Sekendep sekundtar, mystiyp minuttar, jylmiyp jyldar óte shyghatyny-ay!..

«Apay, jaqsysyz ba?-dep peyildi pauza jasap: - Ótinem jaghday aitpaysyz, jarty kiyiminizdi paketke salyp alyp, ekpindep jetesiz. Býgin qatarynan ýsh habar týsiriledi. Sonyng bireuining nemen ayaqtalatyny týsiniksiz. Siz soghan kereksiz. Mashina ketti, apay...», - dep ózimsy búiryq beretin, ishki iltipaty ýninen sezilip túratyn, kelispeske qoymaytyn Beysen bauyrdyng 87019502299 nómirli telefony qonyraulatpaghaly da jyl ótti...

Bir aitqyshtyn: «Qazaqtyng ólgenining jamany joq, tirisining ósekten amany joq» degen «tapqyrlyghy» kelmeytin ekeu bolsa-biri edin, bireu bolsa-ózi edin.

Óner shirkinge qyzghanysh jabysyp tughanday kóringenmen, onyng da ornyn biletinine kóz jetkizgen ózinsing bauyrym. Aqyn Mәriyam Hakimjanova apamyz jii qoldanatyn «Bolghan adam -boldym demes, boldym dese – bolghany emes» sózin boytúmar etken de ózinsin. Birde-bir isine jasandylyq qospaytynyndy, jarnama ýshin janyqpaytynyndy aitsayshy!.. Sen tanymaldyq ýshin telejurnalistikagha kelgen joqsyn. Zamannyng eng qauqarly qaruy sol bolghasyn, qaladaghy qatigezdik pen daladaghy daukestikting betin qaytarmaqqa aqyl-sanandy ayamay aldyna salyp, beymaza tirlikti sharq úra sharlap jauap izdedin.

Ýlken is tyndyryp túryp, ýlken sóz aitpadyn, qyzyl sózge jaqyndamadyn. Janynnyng quanyshy jyly jymiysynda túratyn. Tizgin óz qolymda dep eshqashan asyra siltemeytinsing jәne mәre syzyghyna jetpey shabyt túlparyn jolda toqtatpaytynsyn. Ózinning aqylyng jetip túrsa da, ne mәseleni kóppen kenese sheshkendi, әr týrli pikirler tyndaghandy qalaytynsyn.

Habaryna shaqyrylatyn qonaqtarynnyng aluan sanatty boluyna qaramastan, bir dәstýrli otbasynday tәrtip saqtalatyn. Tórde bataly ata men aq jaulyqty ana, jan-jaghynda joly men jónine qaray aqyldastar alqasy otyrghanday әser qaldyratyn.

Taghdyry tyghyryqqa tirelgen, jaghdayy dýiim júrtqa jariya bolghan baqytsyz jandardy, keyipkerlerdi qorghashtaumen qosa, namysyn oyatpaqqa «tiyisu» de kerek bolatyn. Sondayda eng negizgi janashyry, qamqory, sengeni ózing bolyp, ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay, aldy-artyndy abaylap, týp maqsatynnyng kómektesu ghana ekenin dәleldeytinsin. Sosyn aitylmaghan, aitugha auzyng barmaghan auyr sóz, ashy ókinish kókiregindi qars aiyryp, basyndy auyrtyp túryp, «aytugha onay!..» dep kýrsinisting kóp nýktesin qoyatynsyn. Qansha habaryna qatysyp jýrip, nebir shiyelenisti, shetin taqyryptar barysynda týrli-týrli minezder, týsinikter ortasynda bir pendening kónilin qaldyrar qatty sóz aitqanyndy, ne kinәli keyipkerlerding qyzbalyqpen saghan qarsy kelip, dauys kótergenin, tipti, teris qarap kýnkildegenin de kórmeppin. Búdan asqan pәtuly is, azamattyq abyroy bolar ma, sirә?!

Beysen bauyr, sen ózgeni syilay bilgendikten ózindi de syilata alatynsyn. Boyyndaghy aspau, taspau, saspau degen qasiyetter qadirindi asyryp túratyn. Baysaldylyq bayyptylyqqa jetkizdi. Ózindi bireu maqtasa ynghaysyzdanyp: «Alghystarynyzdy baghdarlamanyng bir qauym jastaryna aitynyzdar, solar ghoy bәrin istep jýrgen, meniki  dayyn nәrseni jýrgizu ghana»-dep kishipeyildik tanytyp, ekran syrtyndaghy әriptesterindi әspetteytinsin.

Ár týsirilim sonynda qily taghdyr iyeleri me, sarapshylar ma ózinmen qimay qoshtasushy edi. Birdenesin úmytqanday qipaqtap kete almay túrghanyn sezip, «qane, kele qoyynyzdar, eskertkishke fotogha týseyik»- dep oilarynan shyghatynsyn. Bәri balasha mәz bolyp, sening janyna jaqyn túryp týsuge talasatyn, sony әjepteuir mәrtebe kóretin.

Sen syr men symbaty kelisken kórkem jigit edin. Ishi, syrtyng teng edi. Talghamyng da minsiz-tin. Ýilesimmen kiyinetinsin, biraq keyinnen bayyghan bireulerdey kiyimining baghasy ózinnen asyp túrmaytyn. Manayyndaghylardyng ystyq yqylasy men meyirli mahabbaty ýshin manyzdanyp, masattanbaytynsyn. Adam bitkendi quantugha jaralghanday kýlimdep qaraghanynmen-aq kónilderin toq qylatynsyn.

Keyde týsirilimder arasynda sәl-pәl sanylau bola qalsa: «Apay, bir kese shay iship keleyik»- dep ish tartatynsyn. Bir bólme syqap túrghan kiyimder seniki bolatyn. Jónine qaray onyng da shetinen alyp, syilap jiberetinine san mәrte kuә bolghanbyz.

Qazaqy jolmen qúr qol kelmey, birdenesin ústay kelgen jandardyng syi-siyapatyn qasyndaghylargha taratyp berude de aldyna jan salmaytynsyn. Sondayda  «Ájening balasymyz ghoy» dep, kónilimiz bosap,  janymyz sýisinetin.

Birde: «Beysen bauyr, osy sening teginde asqan dindar, aqsýiek bireu bar,ә?..» -degenim bar.

- Ony qaydan bildiniz?! –dep kózing baqyrayyp túryp qaldyn. Men: «qúmalaq salamyn ghoy» degen ótirigimdi kýlkimen juyp-shayghan boldym.

-Apa-a-y!.. Siz ben biz jata-jastana jatyp aitatyn әngime jetedi. «Aygólek» ýshin jarghaq qúlaghynyz jastyqqa tiymey janúshyratynynyz da jýregimde. Men sizdi Taldyqorghangha shaqyramyn, eki kýn uaqyt bólesiz. Apammen, otbasymmen, ata-ana, bes bauyrymmen tanystyram. Elmen kezdestirem. Kópten oiymda jýrgen bir josparlarym bar: sizben keng otyryp súhbat jasap, televiziyanyng altyn qoryna qosqym keledi. «Qúmalaghynyzgha» qatysty naqty jauapty da sonda alasyz,- dep qolymnyng ýstine qolyndy qoyyp eljirey qaraghanyndy qaytip úmytayyn...

Habardan song telefondap «Apay, myna bir sózinizdi aityp jýrsem, efirge paylanasam rúqsat pa?» deytinsin. –Bauyrym-au, tórkinimnen kelgen sóz joq. Súraghanyng tilin búzbay ótken atam qazaqtyng sózi bolsa aita ghoy, aita jýr, – dep arqannan qaqqanday elpelektep ketushi edim.

«Qarekettin» kótermegen mәselesi joq. Oghan qatysqan auyldan keletin keybir aghayyndar dәmge shaqyratyn. Shelek audanynan ózinin-60,  «Moskvichinin»-40 jyldyghyn toylaghan diqanshy apay ózing bastaghan újymdy, arasyna meni qosyp qonaqqa shaqyrdy. Mening bara almaytynym әu basta belgili boldy. Kýn jaqyndaghanda sening de uaqytyng kelmey, sondaghy ynghaysyzdanghan jan kýiin: «Qarapayym adamdy jerge qaratatyn boldyq-au... Apay, kólik te, syilyq ta dayyn, qúday ýshin, siz barynyzshy»,- dep qiylghanyng – kisilik deytin qasterli úghymgha taptyrmaytyn mysal edi. Sen atan týiege jýk bolarday ataq-abyroydyng iyesisin: «Qazaqstan» Últtyq arnasynyng beldi jurnaliysi, QR Preziydenti syilyghynyng iyegeri, «Jetisu» telearnasynyng bas diyrektory, QR Mәdeniyet qayratkerisin, Taldyqorghan men Almatynyng kýndelikti jolaushysysyn. Ol tyrp etkizbeytin jauapkershilikter emes pe?! Sening ornynda keudesi kebek bireu bolsa, ýnsiz qalar ma  edi, onysyna sendey úyalar ma edi?!

Maghan sening qazana qayghyryp kónil aitushylar qatary jyl boyy jalghasyp keledi.  Kórermen kózi qyraghy ghoy: «Beysen ainalayynnyng sizge yqylasy bólek ekenin bayqaytynbyz. Atynyzdy qúrmetpen atap, «Al apaydy tyndayyq» dep auzynyzgha qarap,  mәz bolyp túratyn edi»,- dep eske alady.

Bilmeymin, janym! Biletinim: «O, apay keldi! Endi esh uayym joq. Bastaymyz»-dep  aldymnan shyghyp, qolymnan jetelep, tórgi oryngha jayghastyratynyn, betime toqtala qarap, isharamen senim bildiretinin. Jii jyltyndap ketkesin, ýzilis qylsyn dep birde: «Meni ylghy jylap-syqtaghan habarlargha shaqyrasyn. Songhy kezde ózim de jylauyq bolyp kettim,-dep bazyna aittym. Sonda sen dauysyndy nyqtap: «Alash qyzy el ýshin jylasa aiyp pa?!»-dep kózime qaradyn. Sóitip, men jenildim, sen jendin. IYә, Beysen bauyr, siz ben bizdi bauyr qylyp, jaqyn tartqyzyp jýrgen sol Alash mýddesi ekenin endi týsindim.

Men ózindi sport jurnaliysi kezinnen tanyghanmyn. Erkin kýresten KSRO chempiony Amanjol Búghybaev, sambodan әlem chempionaty jýldegeri Zeken Shaymerdenov turaly jazghan oi-tolghamdaryna tәnti bolyp, 1996 jyly Qazaq radiosynyng «Úshqyn» jastar habaryna súhbatqa shaqyrgham. Onda órimdey jas edin. Ózing de, sózing de, kózing de jalyndap túrghan. Áriptester «ózi de sportshy siyaqty eken, jarqyraghaly túrghan jigit qoy» desken.

Aragha jyldar týsip, ghasyr janardy. Sen qúdireti kýshti «kók jәshikten» ornyndy taptyn. Endi kýnde ózindi-ózing kópshilikting kónil ainasynan kóretin boldyn. Sosyn danalar aitqanday: «Bir kýndik ghúmyryng qalghanday uaqytyndy qadirledin. Mәngilik ómiring barday bilim jinadyn». Ol jan-dýniyendi bayytty, aqylyna aqyl, jýregine iman úyalatty. Erte eseytti. Qyryqqa jetpey-aq,ústamdylyqtyng ústasyna ainaldyn. Artyq sóz sóilemeudi, eshkimdi asyra maqtamaudy, sonday-aq, syryn bilseng de dattamaudy daghdy qyldyn. Sol temirdey tәrtipke baghynghan boy men oy – kózi bardy sýiindirumen ótti. IYә, ókineyik, órteneyik, ótti!..

Beysen bauyr, sen chempion Búghybaev turaly tolghanysynda: «... Mine, 1962 jyly KSRO chempionatynyng Altyn túghyrynda Amanjol túr. Biraq Kenes odaghy ydyraghansha birde-bir qazaqtyng erkin kýres tórine shyqpaytynynan ol habarsyz.

Býgini men erteni ýilespeytin ómir degen, osy!» - dep ayaqtapsyng oiyndy.

Bar bolghany 25 jasynda auzyna týsken osy sózdi býgin bar qazaq saghan arnap aitatynday bolady da túrady maghan.

Bauyrym, sen tughan 1971 jyldyng 9 jeltoqsanyn úmytsam da, sen qaytpas sapargha attanghan 2020 jyldyng 18 mamyryn sau jýrsem, týpsanamda mәngi saqtaytynyma sene ber. Óitkeni meyirimine jan teng kelmes anam ekeuing jaryq dýniyemen bir kýnde qoshtastyndar. Ol -ekeuindi birge saghynu, birge eske alu, birge qúran men dúghagha qosu degendi bildiredi.

Anamdy joqtap otyrghanda, sening suyq habaryng jetti. Tóbemnen jay týskendey anyryp,  otyryp qaldym. Qaraly qauym: «Qymbat-au, Beysen bauyrynnan da aiyryldyng ghoy»,-dep qayta kóriskende qalay egilgenimdi bilmeymin... Esimdi jighan son, sherimdi aqtaryp joqtau jyryn jazdym. Ol qúran dastarhanynda oqylyp, el qúlaghyna jetti. Gazetke beruimdi  súraushylar kóbeygesin «Almaty aqshamyna» jiberdim. Shyqpady. Esesine sondaghy «bir myqty» óz maqalasynyng alghy sózine «Jetisuda jeti ózen jylaghan shyghar» degen tirkesimdi paydalanyp gazetke jariyalapty.

Qay isting de sәtin kýtesin. Bәlkim, jyl búryn jazylghan joqtauymnyng jaryq búiyrghan kýni osy shyghar. Adal niyetpen qolgha alynghan is qayyrly bolugha tiyis.

Beysen marqúmdy әrqaysymyz ózimizge jaqyndata jaqsy kórgenimizben, qalyng eli- qazaghynyng mahabbatynyng qasynda, jeke sýiispenshiligimiz týkke de túrmaydy.

Úldarynyng ústanymy úsaqtalyp, azamattyq dengeyi alasaryp, uayymy kýsheyip túrghan qazaqqa Beysendey birtuar perzentinen, 49 jasqa jetpegen bozdaghynan aiyrylu – qayghynyng  qayghysy, ókinishting ókinishi. Alayda Allanyng әmirine kónbeske shara joq. Kóndik.

Oydaghysyn oryp jazatyn Oralhan agham (Bókeev) «Mәngilikke úlasatyn úlylyq – jalghan dýniyeni maysha shylqyghan jalpaq tabanymen jalpaghynan basu emes, tipti ilinip- salynyp aljyghansha jasau da emes, artyna óshpes iz qaldyryp, arghymaqqa mingendey, asyghys, zulap óte shyghu, yaghny óz ómirindi oqys әri әdemi ayaqtau» degen-tin bir súhbatynda. Óte әserli pikir. Súm ajalgha B.Qúranbektey jaqsyndy qimaghanmen, qoldan kelmegen song jylatpaytyn, júbatatyn osynday jigerli toqtau sózge kelisip túryp, shetine  qol qoyasyn.

Súhbat degennen shyghady, súhbattyng bir qúndylyghy jan iyesining oiy óz sózimen beriledi. Ol sonysymen qymbat. Beysen marqúm songhy jyldary kezdesuler men súhbattardan alystap, boy tartyp jýretinin sezetinmin.

2017 jyldyng aqpanynda «Aygólektin» jas oqyrmandarynyng tilegi boyynsha súhbatqa shaqyrdym. Sózge kelmesten kelisti. Aq mandayy jarqyraghan osy fotosy men súraghyma jauabyn jazbasha  jazyp berdi. Búl – jaqsynyng kózindey, ólmeytin sózindey tasqa basylghan  bir belgi, esti estelik endi...

- Áygili telejýrgizushi Larry King eshqashan «Men» degen sózdi qoldanbasa da býkil eldi 50 jyl boyy bir jalyqtyryp kórgen joq. Al bizde kóziqaraqty qazaq kýtip jýrip kóretin baghdarlamalar óte az. Sonyng biri de biregeyi siz jetekshilik etip jýrgizetin «Aytugha onay». «Eki jaqsy» qalay qosyldynyzdar?

- Ári qyzyq, әri qiyn súraq eken. «Eki jaqsy qosylmaydy deysing sen, taghdyr qossa men-aq jaman bolayyn» degen Baybota aqynnyng óleng joldary esinizde shyghar. «Aytugha onay» - jaqsy atanyp, elding kónilinen shyqsa, jaman bolmaghanymyz.

Telearnanyng júmysynda «jalghyzdyng ýni, jayaudyng shany shyqpaydy». Sýttey úiyghan: «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharghan» bilikti komanda bolmasa, qanday jaryq júldyzyng da jarqyray almaydy. Mening jolym boldy. 5 jyl boyyna baghdarlamany júdyryqtay júmylghan jigitter men qyzdar dayyndap keledi. Men tek solardyng enbegin jandyryp, efirge alyp shyghamyn.

-Telearnadaghy siz kóteretin taqyryptarda eldik mәselelerding ense týzeui, sheshim tabuy qalay? Quanyshynyz ben renishinizding qaysysy basym?

- Qazaq qoghamynda qordalanyp túrghan mәselelerdi barlyq búqaralyq aqparat qúraldary hal-qadirinshe kóterip jýr. Biz de óz ýnimizdi qosyp kelemiz. Kez kelgen habardy jasamas búryn ózimizge: «Osy baghdarlamanyng kimge paydasy bar?» degen súraqty qoyyp, soghan jabylyp jauap izdeymiz. Ekinshi qoyatyn saualymyz: «Bir adamgha bolsyn naqty kómegimiz tie me?» degen nәrse. Biz eldik ýlken mәselelerding ensesin týzete almaghanymyzben, jeke bir adamnyng auyrtpashylyghyn azayta alamyz. Osy jyldardyng ishinde biraz jandargha qol úshyn sozdyq, osyghan quanamyz. Al keybir kezderde aldymyzgha kelgen jangha әrtýrli sebeptermen kómektese almay jatamyz. Sonday jayttardyng janymyzdy jabyrqatatyny ras.

-Ár kórsetilimnen song әrtýrli pikir estirsiz. Esinizde qalghan esti sózdi kim aitty?

- Meruert Sýleymenova degen bilimdi de bilikti, últjandy, namysshyl qazaqtyng aruy bar. Ózi qolarbagha tanylsa da, ónegeli ómirimen ózgelerge ýlgi bolyp jýrgen, úlaghatty úrpaq ósirip otyrghan ayauly jan. Sol qaryndasymnyng «Siz adam janynyng zergerisiz ghoy» degen bir auyz sózi jýregimdi jylytyp, әli kýnge kýsh-quat beredi әri әrbir keyipkerimning janyna terenirek ýniluge iytermeleydi.

- Oy qazynanyzdy nemen bayytasyz?

- Kitap oqimyn. Ómirden kórgeni men týigeni kóp jandardyng әngimesin tyndaymyn.

- Uaqytqa ókpeniz bar ma? Álde uaqytynyz óz kestenizge baghyna ma?

- Uaqytqa ókpe men bazyna jýrmeydi ghoy. Qoldan kelgenshe ony tiyimdi paydalanghangha ne jetsin?! Ár kýndi josparlaytynym ras. Ony joldan qosylghan qauyrt sharualardyng búzyp ketetini de ras. Bәribir jyldyq, ailyq, aptalyq, kýndik maqsat-josparlarym kóz aldymda túrady. Solardyng tym bolmasa 70%-yn oryndaugha tyrysamyn.

- Býgingi er bala, er jigit, er-azamattardyng túlghalyq qasiyetin kóteru, irilik minez qalyptastyru turaly oiynyz?

- Búl óte ózekti mәsele. Qazir әiel erge, er jerge qaraghan zamanda ómir sýrip jatyrmyz. 70 jylgha sozylghan Kenestik solaqay sayasattyn, keyingi jyldary qolgha alynghan genderlik tendik ústanymynyng ashy jemisin jep jýrmiz. Qymbat apay, sizdi oilandyrghan mәselege qol jetkizu ýshin ata-babalarymyzdyng ghasyrlar boyyna sýzgiden ótkizgen salt-dәstýrine oraluymyz kerek. Ol endi aitugha onay...

- Balalarynyzben syrlasa alasyz ba?

- Menen góri sheshelerine syrlaryn kóbirek aqtarady. Onda da tolyq emes dep oilaymyn. Er jetip, boy jetip qalghan balalar ata-analaryna barlyq syrlaryn birdey aqtara bermeydi ghoy. Biraq olar qanday qiyndyqta da qastarynan tabylatynymdy, kez kelgen jaqsy bastamalaryn qoldaytynymdy biledi.

- Qazaq «Balam, balaly bolghanda bilersin...» deydi. Ata-ana qadiri turaly týsiniginiz?

- Men apamnyng qolynda túramyn. Bizding ýiding berekesi sol kisi. Basqa balalaryna qydyryp ketkende, ýy qanyrap bos qalghanday bolady. Men azamat bolyp atqa minsem, elding bir sharuasyna jarap jýrsem, sol ata-analarymnyng kishkentayymnan qúlaghyma sinirgen ósiyetteri men bergen batalarynyng arqasy shyghar.

- Kórermen kózayymyna ainalghan Beysen Qúranbekti ne alandatady, ne armandatady?

- «Ne alandatpaydy?» dep súrasanyz jenilirek bolar edi. Ýsh mәsele erekshe nazarymdy audartady: qazaqtyng әrbir balasynyng óz isining myqty mamany boluy, baqytty otbasyn qúruy, ómirge deni sau úrpaq әkelip, olardy tәrbiyeli, bilimdi, maqsatty etip tәrbiyeleui. Armandarym da osylarmen úshtasyp jatyr.

- Azamat kóterer ar jýgin auyrsynbay, abyroymen arqalap, eli sýigen er bolyp, úzaq jasanyz, Beysen bauyr!

(«Aygólek» jurnaly №2 (187) 2017 jyl)

Joqsyng endi

(B.Qúranbekting qazasyna)

Kemeldigi bir tóbe, kelbeti de,
Jýregimde ýning túr terbetile.
Ýlgi eding jana ghasyr qazaghyna,
Kem edi sendey jigit jer betinde.

Jiyp tergen abyroyyng ghajap-tyn,
Peshenene jazylghany-ay, az-aq kýn!
Bar bolmysyng sýiindirgen bauyrym,
Mandayyna syimay ketting qazaqtyn.

Jaqsylardyng jaqsysy edin, jan sózim,
Elge eljirep arnay bilgen ar sózin.
Tasbolattan soghylghan oy -  narkesken,
Túla boyyng túnyp túrghan bal sezim.

Arzandatpay azamattyq baghandy,
Alalamay «ala-qúla» adamdy.
Halyq-әulie kóterse de tóbege,
Sening kóniling «tómenderge» alan-dy.

Bólmeytinsing el isinen – er isin,
Enkenmen ótti esil kýn el ýshin.
San súraqtyng týiinin tauyp soraqy,
Sheshetinsing nýkteng bolyp – kelisim!

Taghdyrynan kórgen jandar kóp qyspaq,
Beysen deytin, Beysen, seni betke ústap.
Kinәlidey solardyng kóz jasyna,
Ara týser seni qalay jer qúshpaq?..

Seneyin be, senbeyin be, qayteyin?..
Kýn tútylyp, shegingendey Ay keyin.
Keudem janyp kýie-kýie kýy keshtim,
Sen tәrk etip, dýniyening shәrkeyin...

Beysenim-au, bauyrym-au, kórkemim,
Ósse deumen jýretin ek órkenin.
Bir min tauyp kórmep edi bir qazaq,
Júldyzsha aghyp ózekterin órtedin.

Qayghyng batyp, kýnirenip ketti elin,
Sen óitkeni tektiden de tekti edin!
Shanyraghyng shayqalyp qaldy-au, janym,
Anyratyp arman-dәuren ótkenin...

«Kelininiz dúrys adam» deytinsin,
Gýl perzentter betine tek jel tiysin.
Baq pen sory arpalysqan tirlikte,
Jandy sógip shertiletin sen kýisin!

...Jetisuda jeti ózen jylaghan shyghar,
Alatau qary su-su bop qúlaghan shyghar.
Taldyqorghan-Almaty joly shúbap,
Tәnirden jәnnattyq jay súraghan shyghar.

Beysen bauyr, Beysen agha, Beysen dos,
Bilding be ornyng qalatynyn ólsen- bos?!
Egilgenmen kóz jasymyz móltildep,
Joqsyng endi... Qosh, qosh, qosh!..

Qymbat Ábildәqyzy, 

aqyn, respublikalyq «Aygólek» balalar jurnalynyn
avtor-redaktory, Týrki әlemi aqparat salasynyng ýzdigi

Abai.kz