«Egemen Qazaqstan» gazetining nauryz aiynyng 3 kýngi (2021) sanynda Astana qalasy Qazaq últtyq óner uniyversiytetining tәlimgeri Elikbay Isaev atynan «Tekti termeshi» degen maqala jaryalandy.

Myna maqalagha qarasaq Maylyqoja Súltanqojaúlynyng barlyq enbekterin jinaqtap, jýielep otyrghan Elikbay Isaev sekildi bolyp kórinedi eken.

Elikbay, olay emes, Mәdeli men Maylyqojany biz jastayymyzdan jattap óskenbiz. Ásilhan Ospanúly 2005 jyly әlemnen ótti. Túrsynәli Aynabekov 2008 jyly әlemnen ótti. El ishinde Mәdeli men Maylyqojanyng kóptegen qoljazbalary bar edi. Men Jýsipqoja Qalqojaúlynan, Asanmolda Ásilbek­úlynan, Jýnismolda Sayyp­úlynan, Kerimbek Álim­bekúlynan, Seyitqazy Shókenúlynan qalghan qoljazbalardy jinaugha kiristim. Qolyma týskenin tabjylmay otyryp audardym. 2018 jyly Ghylym akademiyasynyng preziydenti Júrynov Múrat aghanyng aldyna bardym. Ol kisi meni Ghylym Ordasynyng basshysy B.Tóltaevqa «myna qoljazbalardy qarandar, qajeti bolsa saralap baspagha berinder» dep jiberdi.

Ghylymy kitaphananyng basshysy Q.Qaymaqbaeva, Siyrek qoljazbalar qorynyng mengerushisi G.Abikova, M. Áuezov atyndaghy Mәdeniyet jәne óner ghylymy zertteu instituty qoljazba qorynyng mengerushisi Toqtar Álibek, ghylymy qyzmetkeri Núrjúma Elesbaylar bir jyl ishinde siyrek qoljazbar qoryndaghy qoljazbalardy audaryp, súryptap, kitap etip shyghardy.

Kitap bylay shyqty:

(Ghylym Ordasyndaghy kitaptyng túsaukeser sәti)

QAZAQSTAN RESPUBLIKSY BILIM JÁNE GhYLYM MINISTRLIGI GhYLYM KOMIYTETI «GhYLYM ORDASY» RMK ORTALYQ GhYLYMY KITAPHANASY

Redaksiya alqasy: Sattarov S., Álbekov T., Elesbay N., Jandarbek Z., Qaymaqbaeva Q.E., Abikova G.M., Egeubaeva G.Q.

Jinaqty basugha «Ghylym ordasy» RMK Ortalyq ghylymy kitaphanasy úsyndy.

Jauapty redaktory: filol.gh.k. Toqtar Álbekov (marqúm)

Pikir jazghandar:

S.S. Ergóbek (marqúm) – filologiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent,
Q. Mamytbek – filologiya ghylymdarynyng kandidaty.

Eski qoljazbalardan audaryp, qúrastyryp, ghylymy týsinikterin jazghandar:

Seyitomar Sattarov, Núrjúma Elesbay.

Jauapty shygharushy: Abikova G.M.

Maylyqoja Súltanqojaúly. Tolyq shygharmalar jinaghy. Almaty: «Ghylym ordasy», 2019. –534b. (kitap qarajatqa baylanysty әr bette eki qatardan bolyp shyqty).

Jinaqqa HIH ghasyr әdebiyetining alyby, Ontýstik Qazaqstan, Syrdyng orta aghysy men Qarataudyng kýngeyindegi aqyndyq mektebining ozyq ýlgisin jasaghan Maylyqoja Súltanqojaúlynyng «Ghylym Ordasy» RMK Ortalyq ghylymy kitaphanasynyn, M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyn, Týrkistandaghy Q.A.Yasauy atyndaghy HQTU Turkologiya GhZY qorlarynda saqtalghan qoljazba múralary, Myrzashól, Saryaghash, Otyrar, Ordabasy audandarynan tabylghan qoljazbalary, olardyng núsqalary men versiyalary tekstologiyalyq saraptaulardan ótkizilip jәne әr kezende jaryq kórgen kitaptary negizinde úsynyldy.

Kitap qalyng oqyrman qauymgha, әdebiyettanushy ghalymdargha, jogharghy oqu oryndarynyng studentteri men magistranttaryna, doktoranttaryna (PhD) arnalghan.

UDK
BBK
ISBN  © QR BGhM GhK «Ghylym ordasy» RMK Ortalyq ghylymy kitaphanasy, 2018

Týiin  (REZUME)

Ruhani, mәdeny múralarymyzdyng bary men joghy tarazylanyp jatqan býgingi kýnde oryndaugha tiyisti mindetterding kóp ekeni belgili. Múndaghy basty maqsat - halyqtyng ghasyrlar boyy jinaqtalghan bay múrasyn, qasterli qúndylyqtaryn tolyq iygeru, jaryqqa shygharu, zertteu, úrpaqtardyng iygiligine jaratu arqyly elge, jerge, Otangha degen qúrmetti, sýiispenshilikti boyyna siniru, sol arqyly túghyry biyik Mәngilik el iydeyasyn jýzege asyru.

Seyit-Omar Sattarov kóp jyldar boyy Týrkistan oblysy, Ózbekstannyng Tashkent ónirinen, Qoja Ahmet Yassauy atyndaghy halyqaralyq Qazaq-týrik uniyversiyteti janyndaghy Týrkologiya ghylymiy-zertteu institutynyn, QR «Ghylym ordasy» Ortalyq ghylymy kitaphanasy jәne M.O. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng qoljazba qorlary men kóne qoljazbalardy saqtaushy adamdardan jinaqtaghan, XIX ghasyrda ómir sýrgen, Ontýstik ónirden shyqqan asa iri aqyndardyng biri Maylyqoja múrasyn jeke jinaq etip qúrastyrdy.

Úsynylyp otyrghan enbek Maylyqojanyng «Tolyq shygharmalar jinaghy». Búl jinaqqa búryn jaryq kórmegen, týrli múraghat kózderinde jatqan múralaryn arab, latyn, qadym jazularynda hatqa týsken mәtinder kirill әrpine audarylyp, tekstologiyalyq saraptaular jasalyp, artyq-kem tústary tolyqtyrylghan.

Kitap kúrylymy janrlyq túrghydan: «Ólenderi, tolghaulary men arnaulary», «Termeleri», «Mysaldar», «Kónil aitular men joqtaulary», «Bir qaqpaylary», «Aytystary men qaghysulary», «Dastandary», «Maylyqoja jetkizgen halyq múralary» atty segiz bólimge jiktelgen. Aqyn shygharmalarynda eng әueli, Islam dinining kúndylyqtary, onyng qazaqtyq ýghymmen, últtyq dәstýrimen bite qaynasyp,bolmysymyzgha singen tamasha qasiyetterin jyr ete otyryp, úrpaqty adamgershilikke, tazalyqqa, bilimdilikke, әdildikke shaqyrady. Arnaulary men joqtaularynda óz zamanyndaghy Ontýstik ónirding kóptegen tarihy túlghalarynyng isterinen mol maghlúmat berse, termelerinde adamdyq qúndylyqtardy, ar-namys, úyat, ana men atanyng qadiri, el men jerding qadir-qasiyeti t.b. tereninen týiindeydi.

Búl jaydy baspasóz bylay dәriptedi:

«Maylyqoja Súltanqojaúly. Tolyq shygharmalar jinaghy» tanystyryldy

 «Ghylym ordasy» RMK Ortalyq ghylymy kitaphanasynda qazaqtyng suyryp salma aqyny Maylyqoja Súltanqojaúlynyng 185 jyldyghyna oray jaryqqa shyqqan «Maylyqoja Súltanqojaúly. Tolyq shygharmalar jinaghynyn» tanystyrylymy ótti.

Júmys toby mýshelerining mәlimeti boyynsha jinaqqa HIH ghasyr әdebiyetining alyby, Ontýstik Qazaqstan, Syrdyng orta aghysy men Qarataudyng kýngeyindegi aqyndyq mektebining ozyq ýlgisin jasaghan Maylyqoja Súltanqojaúlynyng «Ghylym ordasy» RMK Ortalyq ghylymy kitaphanasy, M.O. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty jәne Týrkistan Q.A. Yasauy atyndaghy HQTU Týrkologiya GhZY qorlarynda saqtalghan qoljazba múralary, Myrzashól, Saryaghash, Otyrar, Ordabasy audandarynan tabylghan qoljazbalary, olardyng núsqalary men versiyalary tekstologiyalyq saraptaulardan ótkizilip jәne әr kezende jaryq kórgen kitaptary negizinde úsynyldy. Búl jinaq belgili qoljazba jinaushy, shejiretanushy ghalym Seyitomar Sattarovtyng úzaq  jyldar boyy jinaghan qoljazbalary negizindegi enbek.

Jinaqtyng túsaukeser rәsiminde M.O. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty, «Qoljazba jәne tekstologiya» ghylymi-innovasiya bólimining mengerushisi, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Toqtar Álibekov, zertteushi Seyitomar Sattarov, QR BGhM GhK «Ghylym ordasy» RMK Bas diyrektory Tóltaev Bauyrjan Tóltayúly, QR BGhM GhK «Ghylym ordasy» RMK Ortalyq ghylymy kitaphanasynyng mengerushisi Qarlyghash Qaymaqbaeva Eskendirqyzy, jazushy Smaghúl Elubay, «Aqiqat» jurnalynyng bas redaktory, aqyn Amanhan  Álimúly, jazushy  Mamytbek Qaldybay, dintanushy ghalym Zikiriya  Jandarbek, M.O. Áuezov atyndaghy  Ádebiyet jәne óner instituty, «Qoljazba jәne tekstologiya» ghylymi-innovasiya bólimining ghylymy qyzmetkeri Núrjúma Elesbay, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Svetlana Smaghúlova, tarihshy-ghalym Álimghazy Dәulethan jәne t.b. sóz sóilep, pikirlerin ortagha saldy.

Maylyqoja Súltanqojaúlynyng tolyq shygharmalar jinaghy jayly osy derekter baspasóz betterinde jariyalanyp, Qazaqstannyng bar aimaghyna taraldy. Osy jalpy qazaq habardar bolghan tarihy oqighany Elikbay myrzanyng qalay bilmey qalghanyna tanym bar?..

Ol: «Býginde biz­ding qoly­myzgha jetken Jýsipqoja Qalqojaúlynan, Asanmolda Ásilbek­úlynan, Jýnismolda Sayyp­úlynan, Kerimbek Álim­bekúlynan, Seyitqazy Shóken­úlynan jazylghan qoljaz­ba­larmen dastandary jinalyp, ýlken kitap bolyp shyqty. Oghan múryndyq bolghan Týrkistan oblysy», - dep jazypty. Ótirik qoy.

Týrkistan oblysy Maylyqojanyng kitabyn shygharghan joq. Qoja Ahmed Iasauy atyndaghy HQTU 1000 (myn) dana shygharyp beremiz degen. Bizge on danasy jetti. Biraq syrtyndaghy sýretin ózgertip qoyypty. Bireuge kerek bolghan shyghar. Odan babagha keler ziyan joq. Áruaqtyng nazasyna osyny istegen adam qalady.

Al endi maqalanyng jayyna qayta oralsaq, Elikbay myrza «Maylyqoja Súltanqojaúly. Tolyq shygharmalar jinaghyn» oqymaghan, oqysa mynaday masqaragha barmas edi. Aqynnyng jinaghynda mynaday sóz joq.

«Masattyng basy Kýrensay,
Jaynaushy edi kilemshe-ay.
Gýlder ósken sol jerdi,
Orys aldy-au, Qúday-ay». Búl Maylyqojanyng óleni emes. Mәdeliqojanyng tolghauy.

QR BjGh minstrligine qarasty Ghylym ordasy ghylymy kitaphanasynyng Siyrek qoljazbalar qory shygharghan kitapta múnday óleng joq. Ótirik aityp otyr. Maylyqojanyng songhy tolyq jinaghyn oqymaghan.

«Mine, osy jiy­naq­tardy Týr­kistan oblysyna ekspedisiyagha baryp, qoljazbalardy alyp kelip, bý­gingi kýni baspagha dayyndap otyrmyn. Osy enbekting jaryqqa shyghuyna memleket tarapynan qoldau kórsetilse degen niyetimiz bar», - depti. Elikbay myrza Týrkistan oblysyna ekspedisiyagha barghan joq. Onyng qolyndaghy barlyq ólender Ghylym ordasy ghylymy kitaphanasynyng Siyrek qoljazbalar qory shygharghan kitaptyng menen alghan kóshirmesi. Soghan qaramastan Elikbay myrza bylay dep kósiledi:

«Býginde Núr-Súltan qalasyn­daghy Qazaq últtyq óner uniyver­siytetinde dәstýrli jyr bólimi ashyldy. Endi uniyversiytet stu­dentterine  Maylyqoja jyr-termelerin oqyt­saq, Qaratau ól­kesining jyr-terme klasynyng auqymy keneyip, kósegesi kóge­rer edi. Búl halyqtyng ruhany qazynasy hәm babalardyng ama­naty. Ony qaz-qalpynda úr­paqqa jetkizu – bizding mereyli min­detimiz!».

Ou, qaz-qalpynda halyqqa jetkizu ýshin, qaz-qalpynda oqy bilu kerek! Elikbay myrzanyng kitaptyng Almatydan shyghuyna, túsaukeserge iynening jasuynday qatysy joq. Ol orta joldan qosylghan joltosar bolyp otyr. Býkil ontýstikte «Elikbay menen myna qoljazbany aldy», dep aitatyn adam tappay qalmayyq.

Sondyqtan Elikbay myrza Maylyqoja aqynnyng enbekterin dayyndau jolynda ózinen búrynghy enbektengen azamattardyng enbekterin joqqa shygharyp, bir ózi iyelenbey, ózgelerding enbegin eskerip, «Myna Maylyqoja aqynnyng kitabyn kóp tirajben halyqqa jetkizip bereyik», dese kópti kórgendigi bolar edi. Ókinishke oray, Elikbay myrzada múnday kóregendik bolmaghandyghy osy baghytta bar ómirin saryp etken menin, menen búrynghy ótken túlghalardyn, әruaqtardyng narazylyghyn tudyryp otyrghan jayy bar.

Osydan biraz búryn men qolda bar qoljazbalardy alyp, Ádham Shilterhanov aghagha barghanymda, ol kisi: «Seke, búl Ásilhannyng da, Túrsynәlining de, mening de armanymyz edi ghoy», - degen edi. Mine, osy attary atalghan kisilerding menen ózgeleri o dýniyelik bolghan túlghalar. Búl kisiler kózi tirisinde Maylyqoja aqynnyng shygharmalaryn jinaqtap, halyqqa jetkizu jolynda ondaghan jyl ter tókti. Ertengi kýni búl kisilerding enbekterining súrauy bolary haq! Oghan Elikbay myrza ne dep jauap bere eken?

Seyt Omar Sattarúly,

Maylyqoja múrasyn zertteushi

Redaksiya: Avtordyng pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Abai.kz erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir talastyrugha kez kelgen adam qúqyly. Sondyqtan, maqala attary atalghan jekelegen azamattar aldaghy uaqytta pikir bildiruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin jariyalaytyn bolamyz.

Abai.kz