Olardyng tarihy enbekteri layyqty baghalansa...

Olardyng tarihy enbekteri layyqty baghalansa...

Abaytanushy, filolog-ghalym, akademik M.Myrzahmetúly bastaghan elimizge tanymal ghalymdardyng Batyrbek datqa turaly múraghattan tabylghan derekter negizinde jazylghan kólemdi maqalasy basylymdarda jariyalanyp keledi. Dey túrghanmen, danagóy basshy әli de bolsa ózine layyqty baghasyn alyp kele jatqan joq. Batyrbek datqa bir rudyng enshileytin kisisi emes, ol - qazaq halqyna ortaq tarihy túlgha. Batyrbek datqa - sheber sayasatker, ústamdy, parasatty, Islam dinine, salt-dәstýrge óte berik, eline, halqyna shyn berilgen kemenger túlgha. Mine, tarihy túlghanyng jeke qasiyetine, eren enbegine, jat elding generaly Chernyaev ózining soghys ministrine jazghan qúpiya hatynda osylay bagha bergen. Batyr Baukeng de Batyrbek datqany dana, kemenger el basshysy, sheber sayasatker, strateg dep pir tútatyn. Alashtyng ardaqtylary Batyrbek datqany qadirlep, syilap ótken.
Qazaqta on toghyzynshy ghasyrdyng aumaly-tókpeli zamanynda el biylegen datqalar, agha súltandar kóp bolghan, biraq solardyng arasyndaghy biregeyleri Batyrbek datqa men agha súltan Qúnanbay qajy bolatyn. Ekeui de - Mekkege qajylyqqa baryp, qonaqýy saldyrtqan, qajy atanghan tarihy túlghalar. Eki tarihy túlgha da otarshyldyq zamanda el biylegen kezinde jeke mýddelerinen elinin, halqynyng mýddelerin joghary qoyghan, eldimekenderde meshit-medreseler saldyrtyp, músylman elderinen bilimdi ústazdar aldyr­typ, jergilikti halyqqa Islam qúndylyqtary­nan dәris tyndatyp, jas jetkinshekterding diny bilim alularyna tolyq jaghday jasady. Olar qazaq halqyn on toghyzynshy ghasyrda dinsizdenuden, óz saltyn, dәstýrin, tilin, dinin úmytpaudan saqtap qaldy.
Eki tarihy túlghanyng meshit-medreseleri patshalyq Reseyding qazaq jerinde ashyqtan-ashyq jýrgizgen missionerlik-jymysqy sayasatyna tosqauyl boldy. Batyrbek datqa men agha súltan Qúnanbaydyng tarihy enbekterin bizder layyqty baghalap jýrmiz be? Joq. Eki tarihy túlghalar da tekti әuletten shyqqan. Tektilikteri eline, halqyna adal atqarghan enbekterinen kórinip túr. Biyl Qazaq memleketi Islam konferensiyasyna tóraghalyq etedi. Osy mýmkindikti paydalanyp, QR Mәdeniyet ministrligi men Qazaqstan Músylmandar diny basqarma basshylary qazaq jerinde on toghyzynshy ghasyrda patshalyq Resey otarshyldarymen arpalysa jýrip, jer-jerlerde meshit-medreseler saldyrtyp, Islam dinining qazaq halqynyng arasynda keng qanat jayyp, ornyghuyna tynbay enbek sinirgen Batyrbek datqa men agha súltan Qúnanbaydyng enbekterin de músylman elderine nasihattap, tanymal etse dúrys bolar edi. Batyrbek datqa men agha súltan Qúnanbaydyng esimderin eldimeken, audan, mektepke, meshit-medreselerge, qala kóshelerine beru qajet.
Tarihy túlghalardyng esimderin qalanyng kóshelerine, eldimeken, mektepterge beru mәselesinde keyde dau-damay tuyndap jatatynyn bayqap jýrmiz. Atagha, rushyldyqqa boy aldyramyz. Kóp jaghdayda eldimekender men mektepterge, qala kóshelerine Kenes ókimeti túsynda újym, mektep, audan, t.b. basqarghan, halyqqa keng tanylmaghan kisilerding esimderi berilip jatady. Halyq pikiri sonday, «ózderi sheshti, bizder ne isteymiz?» deydi jergilikti onomastika komissiya mýsheleri. Búl dúrys emes. Búl - jastardyng ruhany ósip, damuyna keri әserin tiygizetin qauipti qúbylys.
Halyq pikirin bilu kerek shyghar, biraq tarihy túlghalardyng enbekterin baghalaudy elge tanymal ghalymdar aitulary qajet. Ghalymdardyng pikirleri qorytyndy pikir boluy kerek. Mәseleni soghan sýiene otyryp, әdiletti týrde sheshimin shygharu qajet.
Batyrbek datqanyng qyzyl kirpishten saldyrtqan meshit-medreselerin, ózining kýmbezin kommunister 1928 jyly qiratyp, qúrylysqa paydalanghan, orny qazir ashyq-shashyq qorshausyz jatyr. Músylman memleketterinen demeushiler tauyp, osy tarihy oryndy qalpyna keltirip, qorshatyp, belgi qoyylsa degen úsynys aitamyz. Eki tarihy túlghanyng múraghattardan suretin tauyp, mýftiyatta, oblys meshitterinde ildirtip qoyghan jón. Búl tarihy túlghalargha qúrmet kórsetu úrpaqtarymyzdyng dúrys tәrbiyelenuine, tәlim aluyna qajetti is-shara dep oilaymyn. QR Mәdeniyet ministrligi, Qazaqstan Músylmandar diny basqarmasy, Jambyl, Shyghys Qazaqstan oblysynyng basshylary osy mәselege memlekettik túrghyda mәn berip, ong sheshim qabyldaydy dep ýmittenemiz.

K.Rysbaev,
tarih ghylymdarynyng doktory,
professor,

D.Myrzabekov,
Taraz memlekettik pedagogika instituty tarih fakulitetining dekany, tarih ghylymdarynyng doktory

http://anatili.kz/?p=7117