Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 4272 0 pikir 30 Qyrkýiek, 2011 saghat 06:41

Dosay KENJETAEV. Yasauy joly – dinimiz ben dilimizding temirqazyghy

Kez kelgen mәdeniyettegi qoghamdyq ózgerister sayasy kýsh arqyly emes, sol qoghamdyq dýniye­tanym ústyndary men kategoriyalarynyng jana mazmúndyq sipatqa ie boluy arqyly jýzege asatyn qúbylys. Búl filosofiyalyq, dýniyeta­nymdyq konseptualdyq qaghida.

Tarihymyzda kóshpeli rulyq, taypalyq odaq­tardy biriktirip túrghan qandyq-genetikalyq bay­lanystyng ydyrap, ornyna «dini-iydeyalyq-ýmmet­tik músylmandyq» baylanystyng ornauyn­da Yasauy ilimining tikeley yqpaly boldy. Yasauy ilimi transformasiyalyq-translyasiyalyq tәsilder arqyly óz bolmysyn kórsetetin dәstýrli týr­kilik dýniyetanymnyng aksiologiyalyq-mazmúndyq týleuine alyp keldi. Búl prosess islam dinining dәstýrli týrkilik dýniyetanymdyq kenistigine tarauy, sol mәdeniyet negizinde qalyptasqan mifologiyasyna, anyz-әngimeleri jelisine, jyr dastandaryna, qandyq-tuystyq shejirelerine, jalpy mәdeny qúndylyqtary negizinde jana ruh, jana kenistik bere biluimen qosa qabat jýrip jatty.

Kez kelgen mәdeniyettegi qoghamdyq ózgerister sayasy kýsh arqyly emes, sol qoghamdyq dýniye­tanym ústyndary men kategoriyalarynyng jana mazmúndyq sipatqa ie boluy arqyly jýzege asatyn qúbylys. Búl filosofiyalyq, dýniyeta­nymdyq konseptualdyq qaghida.

Tarihymyzda kóshpeli rulyq, taypalyq odaq­tardy biriktirip túrghan qandyq-genetikalyq bay­lanystyng ydyrap, ornyna «dini-iydeyalyq-ýmmet­tik músylmandyq» baylanystyng ornauyn­da Yasauy ilimining tikeley yqpaly boldy. Yasauy ilimi transformasiyalyq-translyasiyalyq tәsilder arqyly óz bolmysyn kórsetetin dәstýrli týr­kilik dýniyetanymnyng aksiologiyalyq-mazmúndyq týleuine alyp keldi. Búl prosess islam dinining dәstýrli týrkilik dýniyetanymdyq kenistigine tarauy, sol mәdeniyet negizinde qalyptasqan mifologiyasyna, anyz-әngimeleri jelisine, jyr dastandaryna, qandyq-tuystyq shejirelerine, jalpy mәdeny qúndylyqtary negizinde jana ruh, jana kenistik bere biluimen qosa qabat jýrip jatty.

Búl týrkilik dýniyetanymdyq qúndylyqtar men túghyrlardyng mazmúndyq jaghynan týleuine әkelip soqty. Búl ruhany týleu, sanadaghy jan­ghyru qúbylysy kóshpelilerding tabighatqa, qo­ghamgha, әlemge, adamgha degen kózqarasynyng kókjiyegin kenitti. Búl "kózqaras kókjiyegi" týrkiler ýshin Yasauy ilimimen somdalyp, ózindik oilaudyng jana teoriyalyq-praktikalyq, etiko-psiholo­giya­lyq sayasi-ekono­mikalyq, qoghamdyq-әleumettik qún­dylyqtar jýie­sining qalypta­suyna yqpal etti.

Sondyqtan býgingi qazaq bolmysynyng mәnin­degi mazmún islamdyq órkeniyettik túghyr Yasauy ilimi arqyly transformasiyalanghan deuge ghyly­my túrghydan tolyq negiz bar.

Yasauy mәdeniyeti islam dinining ishki (batini) mәni, ruhany psihotehnikalyq etikalyq kemel­denuding ózindik әdistemelik qaghidasy men erejeleri qalyptasqan dәstýrli týrki sopylyq ilimning qazaq týsinigindegi, diny tanymyndaghy kórinisi. Osy mәdeniyet keshegi jetpis jyldyq qyzyl impe­riyanyng temir qúrsauly qyspaghynan qúty­lyp, ghylymy ateizmning kózdegen «sintezi» men kóri­ginen erimey aman saqtaldy. Qazaq óz bolmy­synan alystamay, últtyghy men dәstýrli tarihy sabaq­tastyghynan qol ýzip qalmayynsha Yasauy múrasy men mәdeniyeti tirshiligin jalghastyra beredi.

Keshegi kommunistik rejim tarihtaghy kalam men sufizmning «ulama men sufiylerdin» qaqty­ghystary men týsinispeushilikterin zerdelep, óte nәzik ústalyqpen óz mýddelerine paydalana bildi. Jalpy oriyentalistika shyghysty andyp, syrttay baqylap óte arzan әri onay olja qylyp kelgen. Búl mәsele tarihtan belgili. Múnday әreket býgin de basqa formada jalghasyn tabuda. Sondyqtan eger biz ótkenimizden taghylym, tarihtan sabaq aludy ýirengendey bolsaq, onda «Siz, biz degen halayyqtan qashtym men» dep eskertip ketken Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng amanat-ósiyetin jadymyzda saqtap, kenpeyildilikpen, tózimdilikpen ózimizding birtútas qazaqy mәde­niyetimizdi zerdeleude, zertteude óte múqiyat әri sergek boludy sezingenimiz abzal.

Qazirgi tanda qoghamymyzda aruaq, әuliye, sopy­lyq zikir arqyly qalyptasqan qazaq músyl­­mandyghyn islamgha jat dýniyetanymdaghy jeke aghym retinde kórsetu beleng alyp barady. Qazaqtyng dәstýrli diny týsinigin synap, onyng negizgi ústanymdary men iydeyalaryn joqqa shygharu әreketi Qúran men hadis shenberinde jýrip jatyr. Yaghni, diny tanymdaghy әrbir úghym, kategoriya, simvoldar men túghyrlardyng Qúranda oryn alghan-almaghandyghy negizgi ólshemge ainaldy. Búl jerde tek salafiyler ghana emes, islamdaghy barlyq aghymdar ózderining negizgi ólshemi retinde Qúrandy tanidy. Qazaq músylmandyq týsinigining negizinde ilim jatyr. Sonymen «Mening hikmetterim Qúran mәni» - degen Yasauy ilimi, mәdeniyeti tarihy sanada jatyr. Qazaq músylmandyghy da Yasauy mәdeniyeti arqyly Qúrangha negizdelgen. Ókinishke oray, býgin ony maqsatty týrde basqasha týsindirip, tanytugha tyrysushylyq tendensiyasy joq emes. Búghan qoghamdaghy din mәselesi, diny tanym men ghylymy tanym ara­syndaghy ýilesimdilik pen tepe-tendikting bol­mauy sebep bolsa, ekinshi jaqtaghy, yaghny býgingi qazaq músylman ókilderining ózderin qoghamgha tiyisti dәrejede týsindire almauy jәne olardyng Yasauy mәdeniyetin jetik mengermeui de osy qú­bylystyn  basty komponenti der edik. Búqa­ralyq aqparat qúraldarynyng din men sayasat araqatynasyna nemqúrayly qarauy jәne dindi jekelegen toptardyng qúralyna ainaldyruy da negizgi faktor. Álemdik jaHandyq qúbylyspen birge kele jatqan islamofobiya, terrorlyq әreketting dinge, islamgha negizdeluine kózjúmu­shylyq, týsine almaushylyq siyaqty psiholo­giyalyq kedergilerding barlyghy jalpy alghanda diny tanymgha tirelip otyr. Sopylyqqa, әulie týsinigine qarsy shyghu degen Yasauigha, býkil tarihymyzgha, mәdeniyetimizge, sayyp kelgende, qazaq halqynyng tarihyna qarsy shyghu bolyp tabylady. Óitkeni, Yasauiyden bastap Asan Qayghy, MәshHýr Jýsipke deyingi qazaq danalary sopylyq mәdeniyet negizinde oy tolghady. Búl - qazaqtyng dәstýrli músylmandyq týsinigining ainasy - sopylyq filosofiya degen sóz.

Býgin salafiylik baghyttaghy, yaghny dәstýrli hanafy mazhabyn moyyndamaytyn jahandyq saya­sattyng qúralyna ainalghan missionerler qazaq músylmandyq týsinigine, onyng ghasyrlar boyy jiy­naq­talghan, bolmysqa ainalghan týsinik tany­myn joqqa shygharyp baghuda. Búl degeniniz, zardaby keshegi kommunistik iydeologiya jýrgizgen últsyz­dandyru sayasatynan da asyp týsetin qasiret. Búlar qazaqty býgin ghana músylman­dyqty qabyldaghan el siyaqty kórsetip, ózderin taza islam atynan, key jerlerde Allanyng atynan sói­lep, halyqty qalypty diny senimi men tany­mynan bezdiruge júmys jasauda. Demek, olar qazaqtyng san ghasyrlyq tarihy men diny tәji­riybesin joqqa shygharudy maqsat etken. Búl naghyz revolusiyalyq tendensiya. Al islamnyng ruhynda revolusiya emes, evolusiya ghana bar ekendigin salafiyler sezinbeydi. Tek ózderining tanymyn ghana tyqpalay beredi. Erkin súhbatqa emes, psiholo­giyalyq qysymgha negizdelgen ruhany ekspansiya­syn jýrgizip otyr.

Olardyng oiynsha, qazaqtyng músylmandyq týsinigi pútqa tabynushylyq eken. Demek ózderin joghary sanap, bizding tanym týsinigimizge mensinbeushilik pen syilamaushylyqtaryn ashyq aitugha batyly jetip jýr.

Birinshi syn, ghibadattyng formasy men mәnine baylanysty, yaghny ghibadattyng formasyn anyq­tay­­tyn da, ghibadat etiletin de tek bir Alla ghana. Búghan dau joq.Ras, islam negizi boyynsha adamzat balasy Allany úlyqtau, oghan tabynu ýshin jaratyldy. Ár dinde Allagha tabynu for­masy әr týrli. Islamda tabynu formasyn uaqy­tyn ritualdyq negiz retinde anyqtaghan Múhammed payghambar bolatyn. Qazaqtar búl ghibadat fenomeni shenberining syrtyna shyqqan emes. Ghibadattyng formasy men uaqytyn sol kýiinde qabyldaydy, sharighatty negizge alady. "Alladan basqa tabynar eshtene joq" (La maghbuda illa Alla) dep zikir saldy. Ghibadattyng mәni men manyzyn, maqsaty men negizgi iydeyasyn tereng týsinedi. Olardyng ruhany jattyghulary ghibadatqa barar joldaghy ruhty әr týrli kedergiler men alandaushylyqtan aryltudyng tәsili ghana. Árbir zikir, sama, jýrekti shynayy ghibadat etuge dayyndap, Alla men adam arasyndaghy baylanys tiregin kýsheytuding qúraly, әdistemelik jýiesining túghyrlary.

Ekinshi syn, sopylyq payghambardyng sýnnetine, formasyna, sharighatqa sәikestigi nemese qayshy­ly­ghy: mysaly: zikir salu (Alla, Alla, hu, hu) ólen, raks, sama, shan, rubab - búlardy kýnә­Harlyq dep qaraydy. Búlar biydghat, yaghny dinge keyinnen engen janashyldyq.

Endi Allany eske alu, zikir, salu mәse­lesine keleyik. Zikir salu Qúranda bar. Hadiste bar. Zikir turaly ayat kóp: Qúrannyng jeti aty­nyng biri - zikir. "... Azyq­tyng eng abzaly - zikir. Qajylyqta da meni eske alyn­dar". "Atalary­nyz­dy eske alghanday meni eske alyndar", "Qauipten qútylgha­nynyzda sizge bilme­genderinizdi ýiret­ken Allany eske alyndar", Jer men Kókting jaratyluy, kýn men týnning auy­syp kelui turaly otyrsa da, jýrse de, jatsa da Allany eske alghandar, kók pen jerding jaraty­ly­syn tereng oilaghan­dar. "Ey, Jaratushy­myz, sen búlardy mәn­siz maqsatsyz ja­­rat­padyn. Sen úly­­syn. Bizdi tozaq­tyng azabynan saqta degen kónil iyeleri ýshin aighaqtar bar".

Demek zikir, Allany eske alu Allanyng búiryghy. Sharighatta bar degen sóz. Al endi islam tarihynda bi, muzyka haram deushiler bolghan. Býgin olardyng syndary men minderi qúnsyzdanghan. Sebebi, býgin din ghylym retinde ótkenge qaraghanda әldeqayda damydy. Ekziys­tensiya filosofiyasy, din feno­meno­lo­giyasy men psihologiyasy әr qúbylystyng tanymy, ústanym men múratyn anyqtay alatyn satygha kóterildi. Áriyne, diny tanym tabighaty jaghynan kýrdeli әri uaqyt pen kenistik, dýniyetanymdyq mәdeny kópqabattylyqty da óz ishinde qamtidy. Son­dyqtan islam eshqashan muzykany jatsyn­baghan. Islamda muzyka ómirding ózi. Jaratylys sol muzykadan bastalghan. Islamda, әlemde muzy­kanyng teoriyalyq jәne filo­sofiyalyq teoriya­laryn qamtityn zertteulerdi Ábu Nasyr әl-Faraby atamyz jasaghany belgili, búl biz ýshin ýlken maqtanysh. Yasauiyding muzykalyq tújyrymy tikeley әl-Farabiyding saz filosofiyasyna negizdelgen. Raks - ritualdyq bi, sama diny әuen tyndau - Allany eske aludyn, ruhany shabyt shaqyrudyng әdisteri ghana. Al әdis eshqashan múrat bolmaghan.

Sufy úghymy payghambar dәuiri kezinde jәne odan búryn da bolghan. Al osy úghymnyng ishki mәnin toltyrghan islam boldy. Sufiylik Qúranmen kóktep, damydy, tamyryn Qúrannan aldy. Búghan talas bolmau kerek. Árbir mәdeniyet bir jaghynan ózining qasiyetti kitabymen tikeley baylanysty. Batys mәdeniyetining negizinde Injil bolghany siyaqty, islam mәdeniyetining negizinde Qúran bar. Islam filosofiyasy, mәdeniyeti men órkeniyetining eng manyzdy qyry bolyp tabylatyn sopylyqtyng negizgi irgetasy - Qúran. Sopylyqty tarihy prosess ishinde saralasaq, ishinara basqa mәdeniyet, dýniyetanymdarmen baylanysta bolghan. Biraq, sopylyq jolyndaghylar ýshin eng bastysy әri manyzdysy Qúran Kәrimning búiryghy, kórsetken joly men úsynystary. Sondyqtan Qúran músyl­mandar ýshin mәni men manyzy, orny men róli birinshi orynda túratyn Allanyng kalamy, sózi (logos). Sopylyqtaghy Qúrannyng әseri de ózge islam ghylymdary siyaqty eng basty jәne eng manyzdy faktor bolyp qala beredi.

Jalpy sopylyqqa syn aitushy salafiyler keshegi kommunistik iydeologiyanyng jelisinde onyng islamgha ýilespeytin qyrlary kóp deydi: Qazaq músylmandyq týsiniginde Alla mәni jaghynan bar jerde, al salafiyler búl týsinikti Qúrangha sәikes emes dep tanidy. Búl syngha Qúran ayattarymen jauap berer bolsaq: "Kókte de, jerde de - Tәnir - Alla". 43/84. Búdan basqa Allanyng al-Ahiyr, al-Zahiyr, al-Auual, an-Batin jәne t.b. esimderi bar. Osyghan qarap-aq jogharydaghy syn­nyng negizsiz ekendigin kóruge bolady.

Qazaq músylmandyq týsiniginde Alla búl әlemdi Múhammed ýshin jaratty. Al salafiyler bolsa, búl týsinikti de Qúrangha sәikes kelmeydi dep tanidy. Oghan jauap retinde aitarymyz, Allanyng ózi Múhammedti adamzattyng tәji dese, әlemdi Alla adam ýshin jaratsa, adamzat ýshin rahmet retinde jiberilgen Múhammed payghambar bolsa, búl sózding Qúrannyng mәnine sәikes kelmeytin eshtenesi joq.  Alla, búl dýnie de, o dýnie de maghan tәn (al-Layl, 13). (Zariat, 56) - Men jyndardy, adamdardy maghan qúlshylyq etsin dep jarattym.

Salafiyler qazaq músylmandyq týsinigindegi әuliyelerge qúrmet, molalardy qasterleui, ólikke eskertkish ornatuy, túmar taghu - olardyng islamgha әkelgen biydghattary dep qaraydy. Yasauy ilimi eng ýlken shirk, yaghny kópqúdaylyq negizdegi islamgha jat, tauhidten alys diny tanym dep tanidy. Búlar salafiyler men uahhabiylerding ózgermeytin tany­mynan, qaghidashyl ústanymynan tuyndaghan syndar.

Islam ómir filosofiyasy, qoghamnyng әrbir mýshesining eng úly kisilik, qúndylyq iyesi bolyp qalyptasuyna, adamdy sýiyge, әdilet, adaldyq, basqa dinge qúrmet pen tózimdilik týsinigin egetin din dep týsinemiz. Sol ýshin islamnyng tarihyn, jýrip ótken jolyn, ózimizding osy joldaghy ata-babalarymyzdyng islam órkeniyetine qosqan ýlesin tanu arqyly bilu әrbir músylmannyng paryzy. Biz, zertteushiler últtyq tәuelsizdigimizdi bayandy etu maqsatynda qoghamdaghy әrbir adamgha jalpy adamdyq qúndylyqtardy, islamnyng negizderin uaqyt pen kenistik talaby shenberinde týsindi­rumen qatar, islamdaghy ziyandy aghymdardyng negizgi strategiyasyn, mýddesin qoghamdyq payda túrghysynan ashyp kórsetuimiz qajet.

Uahhaby ókilderining aldaryna qoyghan maqsat­tary, kózqarastary jәne qozghalys-әreketteri arqyly dini, qoghamdyq jәne sayasy mәnge ie aghym ekendigin kóruge bolady. Olar tarihta doktriy­nalary men maqsattary túrghysynan "Allany birleushiler" (muahhiddun), payghambardyng jolynda­ghylar (salafiuun) nemese uahhabtyng jolyn­daghylar (uahhabiun) degen atpen belgili. Búl aghymnyng qalyptasuyna sol dәuirding qoghamdyq, ekonomikalyq, diny jәne sayasy jaghdaylary sebep boldy. Aghymdy negizdegen Múhammed Ibn Abduluahhab HVIII ghasyrdyng ortalarynda ortalyq Arabstanda Najd jәne al-Hasa aimaqtarynda qozghalys jetekshisi boldy. Búl aghym negizinen arab últshyldyghyn, Osman imperiyasynan azat bolu iydeyasyn tu etip kóterdi. Búl aimaqta eshqanday imperiyanyng yqpaly bolmady. Jeke-jeke taypalardan qúralghan arabtardyng basyn qosyp, bir iydeologiyagha biriktiru, ortaq mýdde, últtyq memleket qúrugha negizdeldi.

Uahhaby qoghamdaghy qúbylystar men dini, filosofiyalyq mәselelerdi tereng taldamaydy, bir jaqty tújyrym, ýkim beredi. Olar ýshin Qúran men Sunnadan keyin Ibn Taymiya men Ibn Jauziya enbekteri kodeks retinde qabyldanady. Biraq, búl ghalymdardy da dúrys týsinip, mengere almaghandary belgili. Abduluahhab "dindi tazalau", yaghny payghambar zamanyna oralu maqsatymen óz aghymyn, qozghalysyn úiymdastyrdy. Onyng oiyn­sha, tek bәdәuy arabtar emes, barlyq músylmandar taza islam doktrinasynan alystaghan bolyp esepteledi. Tauhid jýiesine qauip tóndi. Tauhidti dúrys týsinbeuimizden, úmytuymyzdan sayasi, eko­nomikalyq, etikalyq bodandyqtamyz dep úiymdastyrdy.

Olar ýshin payghambardyn, әuliyelerding qabir­lerin ziyarat etu, Allagha jetkizushi qúral (tauassul) Allagha serik qosu bolyp esepteledi (shirk). Olar óte qaghidashyl. Mysaly, "bas aurugha analigin em" deseniz, búl sóz Allagha serik qosu (shirk) bolyp esepteledi. "Yasauiydey әuliyening qúrmeti ýshin myna dúghamdy qabyl qyl" desen, dinnen bezgensing (mushriksin). Búlar óz dininen jat, alys qalghandardy tez baurap alatyn doktrina. Abduluahhab "Qúran men Sunna" basqa da negizderdi qabyldaytyn mazhabtardy dinge janalyq qosu dep (biydghatshylyqpen) kýsta­nalaydy. Al, ózderin týsingisi kelmegenderdi nadan (jahiyl), olardyng senimine kirmegenderdi "dinsiz" dep qaraydy. Abduluahhab "bizding hanafy mazhabyn kafirlerding mazhaby" dep qaraydy. Olardyng qas dúshpany músylmandar. Óitkeni, tauhid ústanymy hristian, yahudiylerge sәikes kelmedi. Sonda da olargha músylmangha qylghan әreket­terin qyla almaydy. Olardyng iman mәselesi boyynsha aitqan iydeya­lary, joldary músylmandar arasynda týrli týsinispeushilikke aparyp soghuda. Sonymen uahhabiyler Qazaqstanda ghasyrlar boyy ómir sýrip kele jatqan dәstýrli hanafy mazhabyna qarama-qayshy kózqarastaghy aghym. Mysaly, biz ómirden ótkenderge, ruhyna Qúran baghyshtaymyz, tariqat, qabirdi ziyarat etu, olargha belgitas ornatu islamgha jat dep uaghyz aitushylar kóbeydi. Búl qayshy­lyqtar men kelensiz jaylargha aparyp soghuda. Muzyka, teatr, óner, tuylghan kýn toylaudy haram, kýnә dep esepteydi. Búlar, uahhaby aghymyn­daghylar ýshin Allagha serik qosu (shirk) jәne dinge janalyq qosu (biydghat).

Mine, osynday qazaq músylmandyq týsinigining negizderi joqqa shygharylyp jatqanda, «shyndy­ghynda bizding ata-babalarymyz qay islam dinine sengen» degen psihologiyalyq tanymdyq qobalju tuatyndyghy sózsiz.

Islamnyng iman, namaz, oraza, zeket jәne qajylyq sharttaryna taghy da basqa ózgeris engizuine jol joq. Mysaly, bes uaqyt namazdy, alty uaqytqa shygharugha nemese eki uaqytqa týsire almaydy. Eger osy negizderge ózgeris engizilse, ol, әriyne, biydghat bolady. Al qazaqtardyng músyl­mandyq týsiniginde eshqanday biydghat joq. Mysaly, Múhammed payghambardyng tuylghan kýni (mәulid), tәspi (tasbiyh), salauat (tahliyl), Allany eske alu (zikr), әsem ýilerde túru, tehnika jetistikterin paydalanu jәne t.b. uahhabiyler bolsa, pay­ghambar dә­uirinde bolmaghan nәrsening bәrin joqqa shygha­rady. Olardy tútas­tay biydghat dep qa­raydy. Shyn islam eshqashan adamnyng ru­hani, materialdyq damuyna, kemeldenuine qarsy shyq­pay­dy. Adamnyng ashqan janalyqtaryna Alla sýiispenshilik ta­nytady. Qúran men Sunnagha onyng talap­taryna say keletin nәrsening bәrin islam "ghúryp" deydi. Yaghni, kórkem, әdemi degen sóz. Bar­lyq músyl­mannyng qabyldaghan isi Alla tarapynan da qabyldanady (Hadiys). Eger biz Pay­ghambar dәuirinde bol­­­maghan dep, Sunnitke say emes dep, býgingi ghylymdar men islam ghylym­darynan tafsiyr, hadiys, arab tilinen (sarf, nahu) bas tart­saq, mektep, medrese, uniyversiytetke barmasaq, búl taza islamnyng ruhyna absoluttik túrghydan jat nәrse. Islam qatyp qalghan qaghida emes. Ol adamdy, әsirese mumiyn-músylmandardyng damuy men kemeldenuine bastaytyn,  qiyametke deyin ýkimi jýretin Allanyng songhy dini. Payghambarymyz alghashqyda qabirdi ziyarat etuge tyiym salghan. Keyinnen pútqa tabynushylyq toqtaghan son, islam músylman jýregine úyalaghan son, qabirdi ziyarat etuge rúqsat etken. Payghambar: "Men sizderdi qabirlerdi ziyarat etuden toqtatyp edim, endi qabirdi ziyarat ete berinder, óitkeni onda sizder ýshin ghibrat bar" degen edi.

Payghambar, Usman Ibn Mazun qaytys bolghanda onyng qabirining ýstine belgi tas әkelip qoyghan. Sebebin súraghandargha "Osy jerden ótkenimizde tasty kórip, Usmandy eske alyp, dúgha qylyp túramyn"degen eken. Demek, dinimizde ólgenderge belgitas qoy sharighatqa jat emes eken.

Ólgenderge Qúran baghyshtau - barlyq músylman әleminde keng taralghan. Ol ólilerdi eske alu ýshin jasalghan shara, ghibraty, hikmeti mol nәrse. Qúran oqu arqyly ólik shyqqan ýige ózinning onyng qayghysyn bóliskenindi bildiresin.

Payghambar aitady: "Qúran Kәrim oqylghanda, Alla Qúran oqyghangha da, ony tyndaghangha da sauap jazady. Sondyqtan, eger oqushylar mәiitke Qúran baghyshtasa, Alla oqushylargha bergen sauabyn kemitpesten mәiitke de jazady"deydi. Sondyqtan Qúran tilauәty Allanyng sózining saqtaluy jәne islam dinining jandanuynyng bir joly dep qarau kerek.

Qúranda "... Keyingi kelgen әulet ókilderi ózderinen búryn ótip ketken ata-babalaryna dúgha oqyp: Áy, Alla, Bizdi keshir, imanda bizden búryn ótken bauyrlarymyzdyng kýnәlaryn keshir" (Hashr sýresi, - 10 ayat) dep jazylghan.

Payghambardyng ózi keybir sýrelerdi mәiitke oqudyng artyqshylyghyn aitqan. Mysaly, "Yasin sýresin oqysanyz, mәiitting azaby jenildeydi" (Imam Ahmad Musnadiy).

"Adam balasy qaytys bolsa, onyng istegen sauap amaldary toqtaydy, biraq ýsh nәrse toq­tamaydy. Sadaqa-y jariya (jaqsy is), perzentining oghan jasaghan dúghasy jәne paydaly ilimi". Uahhabiy­lerding ataqty sýiengen ghúlamasy Ibn Jauziya: "ózining "Kitab-ur-ruh" atty enbeginde aldynghy ýsh ghasyrdaghy islam ghúlamalarynyng jerleu rәsimine keyin Qúran oqudy ósiyet etken" deydi. Uahabiyler óz kózqarastary boyynsha Ibn Hanbal, Ibn Taymiya, al-Jauziya doktrina­laryna sýiengenmen, ólgen adamdar ózi, mәiitke, Qúran tilauatynyng sauaby nemese olargha jasaghan qyzmetining sauaby jetpeydi degenderge qarsy shyqqan.

Tauassul payghambardyng ózi "Áy, Alla, Senen, tek Senen ghana súraushylar ýshin súraymyn" degen edi. Payghambar bir beysharagha: "Áy, Alla, Senen Sening payghambaryng arqyly súraymyn. Áy, Múhammed, Siz arqyly Allagha jalbarynamyn. Áy, Alla, payghambardyng haqqy, ýshin minajatym­dy qabyl ete gór" dep dúgha jasa deydi.

Qysqasha týiindep aitsaq, salafiyler islamdy taratu men halifat ornatudyng negizgi joly jihad, yaghny dindi kýshpen engizu dep sanaydy. Búl Qúran ústanymyna týbirimen qayshy keledi.

Olardyng pikirinshe, Qazaqstannyng biylik toby әbden sybaylastyqqa batqan, «músylman» atyna say emes. Sondyqtan salafiyler býgingi konstitu­siyalyq qúrylymdy halifatpen almastyryp, sharighat zandaryn ústanugha, memleket basyna «halifa, әmir» saylaugha ýndep jýr. Búl bizding tәuelsizdigimizding bayandylyghy men qauipsizdigine tóngen qater.

Qazaq músylmandyq týsinigi men әdet ghúrpyna ashyq týrde reviziya jasaumen ainalysyp jatyr. Uahhaby dindarlardyng pikirinshe, slavyan halyq­taryn aitpaghanda, qazaq, ózbek, úighyr, qyrghyz, t.b. halyqtardyng barlyq dәstýri islam dogmalaryna qayshy, sondyqtan tez arada joyyluy tiyis. Salafiyler «óz elinning patrioty bolma, Islam dinining patrioty bol» degen iydeyany nasihattaydy. Búl әrbir uahhabiyding salafiylik iydeyany taratu ýshin últ pen memleket mýddesin onay satyp jiberetinin kórsetedi. Sen eger últtyq mýdde turaly aitsan, mininasionalist bolyp qoghamnan alastatyla­syn. Al Qúranda adamdardy ózara bir-birinen ýirenu ýshin qauym últ retinde jarattyq degen ayat bar.

Islamnyng negizi - jihad dep týsindirip, kәpirlerge qarsy qaruly soghysqa ýndeydi. Uahhabiylerding týsinigindegi «kәpir» úghymyna qazirgi Qazaqstan halqynyng 90%-y kiredi. Uahhabiylik aghymnyng ereksheligi - senim mәselesinde fanatizmge boy aldyrsa, ózinen basqa týsiniktegi músylmandargha ekstremistik óshpendilikpen jauap beredi. Múnda olardyng ústanymynda Qúran psihologiyasynan, ruhynan atymen júrday.

Salafiylerding úrany, iydeologiyalyq negizi - «Lә ilaha iyl-Allah, Muhammadun rasul-Allah» kәlimasyn ózinshe búrmalap týsindirude jatyr. Mysaly, uahhabiyler osy kәlimanyng alghashqy bóligin «Alladan basqa bas iige layyq nәrse joq» dep týsindiredi. «Bas ii» úghymynyng aya­syna baghynu, senu, qorqu, qúlshylyq qylu, jalbarynu, úmtylu, kómek, qorghanysh súrau, t.b. kiredi. Osylaysha, adam Alladan basqagha baghyn­sa, sense, qoryqsa, úmtylsa, jәrdem súrasa, t.b. dinnen bezgen «kәpirge» ainalady.  Mysaly, eger bir adam Qúdaydyng qúly retinde Alla zanyna (sharighatqa) emes, konstitusiyagha baghynsa, ol adam bir Qúdaygha senu formulasyn búzghany ýshin «kóp Qúdaygha tabynushy» (arabsha - mýshrik, kәpirding bir týri) atanady. Uahhabiylik «ilimdi» ústanushylardyng pikirinshe, ajaldy pendeler oilap tapqan konstitusiyagha baghynu arqyly ol adam konstitusiyany Qúday zanyna tengerip, ony jazghan adamdardy Qúdaygha sanaghanmen birdey kýnә jasaydy. Búl kýnә «Qúdaygha serik qosu» nemese arab tilinde «shirk» dep atalyp, ony jasaghan adamdy óltiruge de bolady degen pәtua shygharady. Búl degeniniz, qúday betin aulaq qylsyn, erteng olar Qazaqstanda býlik shygharugha negiz bolatyn iydeologiyalyq kenistik jasap jatyr. Olar kórshilerin osy pәtua arqyly tonap kete beretin bolady.

Jalpy kenestik rejim kezinde túqymy sebilgen vahabiylik tendensiyany býgingi jekelegen kórshi memleketterding sayasaty qoldaydy. Ótken ghasyrda KSRO qúlaghan song postkenestik el­derding ishki tynyshtyghyn búzu ýshin úiym­dastyrylghan «uahhabiylik «ilim» Orta Aziya elderi men Kavkaz aimaghyna kirgizildi. Sonyng nәtiyjesinde búl diniy-sayasy doktrina Cheshenstan men Ózbek­standaghy, Qyrghyzstan men Tәjikstandaghy talay qaruly qaqtyghystar men janjaldardyng shy­ghuyna basty sebep boldy. Eger aldyn almasaq, búl qúbylystan Qazaq eli de tys qalmauy mýmkin. Oghan býgingi diny ahualgha saraptama jasaghanda kóz jetkizip otyrmyz.

Sonymen qoryta kele, vahabiylik salafiylik tendensiya býgingi qazaq músylmandyq týsini­gining tarihy qalyptasu erekshelikterin moyyn­damaytyn, teologiyalyq túrghydan Ashary jo­lyn­daghy, onyng ishinde naqyl mektebining ókil­deri. Al fiyqhtyq túrghydan hanafy jolyna emes, «ahl hadiys» mektebining erekshelikterin kór­setetin revolusiyalyq joldaghy aghym. Islamnyng negizgi ruhyna say emes ústa­nymdarmen somdalghan­daryn ózderi sezinbeytin top. Demek, aqyldan kóri sezimge beriletin oilaugha emes, elikteushilikke úmtylatyn naghyz fundamentalistik baghyt­taghy, islamofobiya qúbylysyna qyzmet etetin jaldandy toptar. Búlardy der kezinde memlekettik dengeyde baqylap, tiyisti sheshimder arqyly tizgindemesek, erteng qazaq bolmysynan airylyp, din eken dep arab mәdeniyetining soyylyn soghyp ketui ghajap emes.

Yasauy dýniyetanymynyng negizinde sopylyq jatyr dedik. Sopylyq eshqashan islamgha syrttay oppozisiyalyq sipatta bolghan emes! Sopylyq islamnyng mazmúny, mәni. Al forma men mazmún birtútas nәrse. Sopylyq islamnyn, músyl­mandardyng eng qiyn-qystau kezinde qorghaushysy bola bilgen. Mysaly, tarihta monghol shabuy­lyna qarsy, kubraiya, krestshilerge qarsy shaziliya, aq patshanyng otarlauyna qarsy Yasauia, naqshbandia, qalmaqtargha qarsy naqshbandia, Afrikada fransuz imperialisterine senusiya, tijaniya, aghylshyndargha qarsy suhrauardiya tariqattary ýzdiksiz soghys jýr­gizdi.  Kórdiniz be, syrtqy dúshpandargha qarsy azattyq soghysyn jýrgizu músylman әleminde tariqattar arqyly mýmkin bolghan edi. Búl soghystar sol dәuirlerde óz mәdeniyetin, erkindigin, azattyghyn, Otanyn qorghau ýshin jýrgizildi. Sonda sopylyq - islamgha oppozisiya ma? Joq әlde músylman­dardyng ruhany tiregi me?  Ony óziniz saralanyz.

Tarihtaghy Yasauy joly - din ishi tútas­tyqqa jәne dinder arasy tatulyq pen tole­rant­tylyqqa shaqyrady. Búl joldyng ústyn­dyq negizi - sharighat, psihotehnikalyq jýiesi - tariqat, tanymdyq negizi - maghrifat jәne aqiqattan túrady. «Sharighatsyz tariqatqa, maghrifatsyz aqiqatqa ótuge bolmaydy», - deydi Yasaui. Yasauiyding tórt ústanymy men sharty, yaghny «zaman, meken, ihuan, rabty súltan» qazaq mem­lekettiligining negizgi úiyt­qysy boldy. Yasauy joly fikhtyq jaghynan Imam aghzam Ábu Hanifanyn, aqaidtyq (doktrinalyq) jaghynan imam Maturudiyding ilimine negizdelgen, týrki halyqtary arasynda keng taraghan naghyz týrkilik mәdeniyetpen somdalghan dәstýrli músylmandyq týsinigi­mizding ainasy. Yasauy ilimi - Qazaq­standaghy dinishilik qana emes, dinaralyq tatulyq pen toleranttylyqtyng temirqazyghy.

DOSAY KENJETAEV, teologiya jәne filosofiyaghylymdarynyng doktory.

Týrkistan.

http://www.egemen.kz/314614.html

0 pikir