دوساي كەنجەتاەۆ. ياساۋي جولى – ءدىنىمىز بەن ءدىلىمىزدىڭ تەمىرقازىعى
كەز كەلگەن مادەنيەتتەگى قوعامدىق وزگەرىستەر ساياسي كۇش ارقىلى ەمەس، سول قوعامدىق دۇنيەتانىم ۇستىندارى مەن كاتەگوريالارىنىڭ جاڭا مازمۇندىق سيپاتقا يە بولۋى ارقىلى جۇزەگە اساتىن قۇبىلىس. بۇل فيلوسوفيالىق، دۇنيەتانىمدىق كونتسەپتۋالدىق قاعيدا.
تاريحىمىزدا كوشپەلى رۋلىق، تايپالىق وداقتاردى بىرىكتىرىپ تۇرعان قاندىق-گەنەتيكالىق بايلانىستىڭ ىدىراپ، ورنىنا «ءدىني-يدەيالىق-ۇممەتتىك مۇسىلماندىق» بايلانىستىڭ ورناۋىندا ياساۋي ءىلىمىنىڭ تىكەلەي ىقپالى بولدى. ياساۋي ءىلىمى ترانسفورماتسيالىق-ترانسلياتسيالىق تاسىلدەر ارقىلى ءوز بولمىسىن كورسەتەتىن ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ اكسيولوگيالىق-مازمۇندىق تۇلەۋىنە الىپ كەلدى. بۇل پروتسەسس يسلام ءدىنىنىڭ ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق كەڭىستىگىنە تاراۋى، سول مادەنيەت نەگىزىندە قالىپتاسقان ميفولوگياسىنا، اڭىز-اڭگىمەلەرى جەلىسىنە، جىر داستاندارىنا، قاندىق-تۋىستىق شەجىرەلەرىنە، جالپى مادەني قۇندىلىقتارى نەگىزىندە جاڭا رۋح، جاڭا كەڭىستىك بەرە بىلۋىمەن قوسا قابات ءجۇرىپ جاتتى.
كەز كەلگەن مادەنيەتتەگى قوعامدىق وزگەرىستەر ساياسي كۇش ارقىلى ەمەس، سول قوعامدىق دۇنيەتانىم ۇستىندارى مەن كاتەگوريالارىنىڭ جاڭا مازمۇندىق سيپاتقا يە بولۋى ارقىلى جۇزەگە اساتىن قۇبىلىس. بۇل فيلوسوفيالىق، دۇنيەتانىمدىق كونتسەپتۋالدىق قاعيدا.
تاريحىمىزدا كوشپەلى رۋلىق، تايپالىق وداقتاردى بىرىكتىرىپ تۇرعان قاندىق-گەنەتيكالىق بايلانىستىڭ ىدىراپ، ورنىنا «ءدىني-يدەيالىق-ۇممەتتىك مۇسىلماندىق» بايلانىستىڭ ورناۋىندا ياساۋي ءىلىمىنىڭ تىكەلەي ىقپالى بولدى. ياساۋي ءىلىمى ترانسفورماتسيالىق-ترانسلياتسيالىق تاسىلدەر ارقىلى ءوز بولمىسىن كورسەتەتىن ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ اكسيولوگيالىق-مازمۇندىق تۇلەۋىنە الىپ كەلدى. بۇل پروتسەسس يسلام ءدىنىنىڭ ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق كەڭىستىگىنە تاراۋى، سول مادەنيەت نەگىزىندە قالىپتاسقان ميفولوگياسىنا، اڭىز-اڭگىمەلەرى جەلىسىنە، جىر داستاندارىنا، قاندىق-تۋىستىق شەجىرەلەرىنە، جالپى مادەني قۇندىلىقتارى نەگىزىندە جاڭا رۋح، جاڭا كەڭىستىك بەرە بىلۋىمەن قوسا قابات ءجۇرىپ جاتتى.
بۇل تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتار مەن تۇعىرلاردىڭ مازمۇندىق جاعىنان تۇلەۋىنە اكەلىپ سوقتى. بۇل رۋحاني تۇلەۋ، ساناداعى جاڭعىرۋ قۇبىلىسى كوشپەلىلەردىڭ تابيعاتقا، قوعامعا، الەمگە، ادامعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭىتتى. بۇل "كوزقاراس كوكجيەگى" تۇركىلەر ءۇشىن ياساۋي ىلىمىمەن سومدالىپ، وزىندىك ويلاۋدىڭ جاڭا تەوريالىق-پراكتيكالىق، ەتيكو-پسيحولوگيالىق ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
سوندىقتان بۇگىنگى قازاق بولمىسىنىڭ مانىندەگى مازمۇن يسلامدىق وركەنيەتتىك تۇعىر ياساۋي ءىلىمى ارقىلى ترانسفورماتسيالانعان دەۋگە عىلىمي تۇرعىدان تولىق نەگىز بار.
ياساۋي مادەنيەتى يسلام ءدىنىنىڭ ىشكى (باتيني) ءمانى، رۋحاني پسيحوتەحنيكالىق ەتيكالىق كەمەلدەنۋدىڭ وزىندىك ادىستەمەلىك قاعيداسى مەن ەرەجەلەرى قالىپتاسقان ءداستۇرلى تۇركى سوپىلىق ءىلىمنىڭ قازاق تۇسىنىگىندەگى، ءدىني تانىمىنداعى كورىنىسى. وسى مادەنيەت كەشەگى جەتپىس جىلدىق قىزىل يمپەريانىڭ تەمىر قۇرساۋلى قىسپاعىنان قۇتىلىپ، عىلىمي اتەيزمنىڭ كوزدەگەن «سينتەزى» مەن كورىگىنەن ەرىمەي امان ساقتالدى. قازاق ءوز بولمىسىنان الىستاماي، ۇلتتىعى مەن ءداستۇرلى تاريحي ساباقتاستىعىنان قول ءۇزىپ قالمايىنشا ياساۋي مۇراسى مەن مادەنيەتى تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرەدى.
كەشەگى كوممۋنيستىك رەجيم تاريحتاعى كالام مەن ءسۋفيزمنىڭ «ۋلاما مەن سۋفيلەردىڭ» قاقتىعىستارى مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەرىن زەردەلەپ، وتە نازىك ۇستالىقپەن ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانا ءبىلدى. جالپى وريەنتاليستيكا شىعىستى اڭدىپ، سىرتتاي باقىلاپ وتە ارزان ءارى وڭاي ولجا قىلىپ كەلگەن. بۇل ماسەلە تاريحتان بەلگىلى. مۇنداي ارەكەت بۇگىن دە باسقا فورمادا جالعاسىن تابۋدا. سوندىقتان ەگەر ءبىز وتكەنىمىزدەن تاعىلىم، تاريحتان ساباق الۋدى ۇيرەنگەندەي بولساق، وندا «ءسىز، ءبىز دەگەن حالايىقتان قاشتىم مەن» دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ امانات-وسيەتىن جادىمىزدا ساقتاپ، كەڭپەيىلدىلىكپەن، توزىمدىلىكپەن ءوزىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس قازاقى مادەنيەتىمىزدى زەردەلەۋدە، زەرتتەۋدە وتە مۇقيات ءارى سەرگەك بولۋدى سەزىنگەنىمىز ابزال.
قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا ارۋاق، اۋليە، سوپىلىق زىكىر ارقىلى قالىپتاسقان قازاق مۇسىلماندىعىن يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىگىن سىناپ، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يدەيالارىن جوققا شىعارۋ ارەكەتى قۇران مەن حاديس شەڭبەرىندە ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، ءدىني تانىمداعى ءاربىر ۇعىم، كاتەگوريا، سيمۆولدار مەن تۇعىرلاردىڭ قۇراندا ورىن العان-الماعاندىعى نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. بۇل جەردە تەك سالافيلەر عانا ەمەس، يسلامداعى بارلىق اعىمدار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ولشەمى رەتىندە قۇراندى تانيدى. قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىندە ءىلىم جاتىر. سونىمەن «مەنىڭ حيكمەتتەرىم قۇران ءمانى» - دەگەن ياساۋي ءىلىمى، مادەنيەتى تاريحي سانادا جاتىر. قازاق مۇسىلماندىعى دا ياساۋي مادەنيەتى ارقىلى قۇرانعا نەگىزدەلگەن. وكىنىشكە وراي، بۇگىن ونى ماقساتتى تۇردە باسقاشا ءتۇسىندىرىپ، تانىتۋعا تىرىسۋشىلىق تەندەنتسياسى جوق ەمەس. بۇعان قوعامداعى ءدىن ماسەلەسى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ بولماۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاقتاعى، ياعني بۇگىنگى قازاق مۇسىلمان وكىلدەرىنىڭ وزدەرىن قوعامعا ءتيىستى دارەجەدە تۇسىندىرە الماۋى جانە ولاردىڭ ياساۋي مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرمەۋى دە وسى قۇبىلىستىڭ باستى كومپونەنتى دەر ەدىك. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىن مەن ساياسات اراقاتىناسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى جانە ءدىندى جەكەلەگەن توپتاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋى دا نەگىزگى فاكتور. الەمدىك جاھاندىق قۇبىلىسپەن بىرگە كەلە جاتقان يسلاموفوبيا، تەررورلىق ارەكەتتىڭ دىنگە، يسلامعا نەگىزدەلۋىنە كوزجۇمۋشىلىق، تۇسىنە الماۋشىلىق سياقتى پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردىڭ بارلىعى جالپى العاندا ءدىني تانىمعا تىرەلىپ وتىر. سوپىلىققا، اۋليە تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن ياساۋيعا، بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سايىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قارسى شىعۋ بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، ياساۋيدەن باستاپ اسان قايعى، ءماشھۇر جۇسىپكە دەيىنگى قازاق دانالارى سوپىلىق مادەنيەت نەگىزىندە وي تولعادى. بۇل - قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى - سوپىلىق فيلوسوفيا دەگەن ءسوز.
بۇگىن سالافيلىك باعىتتاعى، ياعني ءداستۇرلى حانافي مازحابىن مويىندامايتىن جاھاندىق ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالعان ميسسيونەرلەر قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنە، ونىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان، بولمىسقا اينالعان تۇسىنىك تانىمىن جوققا شىعارىپ باعۋدا. بۇل دەگەنىڭىز، زاردابى كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنان دا اسىپ تۇسەتىن قاسىرەت. بۇلار قازاقتى بۇگىن عانا مۇسىلماندىقتى قابىلداعان ەل سياقتى كورسەتىپ، وزدەرىن تازا يسلام اتىنان، كەي جەرلەردە اللانىڭ اتىنان سويلەپ، حالىقتى قالىپتى ءدىني سەنىمى مەن تانىمىنان بەزدىرۋگە جۇمىس جاساۋدا. دەمەك، ولار قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحى مەن ءدىني تاجىريبەسىن جوققا شىعارۋدى ماقسات ەتكەن. بۇل ناعىز رەۆوليۋتسيالىق تەندەنتسيا. ال يسلامنىڭ رۋحىندا رەۆوليۋتسيا ەمەس، ەۆوليۋتسيا عانا بار ەكەندىگىن سالافيلەر سەزىنبەيدى. تەك وزدەرىنىڭ تانىمىن عانا تىقپالاي بەرەدى. ەركىن سۇحباتقا ەمەس، پسيحولوگيالىق قىسىمعا نەگىزدەلگەن رۋحاني ەكسپانتسياسىن جۇرگىزىپ وتىر.
ولاردىڭ ويىنشا، قازاقتىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگى پۇتقا تابىنۋشىلىق ەكەن. دەمەك وزدەرىن جوعارى ساناپ، ءبىزدىڭ تانىم تۇسىنىگىمىزگە مەنسىنبەۋشىلىك پەن سىيلاماۋشىلىقتارىن اشىق ايتۋعا باتىلى جەتىپ ءجۇر.
ءبىرىنشى سىن، عيباداتتىڭ فورماسى مەن مانىنە بايلانىستى، ياعني عيباداتتىڭ فورماسىن انىقتايتىن دا، عيبادات ەتىلەتىن دە تەك ءبىر اللا عانا. بۇعان داۋ جوق.راس، يسلام نەگىزى بويىنشا ادامزات بالاسى اللانى ۇلىقتاۋ، وعان تابىنۋ ءۇشىن جاراتىلدى. ءار دىندە اللاعا تابىنۋ فورماسى ءار ءتۇرلى. يسلامدا تابىنۋ فورماسىن ۋاقىتىن ريتۋالدىق نەگىز رەتىندە انىقتاعان مۇحاممەد پايعامبار بولاتىن. قازاقتار بۇل عيبادات فەنومەنى شەڭبەرىنىڭ سىرتىنا شىققان ەمەس. عيباداتتىڭ فورماسى مەن ۋاقىتىن سول كۇيىندە قابىلدايدى، شاريعاتتى نەگىزگە الادى. "اللادان باسقا تابىنار ەشتەڭە جوق" (لا ماعبۋدا يللا اللا) دەپ زىكىر سالدى. عيباداتتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، ماقساتى مەن نەگىزگى يدەياسىن تەرەڭ تۇسىنەدى. ولاردىڭ رۋحاني جاتتىعۋلارى عيباداتقا بارار جولداعى رۋحتى ءار ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن الاڭداۋشىلىقتان ارىلتۋدىڭ ءتاسىلى عانا. ءاربىر زىكىر، ساما، جۇرەكتى شىنايى عيبادات ەتۋگە دايىنداپ، اللا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس تىرەگىن كۇشەيتۋدىڭ قۇرالى، ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ تۇعىرلارى.
ەكىنشى سىن، سوپىلىق پايعامباردىڭ سۇننەتىنە، فورماسىنا، شاريعاتقا سايكەستىگى نەمەسە قايشىلىعى: مىسالى: زىكىر سالۋ (اللا، اللا، حۋ، حۋ) ولەڭ، راكس، ساما، شاڭ، رۋباب - بۇلاردى كۇناھارلىق دەپ قارايدى. بۇلار بيدعات، ياعني دىنگە كەيىننەن ەنگەن جاڭاشىلدىق.
ەندى اللانى ەسكە الۋ، زىكىر، سالۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. زىكىر سالۋ قۇراندا بار. حاديستە بار. زىكىر تۋرالى ايات كوپ: قۇراننىڭ جەتى اتىنىڭ ءبىرى - زىكىر. "... ازىقتىڭ ەڭ ابزالى - زىكىر. قاجىلىقتا دا مەنى ەسكە الىڭدار". "اتالارىڭىزدى ەسكە العانداي مەنى ەسكە الىڭدار", "قاۋىپتەن قۇتىلعانىڭىزدا سىزگە بىلمەگەندەرىڭىزدى ۇيرەتكەن اللانى ەسكە الىڭدار", جەر مەن كوكتىڭ جاراتىلۋى، كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسىپ كەلۋى تۋرالى وتىرسا دا، جۇرسە دە، جاتسا دا اللانى ەسكە العاندار، كوك پەن جەردىڭ جاراتىلىسىن تەرەڭ ويلاعاندار. "ەي، جاراتۋشىمىز، سەن بۇلاردى ءمانسىز ماقساتسىز جاراتپادىڭ. سەن ۇلىسىڭ. ءبىزدى توزاقتىڭ ازابىنان ساقتا دەگەن كوڭىل يەلەرى ءۇشىن ايعاقتار بار".
دەمەك زىكىر، اللانى ەسكە الۋ اللانىڭ بۇيرىعى. شاريعاتتا بار دەگەن ءسوز. ال ەندى يسلام تاريحىندا بي، مۋزىكا حارام دەۋشىلەر بولعان. بۇگىن ولاردىڭ سىندارى مەن مىندەرى قۇنسىزدانعان. سەبەبى، بۇگىن ءدىن عىلىم رەتىندە وتكەنگە قاراعاندا الدەقايدا دامىدى. ەكزيستەنتسيا فيلوسوفياسى، ءدىن فەنومەنولوگياسى مەن پسيحولوگياسى ءار قۇبىلىستىڭ تانىمى، ۇستانىم مەن مۇراتىن انىقتاي الاتىن ساتىعا كوتەرىلدى. ارينە، ءدىني تانىم تابيعاتى جاعىنان كۇردەلى ءارى ۋاقىت پەن كەڭىستىك، دۇنيەتانىمدىق مادەني كوپقاباتتىلىقتى دا ءوز ىشىندە قامتيدى. سوندىقتان يسلام ەشقاشان مۋزىكانى جاتسىنباعان. يسلامدا مۋزىكا ءومىردىڭ ءوزى. جاراتىلىس سول مۋزىكادان باستالعان. يسلامدا، الەمدە مۋزىكانىڭ تەوريالىق جانە فيلوسوفيالىق تەوريالارىن قامتيتىن زەرتتەۋلەردى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي اتامىز جاساعانى بەلگىلى، بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. ءياساۋيدىڭ مۋزىكالىق تۇجىرىمى تىكەلەي ءال-ءفارابيدىڭ ساز فيلوسوفياسىنا نەگىزدەلگەن. راكس - ريتۋالدىق بي، ساما ءدىني اۋەن تىڭداۋ - اللانى ەسكە الۋدىڭ، رۋحاني شابىت شاقىرۋدىڭ ادىستەرى عانا. ال ءادىس ەشقاشان مۇرات بولماعان.
سۋفي ۇعىمى پايعامبار ءداۋىرى كەزىندە جانە ودان بۇرىن دا بولعان. ال وسى ۇعىمنىڭ ىشكى ءمانىن تولتىرعان يسلام بولدى. سۋفيلىك قۇرانمەن كوكتەپ، دامىدى، تامىرىن قۇراننان الدى. بۇعان تالاس بولماۋ كەرەك. ءاربىر مادەنيەت ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ قاسيەتتى كىتابىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باتىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە ءىنجىل بولعانى سياقتى، يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قۇران بار. يسلام فيلوسوفياسى، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قىرى بولىپ تابىلاتىن سوپىلىقتىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى - قۇران. سوپىلىقتى تاريحي پروتسەسس ىشىندە سارالاساق، ءىشىنارا باسقا مادەنيەت، دۇنيەتانىمدارمەن بايلانىستا بولعان. بىراق، سوپىلىق جولىنداعىلار ءۇشىن ەڭ باستىسى ءارى ماڭىزدىسى قۇران كارىمنىڭ بۇيرىعى، كورسەتكەن جولى مەن ۇسىنىستارى. سوندىقتان قۇران مۇسىلماندار ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى، ورنى مەن ءرولى ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن اللانىڭ كالامى، ءسوزى (لوگوس). سوپىلىقتاعى قۇراننىڭ اسەرى دە وزگە يسلام عىلىمدارى سياقتى ەڭ باستى جانە ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى.
جالپى سوپىلىققا سىن ايتۋشى سالافيلەر كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جەلىسىندە ونىڭ يسلامعا ۇيلەسپەيتىن قىرلارى كوپ دەيدى: قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە اللا ءمانى جاعىنان بار جەردە، ال سالافيلەر بۇل تۇسىنىكتى قۇرانعا سايكەس ەمەس دەپ تانيدى. بۇل سىنعا قۇران اياتتارىمەن جاۋاپ بەرەر بولساق: "كوكتە دە، جەردە دە - ءتاڭىر - اللا". 43/84. بۇدان باسقا اللانىڭ ال-احير، ال-زاحير، ال-اۋال، ان-باتين جانە ت.ب. ەسىمدەرى بار. وسىعان قاراپ-اق جوعارىداعى سىننىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.
قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە اللا بۇل الەمدى مۇحاممەد ءۇشىن جاراتتى. ال سالافيلەر بولسا، بۇل تۇسىنىكتى دە قۇرانعا سايكەس كەلمەيدى دەپ تانيدى. وعان جاۋاپ رەتىندە ايتارىمىز، اللانىڭ ءوزى مۇحاممەدتى ادامزاتتىڭ ءتاجى دەسە، الەمدى اللا ادام ءۇشىن جاراتسا، ادامزات ءۇشىن راحمەت رەتىندە جىبەرىلگەن مۇحاممەد پايعامبار بولسا، بۇل ءسوزدىڭ قۇراننىڭ مانىنە سايكەس كەلمەيتىن ەشتەڭەسى جوق. اللا، بۇل دۇنيە دە، و دۇنيە دە ماعان ءتان (ال-لايل، 13). (زاريات، 56) - مەن جىنداردى، ادامداردى ماعان قۇلشىلىق ەتسىن دەپ جاراتتىم.
سالافيلەر قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندەگى اۋليەلەرگە قۇرمەت، مولالاردى قاستەرلەۋى، ولىككە ەسكەرتكىش ورناتۋى، تۇمار تاعۋ - ولاردىڭ يسلامعا اكەلگەن بيدعاتتارى دەپ قارايدى. ياساۋي ءىلىمى ەڭ ۇلكەن شيرك، ياعني كوپقۇدايلىق نەگىزدەگى يسلامعا جات، تاۋحيدتەن الىس ءدىني تانىم دەپ تانيدى. بۇلار سالافيلەر مەن ۋاححابيلەردىڭ وزگەرمەيتىن تانىمىنان، قاعيداشىل ۇستانىمىنان تۋىنداعان سىندار.
يسلام ءومىر فيلوسوفياسى، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەڭ ۇلى كىسىلىك، قۇندىلىق يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ادامدى سۇيۋگە، ادىلەت، ادالدىق، باسقا دىنگە قۇرمەت پەن توزىمدىلىك تۇسىنىگىن ەگەتىن ءدىن دەپ تۇسىنەمىز. سول ءۇشىن يسلامنىڭ تاريحىن، ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ءوزىمىزدىڭ وسى جولداعى اتا-بابالارىمىزدىڭ يسلام وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن تانۋ ارقىلى ءبىلۋ ءاربىر مۇسىلماننىڭ پارىزى. ءبىز، زەرتتەۋشىلەر ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ماقساتىندا قوعامداعى ءاربىر ادامعا جالپى ادامدىق قۇندىلىقتاردى، يسلامنىڭ نەگىزدەرىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك تالابى شەڭبەرىندە تۇسىندىرۋمەن قاتار، يسلامداعى زياندى اعىمداردىڭ نەگىزگى ستراتەگياسىن، مۇددەسىن قوعامدىق پايدا تۇرعىسىنان اشىپ كورسەتۋىمىز قاجەت.
ۋاححابي وكىلدەرىنىڭ الدارىنا قويعان ماقساتتارى، كوزقاراستارى جانە قوزعالىس-ارەكەتتەرى ارقىلى ءدىني، قوعامدىق جانە ساياسي مانگە يە اعىم ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ولار تاريحتا دوكترينالارى مەن ماقساتتارى تۇرعىسىنان "اللانى بىرلەۋشىلەر" (مۋاححيددۋن), پايعامباردىڭ جولىنداعىلار (سالافيۋن) نەمەسە ۋاححابتىڭ جولىنداعىلار (ۋاححابيۋن) دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل اعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا سول ءداۋىردىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، ءدىني جانە ساياسي جاعدايلارى سەبەپ بولدى. اعىمدى نەگىزدەگەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب ءحVىىى عاسىردىڭ ورتالارىندا ورتالىق ارابستاندا ناجد جانە ال-حاسا ايماقتارىندا قوزعالىس جەتەكشىسى بولدى. بۇل اعىم نەگىزىنەن اراب ۇلتشىلدىعىن، وسمان يمپەرياسىنان ازات بولۋ يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەردى. بۇل ايماقتا ەشقانداي يمپەريانىڭ ىقپالى بولمادى. جەكە-جەكە تايپالاردان قۇرالعان ارابتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر يدەولوگياعا بىرىكتىرۋ، ورتاق مۇددە، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا نەگىزدەلدى.
ۋاححابي قوعامداعى قۇبىلىستار مەن ءدىني، فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى تەرەڭ تالدامايدى، ءبىر جاقتى تۇجىرىم، ۇكىم بەرەدى. ولار ءۇشىن قۇران مەن سۋننادان كەيىن يبن تايميا مەن يبن جاۋزيا ەڭبەكتەرى كودەكس رەتىندە قابىلدانادى. بىراق، بۇل عالىمداردى دا دۇرىس ءتۇسىنىپ، مەڭگەرە الماعاندارى بەلگىلى. ابدۋلۋاححاب ء"دىندى تازالاۋ", ياعني پايعامبار زامانىنا ورالۋ ماقساتىمەن ءوز اعىمىن، قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى. ونىڭ ويىنشا، تەك ءباداۋي ارابتار ەمەس، بارلىق مۇسىلماندار تازا يسلام دوكتريناسىنان الىستاعان بولىپ ەسەپتەلەدى. تاۋحيد جۇيەسىنە قاۋىپ ءتوندى. ءتاۋحيدتى دۇرىس تۇسىنبەۋىمىزدەن، ۇمىتۋىمىزدان ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتيكالىق بوداندىقتامىز دەپ ۇيىمداستىردى.
ولار ءۇشىن پايعامباردىڭ، اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن زيارات ەتۋ، اللاعا جەتكىزۋشى قۇرال (تاۋاسسۋل) اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى (شيرك). ولار وتە قاعيداشىل. مىسالى، "باس اۋرۋعا انالگين ەم" دەسەڭىز، بۇل ءسوز اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) بولىپ ەسەپتەلەدى. "ياساۋيدەي اۋليەنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن مىنا دۇعامدى قابىل قىل" دەسەڭ، دىننەن بەزگەنسىڭ (مۋشريكسىڭ). بۇلار ءوز دىنىنەن جات، الىس قالعانداردى تەز باۋراپ الاتىن دوكترينا. ابدۋلۋاححاب "قۇران مەن سۋننا" باسقا دا نەگىزدەردى قابىلدايتىن مازحابتاردى دىنگە جاڭالىق قوسۋ دەپ (بيدعاتشىلىقپەن) كۇستانالايدى. ال، وزدەرىن تۇسىنگىسى كەلمەگەندەردى نادان (جاحيل), ولاردىڭ سەنىمىنە كىرمەگەندەردى ء"دىنسىز" دەپ قارايدى. ابدۋلۋاححاب ء"بىزدىڭ حانافي مازحابىن كافيرلەردىڭ مازحابى" دەپ قارايدى. ولاردىڭ قاس دۇشپانى مۇسىلماندار. ويتكەنى، تاۋحيد ۇستانىمى حريستيان، ياحۋديلەرگە سايكەس كەلمەدى. سوندا دا ولارعا مۇسىلمانعا قىلعان ارەكەتتەرىن قىلا المايدى. ولاردىڭ يمان ماسەلەسى بويىنشا ايتقان يدەيالارى، جولدارى مۇسىلماندار اراسىندا ءتۇرلى تۇسىنىسپەۋشىلىككە اپارىپ سوعۋدا. سونىمەن ۋاححابيلەر قازاقستاندا عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى حانافي مازحابىنا قاراما-قايشى كوزقاراستاعى اعىم. مىسالى، ءبىز ومىردەن وتكەندەرگە، رۋحىنا قۇران باعىشتايمىز، تاريقات، قابىردى زيارات ەتۋ، ولارعا بەلگىتاس ورناتۋ يسلامعا جات دەپ ۋاعىز ايتۋشىلار كوبەيدى. بۇل قايشىلىقتار مەن كەلەڭسىز جايلارعا اپارىپ سوعۋدا. مۋزىكا، تەاتر، ونەر، تۋىلعان كۇن تويلاۋدى حارام، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. بۇلار، ۋاححابي اعىمىنداعىلار ءۇشىن اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) جانە دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات).
مىنە، وسىنداي قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى جوققا شىعارىلىپ جاتقاندا، «شىندىعىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قاي يسلام دىنىنە سەنگەن» دەگەن پسيحولوگيالىق تانىمدىق قوبالجۋ تۋاتىندىعى ءسوزسىز.
يسلامنىڭ يمان، ناماز، ورازا، زەكەت جانە قاجىلىق شارتتارىنا تاعى دا باسقا وزگەرىس ەنگىزۋىنە جول جوق. مىسالى، بەس ۋاقىت نامازدى، التى ۋاقىتقا شىعارۋعا نەمەسە ەكى ۋاقىتقا تۇسىرە المايدى. ەگەر وسى نەگىزدەرگە وزگەرىس ەنگىزىلسە، ول، ارينە، بيدعات بولادى. ال قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە ەشقانداي بيدعات جوق. مىسالى، مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنى ء(ماۋلىد), ءتاسپى (تاسبيح), سالاۋات (تاحليل), اللانى ەسكە الۋ (زيكر), اسەم ۇيلەردە تۇرۋ، تەحنيكا جەتىستىكتەرىن پايدالانۋ جانە ت.ب. ۋاححابيلەر بولسا، پايعامبار داۋىرىندە بولماعان نارسەنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. ولاردى تۇتاستاي بيدعات دەپ قارايدى. شىن يسلام ەشقاشان ادامنىڭ رۋحاني، ماتەريالدىق دامۋىنا، كەمەلدەنۋىنە قارسى شىقپايدى. ادامنىڭ اشقان جاڭالىقتارىنا اللا سۇيىسپەنشىلىك تانىتادى. قۇران مەن سۋنناعا ونىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن نارسەنىڭ ءبارىن يسلام "عۇرىپ" دەيدى. ياعني، كوركەم، ادەمى دەگەن ءسوز. بارلىق مۇسىلماننىڭ قابىلداعان ءىسى اللا تاراپىنان دا قابىلدانادى (حاديس). ەگەر ءبىز پايعامبار داۋىرىندە بولماعان دەپ، سۋننيتكە ساي ەمەس دەپ، بۇگىنگى عىلىمدار مەن يسلام عىلىمدارىنان تافسير، حاديس، اراب تىلىنەن (سارف، ناحۋ) باس تارتساق، مەكتەپ، مەدرەسە، ۋنيۆەرسيتەتكە بارماساق، بۇل تازا يسلامنىڭ رۋحىنا ابسوليۋتتىك تۇرعىدان جات نارسە. يسلام قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ول ادامدى، اسىرەسە مۋمين-مۇسىلمانداردىڭ دامۋى مەن كەمەلدەنۋىنە باستايتىن، قيامەتكە دەيىن ۇكىمى جۇرەتىن اللانىڭ سوڭعى ءدىنى. پايعامبارىمىز العاشقىدا قابىردى زيارات ەتۋگە تىيىم سالعان. كەيىننەن پۇتقا تابىنۋشىلىق توقتاعان سوڭ، يسلام مۇسىلمان جۇرەگىنە ۇيالاعان سوڭ، قابىردى زيارات ەتۋگە رۇقسات ەتكەن. پايعامبار: "مەن سىزدەردى قابىرلەردى زيارات ەتۋدەن توقتاتىپ ەدىم، ەندى قابىردى زيارات ەتە بەرىڭدەر، ويتكەنى وندا سىزدەر ءۇشىن عيبرات بار" دەگەن ەدى.
پايعامبار، ۋسمان يبن مازۋن قايتىس بولعاندا ونىڭ قابىرىنىڭ ۇستىنە بەلگى تاس اكەلىپ قويعان. سەبەبىن سۇراعاندارعا "وسى جەردەن وتكەنىمىزدە تاستى كورىپ، ۋسماندى ەسكە الىپ، دۇعا قىلىپ تۇرامىن"دەگەن ەكەن. دەمەك، دىنىمىزدە ولگەندەرگە بەلگىتاس قويۋ شاريعاتقا جات ەمەس ەكەن.
ولگەندەرگە قۇران باعىشتاۋ - بارلىق مۇسىلمان الەمىندە كەڭ تارالعان. ول ولىلەردى ەسكە الۋ ءۇشىن جاسالعان شارا، عيبراتى، حيكمەتى مول نارسە. قۇران وقۋ ارقىلى ولىك شىققان ۇيگە ءوزىڭنىڭ ونىڭ قايعىسىن بولىسكەنىڭدى بىلدىرەسىڭ.
پايعامبار ايتادى: "قۇران كارىم وقىلعاندا، اللا قۇران وقىعانعا دا، ونى تىڭداعانعا دا ساۋاپ جازادى. سوندىقتان، ەگەر وقۋشىلار مايىتكە قۇران باعىشتاسا، اللا وقۋشىلارعا بەرگەن ساۋابىن كەمىتپەستەن مايىتكە دە جازادى"دەيدى. سوندىقتان قۇران ءتىلاۋاتى اللانىڭ ءسوزىنىڭ ساقتالۋى جانە يسلام ءدىنىنىڭ جاندانۋىنىڭ ءبىر جولى دەپ قاراۋ كەرەك.
قۇراندا "... كەيىنگى كەلگەن اۋلەت وكىلدەرى وزدەرىنەن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن اتا-بابالارىنا دۇعا وقىپ: ءاي، اللا، ءبىزدى كەشىر، يماندا بىزدەن بۇرىن وتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ كۇنالارىن كەشىر" (حاشر سۇرەسى، - 10 ايات) دەپ جازىلعان.
پايعامباردىڭ ءوزى كەيبىر سۇرەلەردى مايىتكە وقۋدىڭ ارتىقشىلىعىن ايتقان. مىسالى، "ياسين سۇرەسىن وقىساڭىز، ءمايىتتىڭ ازابى جەڭىلدەيدى" (يمام احماد مۋسنادي).
"ادام بالاسى قايتىس بولسا، ونىڭ ىستەگەن ساۋاپ امالدارى توقتايدى، بىراق ءۇش نارسە توقتامايدى. ساداقا-ي جاريا (جاقسى ءىس), پەرزەنتىنىڭ وعان جاساعان دۇعاسى جانە پايدالى ءىلىمى". ۋاححابيلەردىڭ اتاقتى سۇيەنگەن عۇلاماسى يبن جاۋزيا: ء"وزىنىڭ "كيتاب-ۋر-رۋح" اتتى ەڭبەگىندە الدىڭعى ءۇش عاسىرداعى يسلام عۇلامالارىنىڭ جەرلەۋ راسىمىنە كەيىن قۇران وقۋدى وسيەت ەتكەن" دەيدى. ۋاحابيلەر ءوز كوزقاراستارى بويىنشا يبن حانبال، يبن تايميا، ال-جاۋزيا دوكترينالارىنا سۇيەنگەنمەن، ولگەن ادامدار ءوزى، مايىتكە، قۇران ءتىلاۋاتىنىڭ ساۋابى نەمەسە ولارعا جاساعان قىزمەتىنىڭ ساۋابى جەتپەيدى دەگەندەرگە قارسى شىققان.
تاۋاسسۋل پايعامباردىڭ ءوزى ء"اي، اللا، سەنەن، تەك سەنەن عانا سۇراۋشىلار ءۇشىن سۇرايمىن" دەگەن ەدى. پايعامبار ءبىر بەيشاراعا: ء"اي، اللا، سەنەن سەنىڭ پايعامبارىڭ ارقىلى سۇرايمىن. ءاي، مۇحاممەد، ءسىز ارقىلى اللاعا جالبارىنامىن. ءاي، اللا، پايعامباردىڭ حاققى، ءۇشىن ءمىناجاتىمدى قابىل ەتە گور" دەپ دۇعا جاسا دەيدى.
قىسقاشا تۇيىندەپ ايتساق، سالافيلەر يسلامدى تاراتۋ مەن حاليفات ورناتۋدىڭ نەگىزگى جولى جيھاد، ياعني ءدىندى كۇشپەن ەنگىزۋ دەپ سانايدى. بۇل قۇران ۇستانىمىنا تۇبىرىمەن قايشى كەلەدى.
ولاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ بيلىك توبى ابدەن سىبايلاستىققا باتقان، «مۇسىلمان» اتىنا ساي ەمەس. سوندىقتان سالافيلەر بۇگىنگى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمدى حاليفاتپەن الماستىرىپ، شاريعات زاڭدارىن ۇستانۋعا، مەملەكەت باسىنا «حاليفا، ءامىر» سايلاۋعا ۇندەپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن قاتەر.
قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگى مەن ادەت عۇرپىنا اشىق تۇردە رەۆيزيا جاساۋمەن اينالىسىپ جاتىر. ۋاححابي ءدىندارلاردىڭ پىكىرىنشە، سلاۆيان حالىقتارىن ايتپاعاندا، قازاق، وزبەك، ۇيعىر، قىرعىز، ت.ب. حالىقتاردىڭ بارلىق ءداستۇرى يسلام دوگمالارىنا قايشى، سوندىقتان تەز ارادا جويىلۋى ءتيىس. سالافيلەر «ءوز ەلىڭنىڭ پاتريوتى بولما، يسلام ءدىنىنىڭ پاتريوتى بول» دەگەن يدەيانى ناسيحاتتايدى. بۇل ءاربىر ءۋاححابيدىڭ سالافيلىك يدەيانى تاراتۋ ءۇشىن ۇلت پەن مەملەكەت مۇددەسىن وڭاي ساتىپ جىبەرەتىنىن كورسەتەدى. سەن ەگەر ۇلتتىق مۇددە تۋرالى ايتساڭ، مينيناتسيوناليست بولىپ قوعامنان الاستاتىلاسىڭ. ال قۇراندا ادامداردى ءوزارا ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنۋ ءۇشىن قاۋىم ۇلت رەتىندە جاراتتىق دەگەن ايات بار.
يسلامنىڭ نەگىزى - جيھاد دەپ ءتۇسىندىرىپ، كاپىرلەرگە قارسى قارۋلى سوعىسقا ۇندەيدى. ۋاححابيلەردىڭ تۇسىنىگىندەگى «كاپىر» ۇعىمىنا قازىرگى قازاقستان حالقىنىڭ 90%-ى كىرەدى. ۋاححابيلىك اعىمنىڭ ەرەكشەلىگى - سەنىم ماسەلەسىندە فاناتيزمگە بوي الدىرسا، وزىنەن باسقا تۇسىنىكتەگى مۇسىلماندارعا ەكسترەميستىك وشپەندىلىكپەن جاۋاپ بەرەدى. مۇندا ولاردىڭ ۇستانىمىندا قۇران پسيحولوگياسىنان، رۋحىنان اتىمەن جۇرداي.
سالافيلەردىڭ ۇرانى، يدەولوگيالىق نەگىزى - «ءلا يلاھا يل-اللاھ، مۋحاممادۋن راسۋل-اللاھ» كاليماسىن وزىنشە بۇرمالاپ تۇسىندىرۋدە جاتىر. مىسالى، ۋاححابيلەر وسى كاليمانىڭ العاشقى بولىگىن «اللادان باسقا باس يۋگە لايىق نارسە جوق» دەپ تۇسىندىرەدى. «باس يۋ» ۇعىمىنىڭ اياسىنا باعىنۋ، سەنۋ، قورقۋ، قۇلشىلىق قىلۋ، جالبارىنۋ، ۇمتىلۋ، كومەك، قورعانىش سۇراۋ، ت.ب. كىرەدى. وسىلايشا، ادام اللادان باسقاعا باعىنسا، سەنسە، قورىقسا، ۇمتىلسا، جاردەم سۇراسا، ت.ب. دىننەن بەزگەن «كاپىرگە» اينالادى. مىسالى، ەگەر ءبىر ادام قۇدايدىڭ قۇلى رەتىندە اللا زاڭىنا (شاريعاتقا) ەمەس، كونستيتۋتسياعا باعىنسا، ول ادام ءبىر قۇدايعا سەنۋ فورمۋلاسىن بۇزعانى ءۇشىن «كوپ قۇدايعا تابىنۋشى» (ارابشا - مۇشرىك، كاپىردىڭ ءبىر ءتۇرى) اتانادى. ۋاححابيلىك «ءىلىمدى» ۇستانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اجالدى پەندەلەر ويلاپ تاپقان كونستيتۋتسياعا باعىنۋ ارقىلى ول ادام كونستيتۋتسيانى قۇداي زاڭىنا تەڭگەرىپ، ونى جازعان ادامداردى قۇدايعا ساناعانمەن بىردەي كۇنا جاسايدى. بۇل كۇنا «قۇدايعا سەرىك قوسۋ» نەمەسە اراب تىلىندە «شيرك» دەپ اتالىپ، ونى جاساعان ادامدى ولتىرۋگە دە بولادى دەگەن ءپاتۋا شىعارادى. بۇل دەگەنىڭىز، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، ەرتەڭ ولار قازاقستاندا بۇلىك شىعارۋعا نەگىز بولاتىن يدەولوگيالىق كەڭىستىك جاساپ جاتىر. ولار كورشىلەرىن وسى ءپاتۋا ارقىلى توناپ كەتە بەرەتىن بولادى.
جالپى كەڭەستىك رەجيم كەزىندە تۇقىمى سەبىلگەن ۆاحابيلىك تەندەنتسيانى بۇگىنگى جەكەلەگەن كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتى قولدايدى. وتكەن عاسىردا كسرو قۇلاعان سوڭ پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشكى تىنىشتىعىن بۇزۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان «ۋاححابيلىك «ءىلىم» ورتا ازيا ەلدەرى مەن كاۆكاز ايماعىنا كىرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇل ءدىني-ساياسي دوكترينا چەشەنستان مەن وزبەكستانداعى، قىرعىزستان مەن تاجىكستانداعى تالاي قارۋلى قاقتىعىستار مەن جانجالداردىڭ شىعۋىنا باستى سەبەپ بولدى. ەگەر الدىن الماساق، بۇل قۇبىلىستان قازاق ەلى دە تىس قالماۋى مۇمكىن. وعان بۇگىنگى ءدىني احۋالعا ساراپتاما جاساعاندا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز.
سونىمەن قورىتا كەلە، ۆاحابيلىك سالافيلىك تەندەنتسيا بۇگىنگى قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ تاريحي قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرىن مويىندامايتىن، تەولوگيالىق تۇرعىدان اشاري جولىنداعى، ونىڭ ىشىندە ناقىل مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى. ال فيقحتىق تۇرعىدان حانافي جولىنا ەمەس، «احل حاديس» مەكتەبىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەتىن رەۆوليۋتسيالىق جولداعى اعىم. يسلامنىڭ نەگىزگى رۋحىنا ساي ەمەس ۇستانىمدارمەن سومدالعاندارىن وزدەرى سەزىنبەيتىن توپ. دەمەك، اقىلدان كورى سەزىمگە بەرىلەتىن ويلاۋعا ەمەس، ەلىكتەۋشىلىككە ۇمتىلاتىن ناعىز فۋندامەنتاليستىك باعىتتاعى، يسلاموفوبيا قۇبىلىسىنا قىزمەت ەتەتىن جالداندى توپتار. بۇلاردى دەر كەزىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باقىلاپ، ءتيىستى شەشىمدەر ارقىلى تىزگىندەمەسەك، ەرتەڭ قازاق بولمىسىنان ايرىلىپ، ءدىن ەكەن دەپ اراب مادەنيەتىنىڭ سويىلىن سوعىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.
ياساۋي دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە سوپىلىق جاتىر دەدىك. سوپىلىق ەشقاشان يسلامعا سىرتتاي وپپوزيتسيالىق سيپاتتا بولعان ەمەس! سوپىلىق يسلامنىڭ مازمۇنى، ءمانى. ال فورما مەن مازمۇن ءبىرتۇتاس نارسە. سوپىلىق يسلامنىڭ، مۇسىلمانداردىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە قورعاۋشىسى بولا بىلگەن. مىسالى، تاريحتا موڭعول شابۋىلىنا قارسى، كۋبرايا، كرەستشىلەرگە قارسى شازيليا، اق پاتشانىڭ وتارلاۋىنا قارسى ياساۋيا، ناقشبانديا، قالماقتارعا قارسى ناقشبانديا، افريكادا فرانتسۋز يمپەرياليستەرىنە سەنۋسيا، تيجانيا، اعىلشىندارعا قارسى سۋحراۋارديا تاريقاتتارى ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزدى. كوردىڭىز بە، سىرتقى دۇشپاندارعا قارسى ازاتتىق سوعىسىن جۇرگىزۋ مۇسىلمان الەمىندە تاريقاتتار ارقىلى مۇمكىن بولعان ەدى. بۇل سوعىستار سول داۋىرلەردە ءوز مادەنيەتىن، ەركىندىگىن، ازاتتىعىن، وتانىن قورعاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلدى. سوندا سوپىلىق - يسلامعا وپپوزيتسيا ما؟ جوق الدە مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني تىرەگى مە؟ ونى ءوزىڭىز سارالاڭىز.
تاريحتاعى ياساۋي جولى - ءدىن ءىشى تۇتاستىققا جانە دىندەر اراسى تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىققا شاقىرادى. بۇل جولدىڭ ۇستىندىق نەگىزى - شاريعات، پسيحوتەحنيكالىق جۇيەسى - تاريقات، تانىمدىق نەگىزى - ماعريفات جانە اقيقاتتان تۇرادى. «شاريعاتسىز تاريقاتقا، ماعريفاتسىز اقيقاتقا وتۋگە بولمايدى»، - دەيدى ياساۋي. ءياساۋيدىڭ ءتورت ۇستانىمى مەن شارتى، ياعني «زامان، مەكەن، يحۋان، رابتي سۇلتان» قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولدى. ياساۋي جولى فيكحتىق جاعىنان يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ، اقايدتىق (دوكترينالىق) جاعىنان يمام ءماتۋرۋديدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن، تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ناعىز تۇركىلىك مادەنيەتپەن سومدالعان ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى. ياساۋي ءىلىمى - قازاقستانداعى دىنىشىلىك قانا ەمەس، دىنارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىقتىڭ تەمىرقازىعى.
دوساي كەنجەتاەۆ، تەولوگيا جانە فيلوسوفياعىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
تۇركىستان.
http://www.egemen.kz/314614.html
