Erlik, eldik, birlik,
qayrat, baq, ardyn
joydy bәrin – ne bardyn!
Altyn  kýnnen
baghasyz bir belgi bop
Núrly júldyz – babam tili,
sen qaldyn!
MAGhJAN

IYә... Qazaqtyng úly últ aqyny ghasyr basyndaghy halqynyng mýshkil haline kýiine otyryp, tym bolmaghanda baba tilining saqtalyp qalghanyna shýkirshilik etkenge úqsaydy. Shynynda da, orys otarshyldyghy qúrsauyndaghy qandastarymyzdyng o kezdegi ózge sharualary kýirep jatsa da, dýnie jýzindegi eng bay, eng quatty tilderding biri - qazaq tili salystyrmaly týrde әli býtin qalpynda bolatyn. Salystyrmaly deytinim, memlekettik qyzmetti iske asyruda, is qaghazdaryn jýrgizude, basqa da resmy salalarda anamyzdyng tili ógey tirlik keshkenimen, o jyldary "Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin" úrany әli dýniyege kele qoymaghan jәne keleshekte onyng keregi bolady-au degen qauipke de negiz joq tәrizdi kóringen. Kerisinshe, әlimsaqtan sóz ónerin pir tútqan aqyn, sheshen halyqtyng tili kóp úzamay tórt ayaghynan tik túryp ketedi degen ýmit basym edi. Átten!..

Erlik, eldik, birlik,
qayrat, baq, ardyn
joydy bәrin – ne bardyn!
Altyn  kýnnen
baghasyz bir belgi bop
Núrly júldyz – babam tili,
sen qaldyn!
MAGhJAN

IYә... Qazaqtyng úly últ aqyny ghasyr basyndaghy halqynyng mýshkil haline kýiine otyryp, tym bolmaghanda baba tilining saqtalyp qalghanyna shýkirshilik etkenge úqsaydy. Shynynda da, orys otarshyldyghy qúrsauyndaghy qandastarymyzdyng o kezdegi ózge sharualary kýirep jatsa da, dýnie jýzindegi eng bay, eng quatty tilderding biri - qazaq tili salystyrmaly týrde әli býtin qalpynda bolatyn. Salystyrmaly deytinim, memlekettik qyzmetti iske asyruda, is qaghazdaryn jýrgizude, basqa da resmy salalarda anamyzdyng tili ógey tirlik keshkenimen, o jyldary "Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin" úrany әli dýniyege kele qoymaghan jәne keleshekte onyng keregi bolady-au degen qauipke de negiz joq tәrizdi kóringen. Kerisinshe, әlimsaqtan sóz ónerin pir tútqan aqyn, sheshen halyqtyng tili kóp úzamay tórt ayaghynan tik túryp ketedi degen ýmit basym edi. Átten!..

Últymyzdyng úlylary kóniline medet tútqan sol arman nege oryndalmay qaldy? Álbette, múnyng bir emes, birneshe sebebi boldy. Biraq, solardyng arasynda eng basty sebep, meninshe, - aldymen "Qyrghyz Avtonomiyalyq Sovettik Sosialistik Respublikasyn" qúryp, keyin ony "Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasyna" ainaldyrghan imperiya astanasy - Mәskeuding qazaqqa shyn mәnindegi últtyq memleket qúru mýmkindigin beru niyeti eshqashan bolmaghandyghy. Últ sayasatynda qashanda "birdi jazyp, ekini este saqtau" ("odin piyshem, dva v ume") otarshyldyq qaghidatyn ústanghan Kremli ber jaghynda "búratanalardy últtyq janghyrtu" maqsatyn algha qoyghanday týr kórsetkenimen, keybir sheshushi róli joq salalarda (olardyng ózin mindetti týrde "úlyorystyq" elementtermen qoyyrtpaqtay otyryp) "jenildikter" men "artyqshylyqtar" bergendey bolghanymen, ar jaghynda últtyq memleketke is jýzinde tirek bolarlyq eshtenening nyghayyp, bekuine jol bermeu taktikasy men strategiyasy maqsatty hәm josparly týrde jýzege asyrylyp jatty.

ÓTKENGE KÓZ SALSAQ...

Qyrghyz (Qazaq) ASSR OAK-ning 1923 jylghy 22-qarasha kýni qabyldanghan arnayy Dekreti negizinde "memlekettik apparatty qyrghyzdandyru (qazaqylandyru - J.Q.) jәne túrghylyqtandyru" ("kirgizizasiya y korenizasiya gosapparata") nauqany bastalghan bolatyn. Onyng negizgi maqsaty - memlekettik mekemelerdi últtyq kadrlarmen jasaqtau jәne qazaq tilin is qaghazdaryn jýrgizuge endiru dep jariyalandy. "Túrghylyqtandyrudyn" aqyry nemen tynghanyna tek tarih qana emes, "túrghylyqtylardyn" tikeley úrpaqtary - býgingi qazaqtar kuә.

Qazaq tilin basqa jerde emes, onyng әlemdegi jalghyz Otany - Qazaqstanda óz ornyna qaytarugha tiyis bolghan sol nauqannyng qalay jýrgeninen az da bolsa týsinik alu ýshin endi Aqtóbe oblystyq arhiyvining keybir qújattarynan alynghan ýzindilerge sóz berip kórelik ("tarihy koloritti" búzbau ýshin týpnúsqa tilinde keltiriledi):

"Obslujivati v polnoy mere nujdy kazakskogo naseleniya mojet tot gosapparat, kotoryy govorit s posetiytelem kazakom na ego rodnom yazyke, piyshet na ego yazyke. Otsuda vstaet pered vsemy uchrejdeniyamy y organizasiyamy zadacha usiyleniya raboty po korenizasiy (perevod raboty uchrejdeniy na yazyk korennogo naseleniya). Gub.KK y RKY razrabotaly plan provedeniya raboty po korenizasii. Plan predusmatrivaet, chto v techenie 9 mesyasev, nachinaya s 1 marta 1927 g., v uchrejdeniyah, obslujivaishih kazakskoe naseleniye, doljen byti proizveden perevod deloproizvodstva na kaz.yazyk. Perevod etot doljen idti, s odnoy storony, putem kazakizasiy uchrejdeniy, a s drugoy - putem izucheniya evropeyskimy rabotnikamy kaz.yazyka. (...) Kajdyy evropees doljen osoznati neobhodimosti provedeniya etoy raboty y vsestoronney podderjky ee y vseh meropriyatiy, svyazannyh s ee provedeniyem. Kajdyy evropeyskiy rabotnik bez prinujdeniya, bez ponukaniya doljen vzyatisya za izuchenie kaz.yazyka. Uspeshnoe provedenie raboty po kazakizasiy budet yavlyatisya bolishim shagom vpered v sovetskom stroiytelistve. Kajdyy novyy uspeh v stroiytelistve nasionalinoy respubliky uluchshaet otnoshenie drugih nasionalinostey s korennym naseleniyem, ukreplyaet ih soiz, drujbu s nimi" ("Stepnaya krestiyanskaya pravda" gazeti, 1931 jyldyng nauryz aiy).

"Pervye resheniya, prinyatye KASSR, naryadu S OBIYaVLENIYEM GOSUDARSTVENNYMY RAVNOPRAVNYMY YaZYKAMY - KAZ. Y RUS. (bólektegen biz. - J.Q.), namechaly meropriyatiya k obslujivanii kazakskih trudyashihsya, no ety meropriyatya ne byly polnostiu vypolneny. S odnoy storony, korenizirovalisi nizshie rukovodyashie funksiy gosapparata, a sredne-tehnicheskie funksiy ne zatragivalisi, s drugoy - takoy mehanicheskiy podhod daval povod nepravilinym tolkovaniyam korenizasiy y koe-gde vyzyval obostrenie mejnasionalinyh otnosheniy. Etot period rabot po korenizasiy vesima harakteren tem, chto pochty povsudu namechalasi nedoosenka znacheniya korenizasii, slabaya raziyasniytelinaya rabota. Etim y obiyasnyaetsya, chto v techenie 1927 y 1928 g.g. Kaz.SIK ne menee 10 raz stavil vopros o hode korenizasiy na rassmotreniye, provodya obsledovanie y proverku raboty po korenizasiy na mestah. (...) Malo chuvstvuetsya otvetstvennosty rukovodiyteley uchrejdeniy za korenizasii i, glavnoe, usililosi proyavlenie velikoderjavnogo shovinizma y mestnogo nasionalizma" ("Stepnaya pravda" gazeti, 25.09.1930 j.).

"Nabludaetsya yavnaya nedoosenka znacheniya korenizasiy y daje soprotivlenie vypolnenii diyrektiv partiy y praviytelistva po etomu voprosu. V ryade oblastnyh organizasiy do sih por ne sostavleny plany korenzasii, rukovodiytely uchrejdeniy y organizasiy voprosamy korenizasiy ne zanimaitsya. Perepiska s jivotnovodcheskimy rayonamy ne na kaz.yazyke vse eshe prodoljaetsya. Oblzu, oblraznopromsoyz, zagotskot, oblsvyazi, gorfinotdel, gordortrans, gorsberkassa y dr. vedut perepisku s kazahskimy sovetamy y kolhozamy na russkom yazyke. A te rukovodiytely oblastnyh y gorodskih oganizasiy, kotorye iymeiyt plany po korenizasii, ne vypolnyait iyh" ("Aktubinskaya pravda" gazeti, 18.09.1936 j.).

"Polnoe osushestvlenie vvedeniya deloproizvodstva na kiyr.yazyke v uezdnyh otdelah potrebovalo by snyatiya s raboty vseh russkih rabotnikov, t.k. nikogo iz ih sredy, znaishih kirgizskui gramotu, net. (...) Prinimaya vo vnimanie ryad prepyatstviy, ne pozvolyayshih polnogo deloproizvodstva na kiyr.yazyke v uezdnyh organah, prezidium schitaet jelatelinym perehod otdelov na takovye v teh iz niyh, gde eto vozmojno" (3 f., 290 is. 59,68,69 better).

Qazaqsha maqalagha jat tildegi ýzindilerdi osynshama kólemde kirgizgenim ýshin ghafu ótine ottyryp, súraq qoyghym keledi: keybir ózgeshe ataular men terminder bolmasa, jogharyda keltirilgen faktiler qúddy býgingi kýnnen alynghanday әser etpey me?!.

Endi myna taqyryptargha nazar audarynyz: "Til oryndalmaytyn zannyng qúrsauynda qaldy", "Memlekettik tilde ant qabyldaghan eshkim bolmady", "Tilimiz kәdege aspay túnshyghyp túr", "Qazaqsha oqyghanym paydagha aspady", "Qazaqsha ótinishke - oryssha jauap", "Oral kósheleri oryssha "sóiley" bere me?", "Is qaghazdary memlekettik tilde nege jýrgizilmeydi?", "Astanany qaytsek qazaqylandyramyz?.."

Búl ne, sizdinshe? Taghy da sol ótken ghasyrdyng 20-30-shy jyldarynyn, biraq endi qazaq gazetteri betterinen estilgen janayqayy ma? Álde berirektegi 50-70-shi jyldar "zar zamanynyn" ýni me eken? Bәlkim, tipti, 80-shi jyldardyng ayaghy, 90-shy jyldardyng basyndaghy ana tilimiz ýshin alashapqyn aitys-tartystar janghyryghy bolar?..

Joq, qadirli zamandas, búl - kýni keshe, 2000-shy jyly, basqasha aitqanda, tәuelsizdik lebimen alghashqy til turaly zang qabyldanghannan beri ótken on bir jyldan son "Egemen Qazaqstan" men "Jas Alash" gazetterinde shyqqan materialdardyng keybirining ghana taqyryptary! Búl jerde men sanaly týrde "Ana tili", tipti "Qazaq әdebiyeti" tәrizdi gazetterdi әdeyi qozghamay otyrmyn.

Sonymen, ainalyp kelip, qazaq tilining taghdyryna qatysty tarih taghy qaytalanyp jatyr ma, qalay ózi? Olay bolsa, taghy da: "Nege?" - degen súraq tuady.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, kenes kezindegi Mәskeuding "tyshqanmen oinaghan mysyq" sayasaty saldarynan "qazaqylandyru hәm túrghylyqtandyru" nauqanynyn, týptep kelgende, mýlde keri nәtiyjege jetkizgeni tek týsinikti ghana emes, zandy da. Jat imperiya qúramyndaghy quyrshaq "memlekettilik" te, formaldy "til bostandyghy" da ondy nәtiyje bermeui  o bastan josparlanghan bolatyn.

Al endi býgin, óz aldymyzgha derbes, tәuelsiz últtyq memleketimizdi qaytadan tiriltip jatqanymyzgha toghyz jyl tolyp, onynshy jylgha jana ghasyr, jana mynjyldyqpen birge ayaq basyp túrghanda búlay boluyn nemen týsindiremiz? Onyng sebebi

TARIHTAN TAGhYLYM ALMAUYMYZDA!

Biz qazir ótken ghasyrdaghy 20-30-jyldardyng "qazaqylandyru" nauqanynda jiberilgen qatelikter men olqylyqtardy sol qalpynda qaytalap otyrmyz. Bayqadynyz ba, O KEZDE DE, QAZIR DE eshkimdi, әsirese til sayasatyn tikeley jýzege asyryp, qazaq tilin memlekettik qyzmet salasyna engizuge tiyis lauazym iyelerin sol tildi biluge mindettemeytin, demek - olar búl salada týk istemese de eshqanday jauapkershilikke shaqyrmaytyn til zanyn qabyldap, tek sol sebepten ghana oryndaluy mýmkin emes zang aktisin jalang ýgit-nasihat arqyly oryndatugha tyrysyp, aramter boldy jәne bolyp jýrmiz. O KEZDE DE, QAZIR DE til qoldanysynyng barlyq salasynda derlik onsyz da óz ýiining bosaghasynan syghalap, ógey tirlik keshken qazaq tili men búl ýy ýshin erke bala - orys tiline birdey, "teng qúqyqty" memlekettik mәrtebe (20-shy jyldar) men resmy mәrtebe (90-shy jyldar) beru arqyly alghashqysynyng qolyna kisen, ayaghyna túsau salyp, tyrp etkizbey tastadyq. O KEZDE DE, QAZIR DE qazaq tilining is qaghazdaryn jýrgizuge (til qatynastarynyng basqa salalaryn aitpaghanda) enu-enbeuin... orystardyng qazaq tilin (zang boyynsha mindetti emes tildi!) bilu-bilmeuine tikeley tәueldi etip, demek, eshqashan enbeytin jaghdaygha tirep qoydyq. O KEZDE DE, QAZIR DE tómengi buyn úiym, mekeme, kәsiporyndardy basqaryp otyrghan jekelegen "qany bar" azamattardyng qazaq tiline jol ashu әreketterin jogharghy memlekettik qúrylymdar, әsirese ministrlikter men vedomstvolar, óz qyzmetterin týgel derlik oryssha jýrgizui arqyly joqqa shyghardy jәne shygharuda...

Óstip tize bersek, әli de birtalay jerge  barugha bolady, biraq, meninshe, jaghdaygha qanyghu ýshin osynyng ózi jetip-artylsa kerek. Búl jerde tek astyn arnayy syza ketetin ashy aqiqat - o kezde búl kelensizdikterding bәri, qaytalap aitam, shyn mәninde "qate" de, "olqylyq" ta emes, Mәskeu tarapynan qazaq tiline qarsy maqsatty týrde baghyshtalghan astyrtyn orystandyru sayasatynyng zardaby bolsa, býgingi kelensizdikter - til salasyndaghy tәuelsiz Qazaqstan sayasatynyng әli de sol eski qalyptan shygha almay, shyn mәninde tәuelsiz sayasat dengeyine kóterilmeuining saldary demeske amal joq!

Ótken on bir jyl ishinde qazaq tilin qayta janghyrtu baghytynda týk istelmedi deuge, әlbette, bolmaydy (Eskertu: 2001 jyldyng 23-qantarynda «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen maqalasyn avtor Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna qaytadan úsynyp otyr.-red).

Sóz joq, búrynghymen salystyrghanda ilgerileu bar jәne ony júrtshylyq jaqsy biledi. Biraq qol jetken jetistikterding atalmysh tarihy merzim ýshin, әdilin aitsa, tym mardymsyz bolghandyghyn da eshkim teriske shyghara almas. Jәne de qazaq halqynyn, onyng tilining aldynda nebir auyr synaqtar dayyndap otyrghan jana ghasyr talaptaryna tótep beru ýshin barymyzdy tәptishtey bergennen góri joghymyzdy aiqyndap alu anaghúrlym manyzdy bolsa kerek.

OSY MINDETTI BIZ QALAY ORYNDAP JÝRMIZ?

Byltyrghy jyldyng 8 mausym kýni Qostanayda "Memlekettik til ghasyrlar toghysynda: mәrtebesi, damuy men bolashaghy" atty aimaqtyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya boldy. Óziniz de kórip otyrsyz, taqyryby óte kýrdeli. Alayda búl jiyn, ókinishke qaray, eshqanday syn kótermeytin dengeyde, órt sóndirgendey jaghdayda ótti. Ýsh kýn bolady degen konferensiya is jýzinde... jarty-aq kýn jýrip, alystan at aryltyp, arnayy dayyndalyp kelgen kóptegen qatysushylargha (sonyng ishinde osy joldar avtoryna da) sóz berilmedi, aqyr ayaghy konferensiyanyng qarary da týrli maqal-mәtel, úrandar jiyntyghy tәrizdi ilip alar eshtenesi joq birdene bolyp shyqty. Nәtiyjesinde búl mәslihat әnsheyin tek belgi soghu ýshin ghana úiymdastyylghanday bolyp, shyn mәninde óz aldyna qoyghan mindetterin oryndaghan joq.

Al, endi, HH-HHI ghasyrlar toghysyndaghy memlekettik tilimizding mәrtebesi, damuy men bolashaghy, aqiqatqa jýginsek, qanday jaghdayda?

Qansha auyr bolsa da, búl  mәselede alansyz optimistik kózqaras ústanatyndardyng kónilin qaldyrugha mәjbýrmin. Reti kelgende aita keteyin: men de optimistpin. Biraq ózimdi pragmatikter qataryna jatqyzamyn. Sondyqtan da qazirgi naqty jaghdayda qazaq tilining bolashaghy túmandy dep esepteymin, óitkeni (tym bolmaghanda ózimizdi ózimiz aldamayyq) tәjiriybe jýzinde memlekettik tilding qoldanu ayasy әli túrmystyq til dengeyinen kóp asa qoymaghan, demek, onyng memlekettik til mәrtebesine layyq damuy jóninde de әngime aitugha әzir negiz az. Tipti, kerisinshe, búrynghy qazaq tilin taban astyna salyp, janshyp kele jatqan orys tilining jappay ezgisine qosymsha alghylshyn tilining de basymdylyghyn alyp kelgen jabayy "naryq" jaghdayynda aiqyn keri ketu, regress jóninde aitqan oryndy ghoy deymin.

Sonymen qatar menin  ana tilimning ashyq jәne jasyryn dúshpandarynyng da kónilin qaldyrugha asyghamyn (al, ondaylardyng da az emes ekeni belgili ghoy): búl - әste qazaq tilining ýkimi shygharylyp qoydy degen sóz emes. Tipti de! Taghy da kerisinshe, onyng "kópúltty" Qazaqstandaghy kóp tilding biri retinde ghana emes, óz konstitusiyalyq mәrtebesine sәikes naqty memlekettik til retinde jan-jaqty hәm tolyqqandy janghyruy, damuy ýshin barlyq mýmkindikteri men perspektivalary bar. Onday janghyru men damugha qol jetkizu ýshin jetispey túrghany - tek sol mýmkindikter men perspekivalardy sheberlikpen paydalanyp, jýzege asyra bilu ghana.

Búlay degende men ne aitpaqpyn?

Jogharyda tilge tiyek etkenimizdey, memlekettik til bolyp jariyalanghannan beri ótken on bir jyldan keyin de óz ýiining bosaghasynan syghalap jýrgen qazaq tilining adam ayarlyq qazirgi ahualyna neizgi sebepterding biri - bayyrghy túrghyndardyng tilin janghyrtugha baghyshtalghan sharalardyng bәri qashan da JALTAQ, JARTYKESh boldy, óitkeni ol sharalardy qabyldar kezde ýnemi soltýstiktegi kórshimizge jәne onyng respublikadaghy shoghyrly diasporasyna ALANDAU oryn aldy.

Eng qyzyghy - qazaq tilining basqa jerde emes, Qazaq Elinde janghyruy ýshin de, memlekettik til mәrtebesinde bekip, ornyghuy ýshin de qajet tabighy hәm obektivti sharalargha qarsy ne Resey - memleket retinde, ne respublika orystary - diaspora retinde eshqashan "tútasqan maydan" qúryp qarsy shyqqan emes. Al endi Reseydegi Soljenisyn, Jirinovskiy, Kiriyenko tәrizdi, Qazaqstandaghy Svoiyk, Bunakov, Mihaylov, Makalkiyn, Cherkashina siyaqty býkil Reseydin, býkil Qazaqstan orystarynyn, býkil slavyandardyn, tipti býkil "orystildilerdin" atynan sóileu qúqyghyn úyalmay-qyzarmay iyemdenip alghan "jalyndy orys patriottarynyn" әr kezdegi arandatushy hәm aidap salushy әreketterin әldekimderding - Resey men orys diasporasynyng tútasa kórsetken qarsylyghy tәrizdi úsynugha tyrysuy, әlbette, mýlde basqa jaghday.

Alayda búl jerdegi tanghalarlyghy - bәzbireulerding Qazaqstandaghy jalghan "orys problemasyn" qozdyryp, ushyqtyru arqyly arzan sayasy úpay jinau ýshin "orys otanshyldyghyn" ózi ýshin tiyimdi "mamandyq" etip alugha tyrysuy emes, solardyng biri ne bir toby respublikamyzda "orystargha jәne orys tiline qysym kórsetilip jatqany" turaly baybalamdap shygha kelse boldy, bizding joghary lauazymdy sheneunikterimizding dereu til salasyndaghy onsyz da әljuaz zan, zangha qosymsha jәne basqa aktilerding mәn-maghynasyn jan úshyra, keshirersiz, "pishtire" bastaytyndyghy!

Sonyng aiqyn kórinisi - 2000 jyldyng 26-shy mamyr kýni Astanadaghy Parlament ýiining dóngelek zalynda ótken QR Parlament Mәjilisining "Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly" Zannyng oryndaluy jónindegi Parlamenttik tyndauyna baylanysty oryn alghan kelensiz oqigha.

Ádettegidey, tyndaudyng úsynystar jobasy dayyndalady da, ol sol sәtinde-aq tikeley baryp qyraghy "orys otanshyldarynyn" biri, kezinde Qazaqstandaghy orystardyng "jan týrshigerlik jaghdayyna" kóz jasyn kól ghyp tókkeni layyqty baghalanyp, qazir Reseyding әldebir ghylymiy-zertteu mekemesinde (Resey Parlamentine de әldebir qatysy bar ghoy deymin) qyzmet etetin atyshuly Dokuchaevanyng qolyna tiyedi. Al ol "Vse yazyky ravny, no kazahskiy - ravnee. Podlinnaya yazykovaya politika v Kazahstane" degen aiqay "shәpki" astynda "Kazahstanskie pralamentariy rekomenduyt jestkie mery po perevodu vseh sfer jizny obshestva na kazahskiy yazyk" degen taqyryppen jobagha "dabyl" baylap, 22 mamyr kýni onyng tolyq mәtinin Internetke salyp jiberedi.

Onyng aqyry ne boldy? Bolghany sol, kýtkendey-aq (jәne dokuchaevalar oilaghanday-aq), joba avtory - QR Parlament Mәjilisining әleumettik-mәdeny damu komiyteti "Ámirinizge qúldyq!" dep, redaksiyalaugha kirisip kep ketedi de, jobanyng qúlaq-múrny shúntyiyp shygha keledi!

Búghan kóz jetkizu ýshin "óndeushiler" úsynystar jobasynan laqtyryp tastaghan baptargha nazar audaralyq.

Ýkimetke úsynylghan baptardan:

- tilderding qúqyqtyq normalaryn qorghaudy qamtamasyz etu  maqsatynda 1991 jyldyng 22-nauryzyndaghy "Ákimshilik tәrtip búzushylyqtar turaly" Qazaq KSR-nyng júmys istep túrghan Kodeksine jәne 1997 jyldyng 11 shildedegi "Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly" Zangha ózgertuler men tolyqtyrulardy Parlament Mәjilisine tezirek beru;

"Memlekettik qyzmet turaly" Zannyng memlekettik qyzmetkerlerding negizgi mindetterin kórsetetin 9-shy babyna, sonday-aq memlekettik qyzmetke túrghan kezde qoyylatyn talaptardy aiqyndaytyn 13-shi bapqa "memlekettik qyzmetker memlekettik tildi biluge mindetti" (bólektegen biz. - J.Q.) ekendigi turaly punkt kirgizuge ynta bildiru.

Mәdeniyet, aqparat jәne qoghamdyq kelisim Ministrligine úsynylghan baptardan:

- memlekettik tildi qoldanu salasynda birtútas memlekettik sayasatty qamtamasyz etu ýshin Ádilet Ministrligimen birlesip, is jýrgizudi memlekettik tilge kóshiru boyynsha býkil júmysty ýilestiretin jәne baghyttaytyn, aumaqtyq basqaru organdaryna әdistemelik jәne tehnikalyq kómek kórsetetin, oqu-әdistemelik әdebiyetti kóbeytetin jәne taratatyn, memlekettik tildegi blankiler men basqa da qújattar ýlgilerin jasaytyn oqu-әdistemelik ortalyq qúru;

- qazaq tilin is jýrgizuge belsendi engizu ýshin menshik nysanyna tәuelsiz barlyq mekemeler men vedomstvolardyng memlekettik qarjy-sanaq esepterin qazaq tilinde jýrgizuin baqylaudy kýsheytu;

- respublika boyynsha onomastikalyq júmystyng perspektivaly josparyn jasau.

Bilim jәne ghylym Ministrligine úsynylghan baptardan:

- negizgi oqytu tiline tәuelsiz respublika auqymyndaghy barlyq mektepterde qazaq tilining memlekettik til retinde mindetti týrde oqytyluyn qamtamasyz etu;

- memlekettik tildi ýiretu boyynsha saghattardy kóbeytu jaghyna qaray oqu baghdarlamalaryn qayta qarau;

- balalar ýilerindegi tәrbiyede qazaq tilining basymdyghyna airyqsha kónil bolu;

- mektep bitiru emtihandary, orta arnauly jәne joghary oqu oryndaryndaghy qabyldau jәne bitiru emtihandary tizimderine memlekettik tildi mindetti týrde engizu;

- "Bolashaq" baghdarlamasy boyynsha bilim alatyndardy tandaghan kezde memlekettik tildi biletinderge artyqshylyq beru.

Jergilikti ókiletti jәne atqarushy organdargha úsynylghan baptardan:

- tilderdi qoldanu jәne damytu boyynsha jana memlekettik Baghdarlamagha sәikes memlekettik tilding basymdyghyn jәne is qaghazdaryn kezen-kezenimen memlekettik tilge kóshirudi qoldaytyn aimaqtyq baghdarlamalar jasau jәne onyng oryndaluyn qatang baqylap otyru (búl baptyng biz astyn syzghan, tótesin aitqanda - onyng ózegi bop tabylatyn bóligi alynyp tastalghan!);

- is jýrgizudi, is qaghazdaryn, sanaqtyq esepterdi, qarjy jәne tehnikalyq qújattardy memlekettik tilde dayyndaudy, kenester men jinalystardy memlekettik tilde jýrgizudi jedeldetu;

- tilderdi damytu salasyndaghy memlekettik sayasatty jýzege asyrudy kýsheytu, lauazym iyelerining memlekettik tildi qoghamdyq ómirding barlyq salasyna engizu ýshin jauapkershiligin arttyru (bólektegen biz. - J.Q.);

- mektepterding materialdyq-tehnikalyq bazasyn damytu jәne synyptardy kompiuterleu barysynda qazaq tilinde drayverler engizu qajettigin eskeru" (ýzindilerding ayaghy).

Sonymen,  jobadan eng pisui jetken, kókeytesti, manyzdy hәm qajetti baptar alynyp tastalghandyghyna, qadirli oqyrman, siz de kelisesiz ghoy deymin. Mәselen, Zangha "Memlekettik qyzmetker memlekettik tildi biluge mindetti" degen týzetu engizu jónindegi úsynysty alayyq. Ony taghy da beyne bir artyq nәrse tәrizdi laqtyryp tastaghan!

Qorytyndysynda parlamenttik tyndauda jobanyng qúlaq-múrny shúntighan, aqiqatyn aitsa - qazaq tilining qazirgi mýshkil halin jaqsartugha esh әser etpeytin núsqasy qabyldanyp kete bardy...

Áriyne, mening pikirime qarsy: "Joq, búl eshqanday da Dokuchaevanyng qoqanloqqysymen emes, bizding óz yqtiyarymyzben jasaldy", - degen nemese taghy da basqa uәj aityluy mýmkin. Eger biz, tipti, búghan sene qoydyq degenning ózinde múnday qaraket te problemanyng mәnin týk ózgertpeydi. Qalay bolghanda da biz ýshin manyzdysy - qasiretten kózi ashylmay qoyghan qazaq tilining bolashaghyna qatysty asa manyzdy memelkettik qújattardy bet-beynesinen aiyryp, beytaraptandyratyn ziyandy tәjiriybening saqtalyp otyrghandyghy. Kerek deseniz, bizding til turaly dәrmensiz zanymyzgha nәr berip, kýsh qosu mәselesi qolgha alynghan boyda osy tәjiriybe dereu iske qosylatyn әldebir әmbebap normagha ainalyp otyr.

(Jalghasy bar)