Senbi, 18 Mamyr 2024
3176 5 pikir 4 Nauryz, 2020 saghat 15:31

Bilim әlemdi kórkeytedi

Qazaqstan Respublikasy barsha qazaq balasynyng ortaq otany. Babalarymyz bolashaq úrpaq ýshin últaraqtay jerin de jaugha bermey qorghap qaldy. «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy» degen ataly sózdi úrpaq sanasyna sinirip ósirdi... Ýsh ghasyr orys patshalyghynyng biyligine baghyndyq. Týbi bir týrkiden qanymyzgha daryghan últtyq qúndylyghymyzgha kólenke týsip, tektiligimizdi úmytugha shaq qalghanymyz eski jyldar enshisinde qaldy. 

Elimiz tәuelsizdik alghan jyldardan beri es bilip, etek-jenimizdi jinadyq. Derbes memleket retinde shette jýrgen últy qazaq qandastarymzdy elge shaqyrdyq. Tәuelsizdik alghannan beri million qazaq balasy atajúrtyna taban tiredi. Shejire keude qazynaly túlghalar qazaq halqynyng tarihy men mәdeniyetin biyikke kóterip, úly múrattardyng oryndaluyna múryndyq boldy. Bauyrlarymyzben birge saqtan qalghan saltymyz, ghúnnan qalghan ghúrpymyz kýndelikti ómirimizding arnasymen keleshekke jol tartty. 

«Bilekti birdi jyghady, bilimdi myndy jyghady» deydi halqymyz. Shetten kelgen qandastarymyz da tenizdey bilimge tamshy bolyp qosyldy. Janalyqtyng jarshysy bolyp, qazaq ghylymynyng damuyna óz ýlesterin qosty. 

Atap aitsaq, 2019 jyldyng «Joghary oqu ornynyng ýzdik oqytushysy» respublikalyq bayqauynyng jenimpazy atalymyna Qytaydan kelgen ýsh qandasymyz ie boldy. Jýzden jýiirik shyqqan qandasymyzdyng biri Álibek Ydyrysúly әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng Biomedisinalyq ghylmiy-zertteuler ortalyghynyng diyrektory. PhD doktor. QR Preziydentining janyndaghy Jastar kadr rezervine engen ýsh jýz bilikti jastyng biri. Bolashaghynan zor ýmit kýttirgen Álibek Ydyrysúlynyng ghylym jolyndaghy enbegine sәttilik tileymiz.

Óz qatarynyng aldy bolghan kelesi jenimpazymyz Janar Jenisqyzy әl-Faraby atyndyghy Qazaq últtyq uniyverstiytetining professory. PhD doktor. 2009 jyldan bastap  J. Jenisqyzy әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng Himiya jәne himiyalyq tehnologiya fakuliteti, organikalyq zattar, tabighy qosylystar jәne poliymerler himiyasy men tehnologiya kafedrasynda agha oqytushy, dosent jәne professor m.a. qyzmetterin jemisti atqardy.

J. Jenisqyzy 2010-2012 jyldary Tokio biohimiyalyq zertteu fondyna ghylymy joba tapsyryp, grant jenip aldy. Sonymen Japoniyanyng Tokio qalasyndaghy Hoshi farmasevtikalyq uniyversiytetinde post-doktoranturalyq zertteu júmysyn sәtti ayaqtady.

2014 jyly J. Jenisqyzy Qytay Ghylymdary Akademiyasynyng sheteldik ghylymy zertteushilerge arnalghan grantyn jenip aldy (07.2014-12.2015, grant №: 2013FFGB0003). Sinzyan fizika-himiya tehnikalyq institutinde zertteu júmysyn jýrgizdi. 2016 jyly Tayland memleketinde NATPRO6 konferensiyasynda joghary dengeydegi bayandama ýshin marapatqa ie boldy.

2016-2018 jyldary J. Jenisqyzy Ontýstik Koreya, Gyeongsang Memlekettik Uniyversiyteti, Qoldanbaly tirshilik turaly ghylymdar bóliminde, professor Ky Hun Parkting Tabighy jәne Organikalyq qosylystar zertteu zerthanasynda agha zertteushi bolyp júmys atqaryp, sonymen birge Koreyalyq jәne sheteldik magistrant jәne doktoranttardyng ghylymy júmystaryna jetekshilik jasady. Ontýstik Koreya ghalymdarymen birge zertteu nәtiyjesinde dýniyede Qazaqstannyng Almaty ónirinde taralghan endemikalyq kermek ósimdigining himiyalyq qúramyn birinshi ret zerttep, 20 qosylys bólip aldy. Onyng ishinde 17 qosylys joghary qan qysymy auruyna (Inhibition of angiotensin-I converting enzyme (ACE)) qarsy joghary belsendilik kórsetti. 

2017 jyly Qytay Ghylymdary Akademiyasynyng halyqaralyq talanttardy almastyru jobasyna qatysyp, joghary talantty ghalym ataghyna ie bolyp, 2018 - 2019 jylgha deyin Qytay Ghylymdary Akademiyasy, Shanhay Dәrilik Preparattardy zertteu institutynda arnayy shaqyrylghan zertteushi qyzmetin atqardy. Janar Jenisqyzy sheteldik ghalymdarmen ghylymy zertteu baylanysy negizinde Qazaqstannyng týkpir – týkpirinen kelgen bilimdi studentterge shetelde grantpen oqugha týsuine mýmkindik jaratty.

Onyng osy eleuli ýlesterine negizdelip 2019 jyly әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining rektory Ghalymqayyr Mútanov uniyversiytet kóleminde «Dәrilik ósimdikterdi ghylymy zertteu ortalyghyn» ashyp, professor m.a. Janar Jenisqyzyn ortalyqtyng diyrektory etip taghayyndady. Qazaq eli ýshin ghylym men ústazdyq qyzmette joghary nәtiyjege qol jetkizgen mamannyng әli de talay belesti baghyndyratynyna senemiz.

Bilim zangharyn baghyndyrghan taghy bir jastyng biri Seythan Azatúly, himiyk, nanotehnolog, jas ghalym. Nanotehnologiyaler men nanomaterialdar salasy boyynsha PhD doktory, әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining qauymdastyrylghan professory. 2015 jyly, «Development of the technology for fusicoccin preparation using nanocarbon sorbents and study of its biological and cytotoxic activity» atty taqyrypta, aghylshyn tilinde doktorlyq dissertasiyasyn qorghady.

S. Azatúly. zerttegen taqyryby negizinde, «Fitomikrfertilayzer» atty mikrotynaytqyshty zerttep jasap, dalalyq, egistik jәne jylyjay jaghdaylarynda sәtti synaqtan ótkizdi. Búl mikrotynaytyqshtar ósimdikting tamyr jýiesin jetildirip, ónimdi 15-20 %-ke kóbeytedi. S. Azattyng negizgi zertteu salasy: nanomaterialdar, materialtanu, sorbentter jәne su tazartu. Ol әriptesterimen Qazaqstanda alghash ret su tazartugha arnalghan filitrler zerttep jasap, «Ghylym qorynyn» qarjylay qoldauymen óndiriske engizdi. Qazirgi tanda, alghashqy otandyq taza su filitrleri Qazaqstan naryghynda satylymgha shyghyp,  ýlken súranysqa ie boldy.

2019 jyly, Seythan Azatúly Qazaqstandyq jәne Beligiyalyq әriptesterimen birge NATO-nyng «Ghylym beybitshilik ýshin» atty jobasyna qatysyp jenimpaz atandy. Nәtiyjesinde, olardyng «Valorization of biomass waste into high efficient materials for CBRN protection» atty jobasy 2019-2021 jyldar aralyghyna qarjylay qoldaugha ie boldy. Búl aldaghy uaqytta, gaz qagharlargha arnalghan, alghashqy otandyq sorbentterdi óndiriske shygharugha mýmkindik bermek. Seythan Azatúly qazaqstandyq jәne halyqaralyq ghylymy jobalardyng jetekshisi jәne oryndaushysy bolyp júmystar jasady. Springer jәne «Qazaq uniyversiyteti» baspasynda aghylshyn tilinde 3 monografiyasy basylyp shyqty.

Sonymen birge әriptesterimen, nanotehnologiya salasy boyynsha, 4 oqulyqty aghylyshyn tilinen Qazaq tiline audardy. 4 óner tabystyng avtory. Sheteldik International Journal of Environmental Chemistry jәne Horizon research publishing corporation basylymdarynda redaksiyalyq qúramynyng mýshesi.

«Baytúrsynúly akademiyasy» mekemesining akademiyalyq kenesining mýshesi. 2015 jyldan beri, Nazarbaev uniyversiyteti, Injeneriya mektebinde, R.L.D. Whitby jәne Vasileios Inglezakis syndy әlemge tanymal professorlardyng ghylymy jobalarynda, Postdoktorant pozisiyasynda jemisti qyzmet atqaryp keledi. 2017 jyly «әl-Faraby atyndaghy QazÚU jas ghalymy» ataghynyng iyegeri, sonymen birge uniyversiytet damuyna qosqan ýlesi ýshin «әl-Faraby atyndaghy QazÚU-gha 80 jyl» medalimen marapattaldy. Búl kýnderi ghylym men óndiris jәne shәkirt tәrbiyeleudi qatar alyp jýrgen S. Azatúly 3 doktoranttyng ghylymy jetekshisi.

Sonymen qatar 2019 jyly «Janu problemalary inistitutynyn» Ýzdik jas ghalym konkursynyng jenimpazy.

Qandas ghalymdar 2019 jyldyng «Joghary oqu ornynyng ýzdik oqytushysy» respublikalyq bayqauynyng marapattauyna Núr-Súltan qalasyna arnayy keldi. Uaqyttyng tyghyzdyghyna qaramastan Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy men «Otandastar qory» úiymdastyrghan is-sharalargha belsene qatysty. Sheteldik jәne Qazaqstan Respublikasyna kóship kelgen qandas studenttermen kezdesuge qatysyp, bilim jolyndaghy jastargha aqyl-kenesin berdi. Últtyq akademiyalyq kitaphana ishinen ashylghan «Otandastar oqu» zalynyng ashyluyna da atsalysyp, quanyshtarymen bólisti.

Daladay darhan jýrekti, tenizdey tereng bilimdi otanyn sýigen qazaq ghylymynyng damuyna óz ýlesterin qosqan qandas ghalymdar enbegine tabys tileymiz! 

Múhtar Serjan

Abai.kz

5 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2142
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2547
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2337
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1653