Aytqan sóz – atylghan oq. Sol oqtan jaraly bolyp jatqandar kóp. Aytylmaghan sóz – jarylmaghan bomba. Ishte kóp saqtasang jarylyp ketui de mýmkin. Sondyqtan sózge abay bolayyq!

Bir әripting maghynasy

Sóilemdegi sózge bir ghana әrip qosyp, BAS-ty QAS-qa ózgertuge bolady. Bir ghana әripting ornyn auystyryp, KEL-di KET qylugha bolady.Bir ghana әripti alyp tastap, JOQ-ty OQ qylugha bolady. Bir ghana әripti ózgertsen, JOQ TOQ-qa ainalady. Bir ghana әripti alyp tastasan, QAZ AZ bolyp shyghady.

Ómir de sóz sekildi kýrdeli. Qosyp nemese alyp, ony ózgertuge bolady.

Qosymshanyn  qasiyeti

Múnday da ghajap bolady eken. Belgili bir jogharghy oqu ornynyng prorektory rektor bolghanyn estigende qayran qalghan joqpyn. Prorektor – rektorgha deyin bir-aq qadam qalghan lauazym. Rektor bolsa nesi bar?! Keyinirek sol rektor bilim salasyndaghy ýlken mekemege diyrektor bolghanyn estidim. 

Prorektor. Rektor. Diyrektor. Osy ýsh sózdin  jazyluyna ýnilsem, mine, ghajap, prorektordyng «pro» degen qosymshasyn alyp tastasa boldy, rektor bolady eken. Al rektorgha «di» degen qosymshany qossanyz boldy, diyrektor bolyp shygha keledi. Yaghni, mamannyng taghdyryn qosymsha sheshedi eken. Tirshilikte múnday jaghdaylar jii qaytalanatynyn kórip jýrmiz.

Sózderding jazyluyna qarasanyz, airan-asyr bolasyz. Mәselen, jemqor degen sózdi alayyq. «Jem»-di alyp tastasaq, qor qalady. Halyqtyng qory. Qanday tamasha?! Ad jemqor degen sózden «qor»-dy alyp tastasanyz – jem qalady. Ol bireuge jem bolu degen sóz emes pe?! Pәleqor, paraqor degen sózderding pәlesi men parasyn alyp tastasaq, tek qana qor qalady. Biraq, paraqor, pәleqor jemqorlardyng әleginen sol qor elimizge búiyrmay túr ghoy.

Az sóz – altyn, kóp sóz – kómir

«Oydaghymyz boldy. Ortamyz toldy. Tóbedegi keldi. Tóreleskende de renjiytin retimiz joq. Tek úzaghynan sýiindirgey. Aq joldyng aldyndamyz. Ýlken tilekting ýstindemiz. Jan-jaghymyzgha birdey әdil, ótkenimiz ben ertenimizge birdey sergek bola bilsek bolghany. Óitkeni, baghzydaghylarymyzdyng aruaghy jebegesin, býgingilerimizding tilegi demegesin, jetip otyrmyz búl kýnge». Halyq jazushysy Ábish Kekilbayúly Respublika Sarayynda sóilegen sózinde tәuelsizdik jayynda  osylaysha tolghanghan bolatyn. Mazmúngha kelsek, maqsat tolyq oryndalghan.

Ábish aghamyzdyng sóz saptasyna sýisine otyryp, kórnekti qalamgerler de key-keyde qatelik jiberetinin, lyqsyp kelgen sóz tasqynynyng jetegimen ketip qalatynyn angharugha bolady. Osy ýzindidegi «baghzydaghylarymyzdyn» degen úzyn sózdi «bayaghy babalardyn» degen sekildi eki sózben de aitugha bolar edi ghoy. «Býgingilerimizdin» degen sóz de óte úzyn. Aytyp bolghansha tynysyng jetpey qalady.

Audarmashylardyng keybiri jana sóz jasaugha әues. Sәtti shyqsa qúba-qúp. Jaqynda bir audarma kitaptan «shapaghattaryn syilady» degendi oqydym. Osy tirkestegi  jalghau dúrys qoldanylmaghan. «Shapaghatyn syilaghan» degen sózge kóptik jalghaudyng mýlde qajeti joq. Al «dybystandyrylyp» degen sóz «dybysyn keltirip» degen maghynada aitylghan boluy kerek. Biraq, әlgi sózdi aityp shyqqansha tiling kýrmelip qaluy mýmkin ghoy. «Kóriktendirilgendikten» degen taghy bir sóz 22 әripten túrady eken. Ayta bastaghanda ayaghyna jetu qiyn. Dúrysy: «kórik bergendikten» boluy kerek. Eki sózdi bir sóz qylghannan ne úttyq?

Qazaqtyng sózin úzartyp

«Qazaqtyng ózge júrttan sózi úzyn» –   deydi Abay. Telejәshiktegi tilshiler qazaq sózin úzartugha tipti qúmar. Mysaly: kәsiby bilikti olar kәsiby biliktilik deydi, Qashyqtan oqytudy qashyqtyqtan oqytu deydi. Tyndap otyrsan, qúlaghyng sasidy. Tughan kýndi tuylghan kýn qylghandar órip jýr.Úlaghaty  úlaghattary dep aitady. Ne degen tolyp ketken júrnaq, jalghau, japsyrma?!

«Asyl arna» telearnasyndaghy audarmashylar Qúrandaghy «jolgha týsti» degen sóilemdi «jolgha týsirildi» dep audarypty. Kino audarmasy turaly әngime bólek. Bәrin tize bersek, bizding de sózimiz úzaryp ketedi. Qazaq sózin úzartyp, betimizdi qyzartyp jýrgender kóbeyip ketti.

Bes eli turaly

«Bes eli» degen tirkes kir-qojalaq balagha baylanysty «betining satpaghyna bes it toyghanday» degen maghynada nemese qatty jәbir kórgen, qinalyp jýrgen adamdargha baylanysty qoldanylatyny belgili. Yaghni, «mandayynyng sory bes eli» degen sóz tirkesi sory qalyn, basynan qayghy-qasiret arylmaghan degen úghymdy bildiredi. «Eli» degen ólshemning ózi sony aighaqtap túr. Keyingi kezde «mandayynyng baghy bes eli» degendi de estip jýrmiz. Aqyn Tynyshtyqbek Ábdikәkimov: «Qúday ýshin kәpirler joq. «Mandayynyng Sory bes eli»-ler bar. Qúday ýshin músylmandar joq. «Mandayynyng Baghy bes eli»-ler bar.» –  dep jazady. Jas  aqyn Tolqyn Qabylsha: «Mandayymnyng baghy bilem, bes eli» –  dep jyrlaydy. Endeshe baq pen sordy birdey ólshemmen ólshegenimiz qanshalyqty dúrys?!

Tobyr

Tabor degen sózding maghynasy neni bildiredi? Orystar ertede әskery qosyndy tabor degen eken. Syghandar óz kóshin tabor dep ataydy. Osman imperiyasy kezinde olar armiyanyng bir bóligin tabur degen. 

Qazaqta tobyr degen sóz bar. Osy sózderding barlyghynyng týp-tamyry bir emes pe eken?

Tobyrdy orys tiline tolpa dep audarugha bolatyn sekildi. Pushkinnin «Sygany shumnon tolpoy po Bessarabiy kochuyt»  degen joldary bar.

Tobyr  –  aitqangha kónetin, aidaghangha jýretin top bolsa kerek.

Jagha jәne jen

Adam kiyimine baylanysty qoldanylatyn jagha men jenning alatyn orny bólek, Soghan oray el arasynda jaghagha jarmasu, jagha jyrtu, jeng úshynan jalghasu, qol synsa jeng ishine jasyru sekildi beyneli sóz tirkesteri jii qoldanylady. Alayda, «bir jaghadan bas shygharu, bir jennen qol shygharu» degen sóz tirkesining maghynasy búldyr. Tabighattyng zanyna sýiensek, bir jaghadan bir ghana bas, bir jennen bir ghana qol shyghatyny belgili. Birlik, yntymaq maghynasynda aitylyp kelgen osy sóilemder ornyn tauyp túr ma?! Joq dep aita almaymyz. Óitkeni, aitylghan sóz sanamyzgha әbden singen. Onyng týp-tamyryna ýnilgen kim bar?! Ýnilgen kisi bolsa kez kelgen kiyimning eng aldymen jaghasy men jeni kir bolatynyn bilse kerek edi. Kezinde bir kósem aitty degen sheshen sóz ómirge kezdeysoq joldama alady. Bayybyna barmaghan júrt ilip ala jóneledi.

Bizding aitpaghymyz búl emes. Auyzdan shyqqan sózdi estigenge mәz bolmay, maghynasyna ýnileyikshi.

Ataq kóp, bilim az...

Bilim men ataqtyng aiyrmasy kóp. Bilim bizge kerek, ataq sizge kerek. Ony eshkim joqqa shygharmaydy.Ataq әrtýrli: halyqtyq (kópshiligi halyqqa qarsy), enbek sinirgen (kópshiligi enbegin búldaytyndar), qúrmettiler (abyroy jinau ýshin ghana), akademikter (shyn mәnisinde aqshanyng arqasynda ataq alghan jylmaqaylar). Jalghastyra bereyik pe?! Odan ne shyghady? Ataq kóp, bilim az...

Orys aitqan sózding bәri oryndy emes

«Svoboda slova» degen gazetten orys tilinde jazatyn qazaq jurnaliysining (Múrat Uәli) «No, vernemsya k nashim baranam» (25 nauryz, 2010 jyl) degen joldardan bastalatyn maqalasyn oqydym. Maqala turaly sóz etkim kelip túrghan joq. Ángime qoy turaly. Óitkeni, orystar aityp jýrgen osy tirkes qanatty sóz esebinde jii qoldanylady. Orystyng aituy ózine jón desek te, sol sózdi qazaqtyng qaytalap aitqany kónilge keledi eken. Búl sózding týbi, әriyne, qazaqtan shyqqan. «Qotanymyzgha qaytyp oralayyq» degen sóilem bayaghy bastaghan әngimemizdi qayta jalghastyrayyq degen maghynany bildiredi.

Shoshqa baqqan orysqa bóbegin «torayym» dese de jarasady. Al olardyng «baran» degeni qazaqtyng tórt týligining biri qoygha baylanysty aityluy sol qoydy kemsitkennen tughan kózqaras ekeni de belgili. 

Qoy jәnnatyng maly dep esepteledi.Tóleujan Ysmayylovtyn  «Qoyshylar» dep atalatyn óleninde «Agha, – dedik, – tuymyzdy ong ústar, «Baran» dedi sonda bizdi orystar»  degen joldar bar. Qoydan juas qazaq basqa halyqtyng qay mazaghyna kónbedi. Biraq, orys aitty degen sózding bәri oryndy emes ekenin angharuymyz kerek.

Sol orysta kókeyge qona ketetin qanatty sózder de az emes. Mәselen: «Doveryay, no, proveryay!». Qazaqsha maghynasy – «Sengen dúrys, biraq, tekserip kórgen dúrys». «Mojno, no, ostorojno!». Qazaqsha maghynasy – «Bolady, biraq, bayqa shamaly». Qazaqtyng «adamnyng degeni bolmaydy, Qúdaydyng qalauy bolady» – degen sózin orystar «chelovek predpolagaet, Bog raspolagaet» – deydi. 

Kezdeysoq  tughan sóz tirkesteri

Keybir maqal-mәtelge úqsas sóz tirkesteri  ómirde bolghan әrtýrli jaylardy kórgende tuady. Auditoriyada dәris oqyp túrghanymda keybir studentter  telefonymen әlek boldy. Sonda «Úyaty barlar úyaly telefondaryndy óshirip qoyynyzdar» –  dep aitqanym bar. Endi birde  batysqa eliktep, jyrtyq shalbar kiygen qyzdardy kórgende. «Jigitter, bayqanyzdar! Jyrtyq shalbar kiygen qyzdy sýimeniz!» - dep edim. Kók jәshikten bir habardy qarap otyrsam sahnagha shyqqanda jaynap ketetin bir «júldyzdy» kórsetip jatyr eken. Sahnada basqa, al ýiinde týsirgen beyesi mýlde basqa. Sodan qoyyn dәpterimdi alyp: «Boyanghan әieldi oyanghanda kór!» –  dep jazyp qoydym.

Dýrding ne ekenin bilesiz be?

«Dýr» degen sózding maghynasy  «Qazaq tilining týsindirme sózdiginde» jazylghan mysaldargha qarasaq, (Almaty: «Ghylym», 1978 j,211 bet)  ataqty, danqty, atyshuly degenge sayady. Jalpy alghanda, «dýr» degen sóz ózin joghary ústaghan, nemese ózgeden biyik bolghan, ataghy zor kisilerge aitylady. «Bolghanda ózing pildey, sózing dýrdey» degen óleng joldary bar. «Ishim tolghan u men órt, syrtym dýrdey...» – deydi Abay.

Sonymen birge «dýr kóterildi», «dýr silkindi» degen tirkester de erteden aitylyp keledi. Osy sózderding astaryna ýniletin bolsaq, «dýr» degen sóz asa iri januargha, al «dýr kóterildi», «dýr silkindi» degen sózder alyp qúsqa baylanysty aitylghan degen boljam jasaugha bolady. Tipti «dýr etti» degen tirkes te әldebir hayuannyng dybys shygharuyna, yaghni, qústyng qiquyna baylanysty aityluy ghajap emes. Adamgha baylanysty «dýrdiyip, dóng aibat jasady» degen sóilemde de әldebir hayuannyng ses kórsetkenimen salystyru bar. Qazaq «dýrdey» degen sózdi  iri degen maghynada qoldanady. «Dýrdiygen erin» dep isinki erindi aitady. «Dýrbelen» degen sózding týp tamyrynda da eldi shu qyldy, qatty aiqay shyghardy degen mәn bar.

Olay bolsa, slondy pil, mamontty zil dep ataghan babamyz dýr dep sol erte zamandarda ómir sýrgen asa iri qanatty qústardy aitqan boluy kerek dep topshylaymyn. Uaqyt óte kele denezor (dinozavr) sekildi alyp januarlar, samúryq sekildi alyp qústar typ-tipyl joyylyp ketse de, sóz qalghan. Bizding babalarymyz denezordy da, pil men zildi de, dýrdi de óz kózderimen kórgen boluy kerek. Kórmese, bilmese, atam zamannan jetken sózder qazirgi qazaq tilinde qoldanysqa týspes edi ghoy.

Top turaly

Kóne sózderding birazynyng maghynasyn әli kýnge deyin bilmeymiz. Qazaqta «top ete qaldy, top ete týsti» dege tirkes ejelden bar. Osy sóilemderdegi top degen sózdi әuel basta týsinbey jýrgenim ras. Jolym týsip, Týrkiyadaghy «Topqapy» dep atalatyn múrajay-sarayda bolghanym bar. Zenbirekting oghy dep jýrgenimiz zenbirekting týp atasy bolghan katapulit – qamal qiratqysh tasatardyng toby ekenin keyin bildim.

«Kórkine júrtty qaratqan

Saraydyng zәulim basty aty –

Qaqpadan shygha oq atqan

Top ete qalghan Topqapy» – degen jyr joldaryn da sol joly jazyp edim.

Múhtar Maghauin «Shynghys han jәne onyng zamany» atty shygharmasynyng «Tynymsyz maydan» dep atalatyn ýshinshi  kitabynda tasatardyng ózindik «snaryady», yaghny top jayynda jan-jaqty bayandap: «Eskilikti Qytayda әuel basta atys toptary – tas bolghan. Qiqy-jiqy emes, arnayy óndelgen, layyqtalghan. Naqty tәjiriybe ýstinde eng útymdysy – shar keyipti, domalaq top bolyp shyghady. Oqpangha ynghayly, әri alysyraq úshady» – dep atap kórsetken.

Sóz zergeri Beyimbet Maylinning «El syry» kitabyndaghy «Janbyrly kýni» dep atalghan ólende (Almaty: «Jazushy», 1994 j) «Saldyr-kýldir kók jýzi, zenbirek dop atqanday» degen joldar bar. Redaktordan nemese korrektordan ketken qate kózge úryp túr. Búl arada әngime dop emes, top turaly ekeni beseneden belgili. Zenbirekten top, yaghni, snaryad atylady. Dop eshuaqytta atylmaydy. «Dop top etip týsti» degen sóilemning ózinde de top sekildi týsti degen maghyna jatyr.

Qút jәne yrys

Qazaqtar jii qoldanatyn «qútty qonys», «qút daryghan», «qút qonghan», «shopannyng qútty tayaghy», «qoyny qútty», «qútty qonaq» degen sóz tirkesterining negizinde ýlken maghyna bar. «Qútty bolsyn!» degen iygi tilek te osydan shyqqan. Malyn kýzetken iytine de Qútpan dep at bergen qazekem qút degen sózding kiyesine sengen. Yaghni, qút erkek maghynasynda qoldanylghan. Al qyzdaryna Yrysty dep at qoyghanyna qaraghanda, yrys sózining týp-tórkini әielge baylanysty dep topshylaugha bolady. «Qonaqty qusang – qút, yrys qashady», «Qonaqpen erip qút, yrys keledi» degen mәtelder de bar.

Shortanbay Qanayúly ózining bәiitterinde týiening qúty bura, jylqynyng qúty aighyr, qoydyng qúty qoshqar, siyrdyng qúty búqa dep atap kórsetedi. Ózimning bir ólenimde: «Aspan qútyn tógedi, Jerden yrys ónedi. Qút pen yrys ejelden eki joldas sebebi. Týlik tólden óredi, aghash jemis beredi. Qút pen yrys ejelden eki joldas sebebi.» – dep jazghanym bar.

Shynynda da kýnning núry, kókten jaughan janbyr – qút. Al  jerden óngen egin men jemis – yrys. Al «qút pen yrys» degen tirkesti qosyp aitqan qazaq olardyng bir-birimen baylanysty ekenin jaqsy bilgen. Olay bolsa, elimizge qút qonsyn, yrysymyz mol bolsyn degen tilek tileymiz.

Saylau jәne tandau

Orystyng «Vybor» degen sózining «saylau» jәne «tandau» degen eki maghynasy bar. Qazaq jerindegi keyingi ótip jatqan saylaudy tandau dep aita almaymyn. Tandau joq jerde biylikting qalauy bolyp, olardyng taghayyndauy jýzege asady. Elding saylaugha degen senimine selkeu týsedi. Olay bolsa saylau kóz boyau bolyp qalady. 

Endigi ýmit qúlyn-tayda!

Jazushylar odaghyn kemtalanttar toryp jýr. Úyalmaghan ólenshi, erinbegen jazushy bolyp jýr.

Danghyr-dýngirding arasynda ósken kisiden saldyr-kýldir shyghady. Qanghyr-kýngirding arasynda ósken kisiden baldyr-búldyr shyghady. Keyingi kezde bizding әdebiyetimiz ben ónerimiz de osyghan úqsap barady. Erjegeyliler biyikke shyghyp, alyptar eriksiz búghyp, qayshy pyshaqty mensinbeytin boldy, iyne tebendi kózge ilmeytin boldy. Arqannan jip ozdy,  týbitten jýn ozdy. Kósem serkening ornyna saulyq keldi, bórikting ornyna jaulyq keldi.

Qayran elim! Kelding qayda?
Endigi ýmit qúlyn-tayda!

Aqylbek Shayahmet

Abai.kz