Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 3411 0 pikir 29 Mausym, 2009 saghat 08:28

SENIMDI SERIKTESTIK — BEYBITShILIK BASTAUY

Búl forumdy bizding elimizde ótkizu turaly bastamany Qazaqstan Preziydenti N.Nazarbaev kótergen edi. Ony Soltýstik Atlantikalyq Aliyans (NATO) qoldaghan bolatyn. Ayta ketetin jәit, EAÁK-ting qauipsizdik forumy alghash ret Eu­ro­pa auqymy­nan shyghyp, post­ke­nes­tik kenistik elinde, sonyng ishin­de Aziya qúrlyghynda túnghysh ret ótkizildi jәne búl Qazaqstan auma­ghynda 2009 jyly úiymdasty­ryl­ghan eng auqym­dy sharanyng biri bo­lyp tabylady. Forumnyng manyz­dy­lyghy sonda, ol ózining mәrtebesi ja­ghynan NATO-gha mýshe mem­le­ket­ter men ýkimetter bas­shy­larynyng sam­miy­tinen keyingi orynda túr jәne de aimaqtyq, son­day-aq jahandyq qauipsizdik mәse­lelerin ashyq ta erkin talqy­lay­tyn beyresmy alang bolyp esep­te­ledi. Osyghan deyingi eki forum 2005 jyly Shvesiyanyng Ore jәne 2007 jyly Makedoniyanyng Ohrid qala­synda ótkizilgen edi.

Forumnyng taqyryby "Qauip­siz­dik jolyndaghy әriptestik" dep ataldy. Ol ýsh negizgi taqyryptyq bloktargha bólinip, seksiyalarda tal­qy­landy. Al forum júmysyna 50 shaqty elding delegasiyalary qa­tys­ty.

Búl forumdy bizding elimizde ótkizu turaly bastamany Qazaqstan Preziydenti N.Nazarbaev kótergen edi. Ony Soltýstik Atlantikalyq Aliyans (NATO) qoldaghan bolatyn. Ayta ketetin jәit, EAÁK-ting qauipsizdik forumy alghash ret Eu­ro­pa auqymy­nan shyghyp, post­ke­nes­tik kenistik elinde, sonyng ishin­de Aziya qúrlyghynda túnghysh ret ótkizildi jәne búl Qazaqstan auma­ghynda 2009 jyly úiymdasty­ryl­ghan eng auqym­dy sharanyng biri bo­lyp tabylady. Forumnyng manyz­dy­lyghy sonda, ol ózining mәrtebesi ja­ghynan NATO-gha mýshe mem­le­ket­ter men ýkimetter bas­shy­larynyng sam­miy­tinen keyingi orynda túr jәne de aimaqtyq, son­day-aq jahandyq qauipsizdik mәse­lelerin ashyq ta erkin talqy­lay­tyn beyresmy alang bolyp esep­te­ledi. Osyghan deyingi eki forum 2005 jyly Shvesiyanyng Ore jәne 2007 jyly Makedoniyanyng Ohrid qala­synda ótkizilgen edi.

Forumnyng taqyryby "Qauip­siz­dik jolyndaghy әriptestik" dep ataldy. Ol ýsh negizgi taqyryptyq bloktargha bólinip, seksiyalarda tal­qy­landy. Al forum júmysyna 50 shaqty elding delegasiyalary qa­tys­ty.

Auqymdy basqosudy ashyp, alghash sóz alghan Qazaqstan Syrtqy is­ter ministri Marat Tәjin al­dymen Elbasy Núrsúltan Nazar­baevtyng forumgha qatysushylargha arnaghan qúttyqtau sózin oqyp ber­di. Onda el Preziydenti forumgha qatysushylar men qonaqtardy qút­tyqtay otyryp, búl kezdesuding NATO-nyng qúrylghanyna 60 jyl toluy qarsanynda ótkizilip otyr­ghan­dyghynyng simvolikalyq mәni bar ekenin aitypty. Tәuekelderding ja­handyq sipaty men HHI ghasyr­dyng qauip-qaterleri әlemdik qauym­dastyqty ýnqatysu arqyly olargha qarsy túratyn jauap izdeuge mәjbýrleydi. Euraziya qúrlyghynyng kindiginde ornalasqan Qazaqstan mún­day ýnqatysulardyng ózekti­li­gi­ne barynsha múqtaj. Biz naghyz qauipsizdik tek barynsha keney­til­gen birlesken is-qimyl arqyly ghana tabylatynyna senimdimiz. Osy baghytty berik ústanghan Qazaqstan óz tәuelsizdigining alghashqy kýninen bas­tap aimaqtaghy túraqtylyq pen qauipsizdikti saqtaugha jýieli týrde kýsh-jiger júmsap keledi. Bizding el yadrolyq qarudan óz erkimen bas tartyp, Ortalyq Aziyany jappay qyryp-joyatyn qarudan azat aimaq dep jariyalau bastamasyn kóterdi. Qazaqstannyng osy ýlgisi býgingi kýni joyqyn qarudyng taralu auqy­my keneyip, onyng halyqaralyq terroristik úiymdardyng qolyna týsu qaupi tuyp túrghan shaqta asa ózek­ti bolyp tabylady. Juyrda men Semey qalasynda yadrolyq po­ligonnyng mening Jarlyghymmen jabyluyna 18 jyl tolatyn 29 ta­myz­dy Jappay qyryp-joy qaruy­nan býkilәlemdik bas tartu kýni bolsyn degen bastama kóterdim. Ony biz BÚÚ-nyng qarauyna úsy­na­myz. Odan әri N.Nazarbaev Qazaq­stan­nyng "NATO-Ortalyq Aziya-Aughanstan" formatyndaghy dialog­qa ong qaraytynyn jetkizip, Aughan­standa túraqtylyq ornatugha ha­lyq­aralyq kýshterding aralasuyn qol­day­tynyn aitypty. Sonymen bir­ge, EQYÚ-gha tóraghalyq etuge say­langhan 2010 jyly Qazaqstan Úiym­nyng barlyq kenistiginde bey­bitshilikti saqtaugha ózining ýlesin qo­satynyn jәne Shyghys pen Batys arasyndaghy dialogty ornatudy qol­daytynyn jetkizipti.

Preziydentting qúttyqtauyn oqyp bolghan song Marat Tәjin Qa­zaqstan tәuelsizdikting alghashqy kýninen jan-jaqty jәne eshqanday qúrlyqqa, elge nemese halyqaralyq úiymgha artyqshylyq bermeytin tengerimdi sayasat ústanyp kele jat­qanyn aitty. Álemdegi asa iri prob­lemalar tek qana dialog arqy­ly sheshilui kerek. Qazaqstan әlem­dik úiymdardyng bir-birine qarsy túrghanyn jәne ózara bәsekege týs­kenin qalamaydy. Bizding el ÚQShÚ, ShYÚ qataryna ene otyryp, NATO-men de "Beybitshilik jo­lyn­da­ghy әriptestik" baghdarlamasy aya­synda birlesken is-qimyldy damy­tu ýstinde. Múnyng eshqanday qay­shy­lyghy joq. Odan әri ministr býgingi kýni EQYÚ, ShYÚ, ÚQShÚ jәne AÓSShK úiymdarynyng arqa­synda Ortalyq Aziyada qauipsizdik arhiytekturasy ornap kele jatqa­nyn aitty. Al Qazaqstan osy úi­ym­dardyng NATO-men baylanysyn úzaq jyldardan beri qoldap keledi.

Qazaqstan Syrtqy ister miy­nistri­ning sózinen keyin NATO Bas hatshysy Yaap de Hoop Sheffer bayan­dama jasady. Ol ózining sózinde úiymnyng býgingi ahualy men býgingi forumnyng maqsatyna toqtaldy. Jәne Qazaqstannyng әlemdegi beybitshilikting saqtaluy jolynda júmsap kele jatqan kýsh-jigerine ong bagha berip ótti. Forumnyng jaq­sy úiymdastyrylghanyna rizashy­ly­ghyn bildire kelip, Ortalyq Aziya­­daghy túraqty damu jolyna týs­ken beybit elmen yntymaq­tas­tyq jasaugha yqylastymyz, dedi ol ózining sózinde. Kelesi sóz Daniya­nyng Syrtqy ister ministri Per Stig Mellerge berildi. Ol aimaq­tyq jәne jahandyq qauipsizdik mә­seleleri turaly ózining kózqarasyn bil­dirdi. Sonyng ishinde Aughanstan­da­ghy túraqtylyqty qalpyna kel­ti­ru mәselesine jan-jaqty bagha berdi.

Osydan keyin ashylu saltanaty ayaqtalyp, forumgha qatysushylar seksiyalarda júmys isteuge bólindi.

Birinshi sessiyanyng kýn tәrtibi boy­ynsha "Aughanstan: halyqaralyq qo­ghamdastyqtyng jauaby", "Aymaqtyq mýmkindikter: Ortalyq Aziyadaghy ortaq qauipsizdik problemalary" jәne "Energetikalyq qauipsizdik: Kas­piy jәne Qara teniz aimaq­ta­ryn­daghy әriptestik" taqyryp­taryn­daghy mәseleler talqylandy.

"Aughanstan: halyqaralyq qo­gham­dastyqtyng jauaby" taqyry­byn­daghy sessiya otyrysyna NATO Bas hatshysynyng orynbasary, elshi Klaudio Bisoniero tóraghalyq etti. Bas hatshy orynbasarynyng atap ótuinshe, NATO Aughanstandaghy jaghdaydy túraqtandyryp, qauipsiz­dikti qamtamasyz etude ózindik is-qimyl jasap keledi. Búl jóninde strategiyalyq baghdarlama jasalghan. Aughanstandy túraqtandyrugha Aughan­stan basshylyghymen qatar, be­deldi halyqaralyq úiymdar da atsalysyp jýr.

Otyrysqa tóraghalyq etushi bú­dan keyin sarapshylar tobymen ta­nystyryp ótip, alghashqy sózdi AQSh-tyng halyqaralyq qauipsizdik isteri jónindegi qorghanys hatshy­sy­nyng kómekshisi Aleksandr Versh­bou­gha berdi. Onyng aituynsha, Aughan­standa talibandar biylikten alastatylghanyna jeti jyldan asty. Búl elding qazirgi basshylyghy ha­lyq­aralyq úiymdarmen birlese oty­ryp, qauipsizdikti qamtamasyz etude kýsh-jiger júmsap keledi. Al Aughanstan jónindegi strategiyalyq sharalar tiyimdi jýrgizilui tiyis. Búl el aumaghynan yghystyrylghan taliy­ban әskerleri Pәkstanmen shekara­las nýktelerde qayta bas kóterip, lan­kestik әreketterin jalghastyru ýstinde.

Sóz arasynda, sonday-aq ol Aughanstanda AQSh-tyng qansha әskeri qyzmet etip jýrgeninen de habardar etip ótti. Onyng keltirgen mәlimetterine qaraghanda, onda ame­riy­kalyqtardyng 38 mynday jauyn­ge­ri jәne jýzdegen sarapshy aza­mat­tary bar. Aughanstandaghy jaghday túraqtanghan son, AQSh әskeriyleri men onda qyzmet etip jýrgen sa­rap­shylar óz otanyna oralady. Só­zining sonynda ol Aughanstangha bey­bit maqsattaghy tranzitti jýkterdi jetkizuge dәlizder beruge niyettenip otyrghan Resey, Ózbekstan, Qyr­ghyz­stan jәne Tәjikstan elderine alghys bildirdi. Sonymen qatar, ol Aughanstanda qauipsizdikti qamtama­syz etu ýshin taghy qosymsha әskery kýsh qajet ekenin aityp ótti.

Al Aughanstan syrtqy ister miy­nistrining sayasy ister jónindegi agha kenesshisi - aqparattyq ortalyq­tyng bas diyrektory Davud Moradian óz elderindegi jaghdaygha basqasha pikir bildirdi. D.Moradiannyng atap ótkenindey, telearnalar Aughan­stan­daghy oryn alghan lankestik әre­ket­terdi kóbirek nasihattaydy. Ondaghy ong nәtiyjelerdi BAQ-tar kórsete bermeydi. Osyghan baylanysty she­shen mynaday derekterdi kóldeneng tartty: Taliban rejimi qúlaghan 2001 jyldan bastap kezinde ózge elderge ketken 5 millionnan astam bosqyn Aughanstangha qayta oraldy. Halyqaralyq qoghamdastyqtyng ara­lasyp, qoldau-kómek kórsetuining arqasynda balalar ólimi edәuir azay­dy. Mektepter ashylyp, parta­gha otyrghan oqushylar qatary kóbeye týsti.

Sonymen qatar, ol biylghy jyly Aughanstannyng әleumettik-eko­nomikalyq jaghdayy qalay bo­la­tyny jayly boljamyn algha tart­ty. Aughanstandaghy jaghday bir­shama túraqtana týsedi. Oghan halyq­aralyq qoghamdastyqtyng kómegi әli de qajet. Óitkeni, esirtki óndirisi azaymay otyr. Sonday-aq, esirtki óndirisi osy ónirmen qatar, әlem júrtshylyghyn da alandatuda. Ja­han­dyq osy problemany halyq­ara­lyq qoghamdastyqtyng yqpalynsyz sheshu mýmkin emes.

Finlyandiya missiyasynyng NATO-daghy ókildigining basshysy Aapo Polionyng sózine qaraghanda, Finlyandiya - Aughanstannan shal­ghayda ornalasqan shaghyn ghana el. Búl memleket ýsh jyldan beri Aughan­standy túraqtandyru shara­la­ryna qatysyp keledi. Finlyandiya parlamenti men halqy elding Aughan­stangha qatysu mәseleleri turaly pikirler bildirude. Osy mәsele jó­ni­nde el parlamenti men ýkimetinde bayandamalar tyndalghan. Al Aughan­standa qauipsizdikti qamtamasyz etip, el ekonomikasyn túraqtan­dy­ru býginde ótkir taqyryptyng birine ainalyp otyr. Búl problemalar úzaq­qa sozylatyn bolsa, ol kóp­tegen aimaqtargha keri әserin tiygi­ze­tini anyq. Sondyqtan ondaghy esirt­ki óndirisi men esirtki tasy­ma­lyna tosqauyl qoiy kerek. Búl mә­selede Finlyandiya qoldau kórsetuge dayyn.

Sessiya otyrysynda oghan qa­ty­sushylar sóz alghan sheshenderge ta­qy­rypqa qatysty súraqtar qoyyp, ózderining úsynystary men pikir­le­rin bildirdi. Negizinen olar Aughan­standy túraqtandyru, bólingen qar­jynyng qanday jobalardy jý­ze­ge asyrugha júmsalyp jatqan­dy­ghyna baylanysty aityldy. AQSh ókili Aleksandr Vershboudyng qay­targhan jauabyna qaraghanda, Aughan­standa qauipsizdikti qamtamasyz etu sharalaryna jylyna 5 milliard dollarday qarjy bólinedi eken.

"Aumaqtyq mýmkindikter: Or­ta­lyq Aziyadaghy ortaq qauipsizdik prob­lemalary" atty ekinshi sek­siya­nyng moderatory NATO Bas hatshysynyng Kavkaz jәne Ortalyq Aziya boyynsha arnayy ókili, elshi Robert F. Simmone alghashqy sózdi Shanhay yntymaqtastyq úiymy­nyng Bas hatshysy Bolat Núrgha­liyev­qa berdi. Sheshen әlemdik túr­ghyda úiymgha mýshe elderding alatyn or­nynyng manyzdylyghyna mәn bere kele, býgingidey ózgeristerge toly uaqytta barlyq ekiúday pikir­ler tudyratyn mәselelerding tek syndarly dialog arqasynda jýzege asyryluy kerektigin aitty. ShYÚ-gha mýshe memleketter teng qúqyly, olar IJÓ-sining kóptigi men azdy­ghyna, kómirsutegi, ya bolmasa basqa re­surstarynyn, qorlarynyng kóp­tigine tәueldi emes. Olardyng bar­ly­ghynyng da moynyna alghan min­det­teri de bir tekti. Algha qoyylghan basty maqsattyng biri-aymaqtaghy qauipsizdik mәselesi. Úiym qúryl­ghannan beri bir de bir mýshe mem­le­ketting mýddesi sóz bolghanda ol elen­bey qalghan emes. Árqashan betke ústaytyn kópvektorly sayasat óz jemisin berude de aitugha әbden negiz bar. ShYÚ әrqashan ter­rorizm men ekstremizmge, esirtki saudasy men tasymalyna tosqauyl qoidy nazarynan tys qaldyryp kórgen emes. Biz ekstremizm men ter­rorizmge bir de bir din aiypty dep aita almaymyz jәne islam aty atalghanda qorqynysh tuatyn fobiyanyng dúrys emestigin bilemiz.

ShYÚ ayasynda ekonomikalyq baylanystar da jandana týsude. Energiya tasymaly, kólik, aqparat­tan­dyru, baylanys salalary syndy týrli baghyttardaghy әriptestikke kóp kónil bólinedi. Múnyng ishinde al­dyn­ghy ekeuining aumaqtyq integ­rasiya­da manyzdy rólge ie ekendigi de týsinikti, dep Bolat Núrghaliyev jinalghandardyng nazaryna ShYÚ boyynsha manyzdy mәselelerdi úsyndy.

Euroodaqtyng Ortalyq Aziya jәne Gruziyadaghy daghdarys isteri jó­nindegi arnayy ókili Pier Mor­reliding ortagha salghan negizgi oiy zang ýstemdigi jayynda boldy. Zang ýstemdigi Euroodaqtyng qauipsizdikti saqtau jónindegi strategiyalyq manyzy bar mәselesining biri. Or­ta­lyq Aziyadaghy qauipsizdikke kel­gende jana bir әdis-tәsilder qajet degen úigharymdaghy - Euroodaq bas­tamasymen Parijde osy elder­ding syrtqy ister ministrleri bas­shylarynyng kezdesui de ótti. Jal­py, býgingi kýngi Ózbekstandaghy, Aughanstan men Pәkstandaghy oryn alghan terroristik oqighalardyng aimaqtaghy tynyshtyqtyng shyrqyn búzatyndyghy esten shyqpauy tiyis. Ásirese, Pәkstannyng batysynda ter­roristik kýshter belsendilik ta­nyta bastaghany shyndyq. Al Qa­zaq­stanmen japsarlas jatqan elder­de islam dini әsire emes. Ásire kózqarastaghy ózgeshe yqpal syrt­tan tanylyp jatyr. Bizge osy keri yqpaldyng әserin sóz etu qajet. Ásirese, kedeyshilik etekten tartqan jerlerde halyqtyng týrli keri yq­pal­dargha erip ketui, ony teris piy­ghyldylardyng paydalanuy op-onay. Sol sebepten terrorizm jәne eks­tremizmmen kýreste osy mәsele de qaperde boluy kerek, dedi Pier Morreli.

Qazaqstan Syrtqy ister miy­nistrligi Syrtqy sayasatty jos­par­lau jәne saraptau komiytetining tór­agha­sy Marat Shayhuddinov býgingi kýni eng bir qatty damydy degen ai­maqtyng ózi óte "tynysh ailaq" degen atty ala almaytynyn atap kórsetti. Óitkeni, dedi ol, әlemnen tysqary, bolyp jatqan jahandyq dauyldar men kýizelisterden jeke qalyp ózi ghana aman ótetin bir de bir el joq. Ol mýmkin de emes. Búl jaghday bizding aimaqqa da qatysty. Áskeriy-strategiyalyq manyzy bar aimaqtan oryn tepken, bay miy­neraldy qorlarymen әlem júrt­shy­lyghynyng nazaryn audarghan ónir­ding bolyp jatqan jaylardan tysqary qalatyn jóni joq. Aymaq ýshin manyzdy mәselening qataryn­da qauipsizdik túr. Al ol bolmaghan jer­de ózge qúndylyqtardyng saqta­luy­na da qauip tuady. Búl túrghyda Qazaqstan bastamashylyghymen qú­rylghan AÓSShK aimaqtaghy qauip­sizdikti saqtaugha óz yqpalyn tiy­gizude. Bolashaqta osy úiymdy EQYÚ tәrizdi Aziyadaghy yqpaldy ha­lyqaralyq úiym dәrejesine kóte­ru qauipsizdikti bekemdeudegi ýl­ken ýles bolar edi.

Týsten keyin bolghan "Aymaqtyq mýmkindikter: Kavkazdaghy sheshil­me­gen arazdyqty túraqtandyru mým­kindikteri" sessiyasynda alghashqy bolyp Týrkiya syrtqy ister ministrligining ókili Unal Sevikoz sóz aldy. Biz ýshin Kavkaz mәselesi óte manyzdy. Sebebi, biz jaqyn kórshilermiz. Al kórshidegi tynyshtyqtyng saghan da qatysy bar. Sol sebepti bizding memleket әrkez osy Kap tauy boyyndaghy memlekettermen kórshilik qarym-qatynastar ornatugha peyildi. Gaz, múnay salalary boyynsha әriptes­tikterimiz auyz toltyrarlyqtay. Alayda, barlyq memlekettermen birdey dәrejede baylanystarymyz bar dep aita almaymyz. Abhaziya, Tauly Karabah, Osetiya tynshyr emes. Al tynyshtyqtyng túraq­ta­mauyna bir-birine degen senimning azdyghy keri әserin tiygizude. Sol sebepti senimdi kýsheytetin shara­largha mәn bergen jón. Forumdar, dialogtar diplomatiyalyq qyzmetin atqaryp, bir birimen úghynysugha tyrysu ózi­ning jemisin berui tiyis, dedi sheshen.

EO-nyng Kavkaz boyynsha ar­nayy ókili Peter Semneby qanday bir qaqtyghys ekonomikanyng da­muyn tejeydi, reformalardy jyl­jytpaydy, etekten tartyp, únjyr­ghany týsiredi. Europa Týrkiya siyaq­ty emespiz, Kap tauy bizden alys jatyr dese qatelesedi, irgemizde emes dep biz ondaghy jaghdaylardan tys qalugha tiyisti emespiz, degen oiyn jetkizdi.

Londondaghy Kelispeushilik jónindegi aqparattyq jýie jәne mem­lekettik qúrylym jónindegi to­raptyng atqarushy diyrektory Den­nis Sammut men diplomat emespin. Biraq, bir nәrsege nazarlarynyzdy audarghym keledi. Kavkazdaghy ty­nysh­­syzdyq basylar emes, mәsele dú­rys sheshilmese, qaqtyghys salda­ry taghy bir kelispeushilikke alyp keledi. Ushyghyp túrghan osy bir mә­selelerdi zerttey kele mynany an­ghardyq. Kavkaz ben onyng manayyn­daghy 6 memleketting keybirinde әli kýnge deyin diplomatiyalyq qarym-qatynas ornamaghan. Sol sebepten búghan deyingi qarym-qatynastardy qayta qarap, olardyng meha­nizm­de­rin jetildiru kerek. Búl asa qatty manyz beretin salmaqty mәsele, dedi.

Forumnyng ýshinshi sessiyasy "Energetikalyq qauipsizdik: Kas­piy jәne Qara teniz aimaq­taryn­daghy әriptestik" taqyrybyna ar­nal­dy. Búl seksiyagha NATO Bas hat­shysynyng sayasat jәne qauipsiz­dik jónindegi kómekshisi, Elshi Martin Erdman tóraghalyq etti.

Auqymdy mәseleni ózek etken jiynda talqy tarazysyna týsken mәselelerge elimizding Energetika jәne miyneraldyq resurstar viyse-ministri Áset Maghauov, Chehiya cyrtqy ister ministrining birinshi orynbasary Tomas Podjar, Eur­aziyalyq sayasat ortalyghynyng diy­rek­tory Zeyno Beran sarapshylyq jasap, energetikalyq qauipsizdik tetikterine qatysty ózderining oi-payymdaryn ortagha saldy.

Mәselen, Áset Maghauov Qazaq­stannyng energetikalyq qauipsizdik mәselesinde EAÁK jobalarynyng belsendi qatysushysy ekendigin, NATO boyynsha ghylymy komiytet mýshelerimen ózara yntymaqtas­tyq­ta júmys jasalyp jat­qan­dy­ghyn atap ótti. Býginde Qazaqstan eko­nomikalyq tiyimdilik negizinde energetikalyq qauipsizdik mәselesi boyynsha ózge eldermen túraqty әriptestik ornatuda. Qazaqstan mú­nay-gaz qúbyry boyynsha jana dә­lizder negizining qalanuyna, әrip­tes­tikting jana mýmkindikterining ashy­luy­na, yaghny tiyimdi jobalardyng kóptep boy kóteruine airyqsha mәn berude. Qazaqstannyng taranzittik әleueti men osy baghyttaghy tәjiriy­besi basqa elder ýshin de manyzdy bolatynyn aitqan jón. Búl rette elimiz Ázirbayjan, Týrkiya, Resey­men tranzittik baghytta jaqsy әriptestikke qol jetkizude. Songhy uaqytta bizge Qytay rynogynyng qaqpasy ashylyp keledi. KTK jo­ba­syn jýzege asyruda da nәtiyjesiz emespiz. Bolashaqta búl baghyttaghy júmystar jalghasa beredi dep senimmen aitugha bolady, dedi qazaqstandyq viyse-ministr.

Tomas Podjar óz sózinde ener­getikalyq qauipsizdik mәselesi boyynsha óz elining tәjiriybesimen bólisti. Biz 10-15 jyl ishinde mú­nay-gaz tasymaldau salasyn jan­ghyr­tu men әrtaraptandyru baghyty­na airyqsha kónil bóldik. Bizde bir emes, birneshe múnay-gaz tasymal­dau qúbyry bar. Songhy uaqytta bizding Ortalyq Aziyamen aradaghy әriptestik baylanysymyz artyp ke­ledi, dedi ol. Onyng sózine qara­ghanda, NATO-gha mýshe elder ózara birlesken kýsh-jigerding negizinde múnay-gaz qúbyryn әrtaraptandy­ru mәselesine nazar audarulary ke­rek. Eger ortada ortaq bir jýiege negizdelgen ústanym qalyptassa, energetikalyq qauipsizdik mәsele­sin­de kezdesetin týitkildi mәsele­ler sheshimin tauyp, túraqty jaghday qalyptasatyny kýmәnsiz.

Zeyno Beran energetikalyq mәseleni ózek etken múnday fo­rum­nyng manyzy airyqsha ekendigin aita kele, onyng Qazaqstan jerinde úiymdastyryluynyng tereninde ózin­dik mәn jatqandyghyna toqtal­dy. Kaspiy aimaghy - ekonomiy­ka­lyq jýiening basty tetikterining birin qúraydy. Kaspiy tenizinen Shyghys pen Batysqa auqymdy kó­lemde energoresurs tasymaldanady. Búl әlemdik energetikalyq jýiede atap ótuge túrarlyq jәit, dedi búl jóninde sheteldik sarapshy. Onyng sózine qaraghanda, múnay men gaz adamzat ómirinde, memleketting eko­nomikalyq damuyna airyqsha oryn alady.

Týsten keyin ýshinshi sessiyanyng júmysy "Energetikalyq qauipsiz­dik: memlekettik jәne jekemenshik sektorlar yntymaqtastyghynyng mýmkindikteri" degen taqyrypta odan әri órbidi. Osy rette Rumyniya memlekettik hatshysy Bogdan Auresku energetikalyq qauipsizdik mәselesinde jekemenshik sektorgha qoldau kórsetu kerektigine toq­tal­sa, Litva syrtqy ister ministri Asta Skaygsgirit Liaskin búl orayda memlekettik sektorgha ai­ryqsha talap qoyylyp, jauapker­shi­lik jýktelu qajettigin atap ótti. Energetikalyq qauipsizdik mәsele­sin jýielendirude ýkimettik qúry­lymdar airyqsha ról atqarady. Sol sebepti, ekonomikanyng qozghau­shy tetikterining biri sanalatyn múnay-gaz qúbyrlaryn jandandyru jobalaryna auqymdy qarjy bó­linui qajet. Sonday-aq, auqymdy resurstargha iyelik etetin kompa­niya­larmen joghary dengeyde әriptestik qarym-qatynas ornatugha da mәn berilui tiyis, dedi óz sózinde Litva syrt­qy ister ministri.

Búl kýngi sessiyagha qatysu­shy­lar óz sózderinde "energetikalyq qauipsizdik ekonomikanyng bir bólshegi sanalatyndyqtan, búl ba­ghytta memlekettik qúrylym men jekemenshik sektor qoyan-qoltyq júmys atqaruy qajet" degen túr­ghy­daghy ústanymdaryn ortagha saldy.

Forumnyng jalpy otyrysynyng jabyluynda seksiyalardyng tóragha­lary basqosulardyng qorytyndysy turaly bayandap berdi. Sodan keyin NATO Bas hatshysynyng orynba­sa­ry Klaudio Bisoniero men Qazaqstan Syrtqy ister ministri Marat Tәjin seksiyalar júmysyn ong baghalap, qorytyndy sózderin aitty.

 

 

"Egemen Qazaqstannyn" tilshiler toby. Suretterdi týsirgen Orynbay BALMÚRAT.

«Egemen Qazaqstan» gazeti 26 mausym 2009 jyl

 

0 pikir