASYP JATYR

Ámirjan Qosan:

- Býgin, 31-mamyr - Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni. Búl kýn tek qylyshynan qan tamghan kommunistik dәuirding ghana emes, elimizde bir adamgha tabynghan qazirgi rejimning de qúrbandaryn eske alu kýni boluy kerek! Ókinishke oray, biylik osy turaly júmghan auzyn ashpaydy. Áytpese, Aron Atabek bostandyqqa shyghuy kerek edi emes pe?!

1991 jyldan beri biylikke qarsy shyqqan qanshama azamat qaskóy qanisherlerding qolynan qaza tapty, әdiletsiz sottaldy, týrme men abaqtygha jabyldy, júmysy men oquynan quyldy, shetel asyp ketti, baspasózde qaralandy! Solardy da eske alayyq búl kýni! Birazy aramyzda joq, kóbisi әli de ortamyzda jýr! Ásirese, auyl-aymaqta jýrip, biylikpen kýresken, kýresip kele jatqan qanshama azamattar boldy, bar da! Sheyit bolghandargha - dúgha, aramyzda jýrgenderge - sheksiz qúrmet!

ATQAN STALINDIK JÝIE BOLGhANYMEN, ATQYZGhAN MEN KÓRGEN KIM? 

Yqylas Ojayúly:

- Sosialistik shematizm jýiesinde mansap pen biylik, әmәnda túqym qualaydy dep jatamyz ghoy. Ras, ilkidegi ziyalylarymyzdyng obalymen oinaghan búrnaghy sholaq belsendilerding zauzaty býginde biylikting kez kelgen jerinde otyrghan da shyghar.

«Jazalynyng otyna jazyqsyz kýiedi» qaghidasymen qarasaq, osy shirkinder aldaghy ata-babasynyng alayaq әreketteri ýshin ar-úyat otyna órtenip, moralidyq túrghydan mazasyz hal keshui kerek edi ghoy. Endeshe nelikten olay bolmay shyqty? Búl bizding údayy aita beretin tarihtan esh taghylym almadyq, saraptama jasamadyq degen jalghyz-aq auyz sózimizge sayady.

Ghylymda RESENTIYMENT degen jekeley týsinik bar. Múny Abay ólshemine ainaldyrsaq: «...Ózimning ittigimnen boldy demey, jendi ghoy dep shaytangha bolar kómek». Yaghni, óz mining men kinәndi moynyna almay, ózgege jabu degen maghynagha sayady.

BÝGIN SAYaSY QUGhYN-SÝRGIN QÚRBANDARYN ESKE ALU KÝNI (Osy kýn Stalin men Goloshekinning jeti babasyn jeldey kóshirip, aruaghyna anofema aityp, qarghys jaudyratyn kýn).

Búl bizding túraqty týsinigimiz ben myzghymas kózqarasymyzgha ainalghany qashan...

Biz búl arada qos qandyqoldy aqtamaqqa eshqanday da talpynys jasap otyrghanymyz joq. Tek ózimizdi sýtten aq, sudan taza, ózgelerdi kisәpir sanaytyn sәby sanamyz (infantilizm) turasynda azghantay sóz shyghyndap otyrmyz.

Endeshe aitalyq, keshegi Kenes odaghynyng tútas territoriyasyn sharpyghan qandy repressiyada slaviyan tektesterdi sóz qylmaghanda qyrghyzdan 38, tәjikten 2, ózbekten 7, al Qazaqstanda 67 myng adamnyng ajal qúshuyn nendey qisyndarmen týsindirip bere alar ekenbiz? Atqan stalindik jýie ekendigi aiday bolghanmen, atqyzghan men kórsetken kim?

...Janaózen oqighasyn... sosyn Zamanbek pen Altynbekti de orys attyrdy dep oilaysyz ba sonda?

Abai.kz

28 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1957
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2254
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1856
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1548