Qazaq tili jóninde: «Shyryldauyn Shahanov shyryldaydy, al ailyghyn Aytbaev alady», - dep, әzilkesh Kópen Ámirbekting aitqan әzili bar. Ázil týbi - zil. Aqiqaty da, astarmen aitylsa da, búl anyq sóz.

Qazaq tili jóninde: «Shyryldauyn Shahanov shyryldaydy, al ailyghyn Aytbaev alady», - dep, әzilkesh Kópen Ámirbekting aitqan әzili bar. Ázil týbi - zil. Aqiqaty da, astarmen aitylsa da, búl anyq sóz.

Jalpy, til mәselesinde sanaly azamattar­dyn, әsirese aqyn-jazushylardyng ayanbay enbek­tenip jýrgenderi az emes. Keshegi kenestik, totalitarlyq tar kezenning ózinde tanymal satirik aghamyz - Shona Smahanúly Almatyny jayau aralap, artynan jýzdegen, myndaghan qazaq tilining janashyrlaryn ertip, ertengi bolashaq ýshin birneshe qazaq mektepterin ashugha qol jetkizgenin kim úmytady?
Al ana tiline qúrmet, onyng órisin ashu ýshin aiqas, tipti, ata jaumen bolsa da shayqas maydanynyng qandayyna da qaymyqpay qarsy túratyn býgingi kózi tiri klassikterding biregeyi - Sherhan Múrtaza búl mәselede jeke-dara, oqshau túr.
Aybarly, aidyndy, arystanday ashuly әreket-sózderimen nebir dókeylerding bótegesin týsirerdey qadamgha baryp, tughan tilding kósegesin kógerterdey is jasaghanyn býgingi úrpaqtyng bәri birdey bile bere me? Bar qazaqtyng Sheraghasy memlekettik til jóninde qanday mýmkindikter әperuge qayrat jasady eken? Áriyne, bәrin bastan-ayaq bolmasa da, keybir qadau-qadau әreketterin býginde alyp jazushy qalay dep auyzgha alady? Býgingi әngime osy turaly. Sheraghang qazir Tarazda túrady. Jii jýzdesip, әngimelesemiz. Qayratker túlghanyng pikiri qashanda salmaqty. Endeshe, Sheraghanyng әngimesine siz de qúlaq týriniz.
- Til turaly, qos azamattyq turaly mening pikirim әuelden-aq belgili. Búl mәselelerge baylanysty Ata zang qabyldanar tústaghy dodagha talay týskenmin. Jaghym talyp, jagham jyrtylghan. Sondyqtan egjey-tegjeyli qaytalap jatudyng qajeti joq. Men sol túghyrymnan tayghan emespin. Taymaymyn da.
Tughan tilge «jany ashityn» deputattar Parlamentte az ba, kóp pe - ony Mәjilisting kýnbe-kýngi júmysynan bayqaugha bolady. Parlament júmysy bastan-ayaq tek orys tilinde jýredi. Qazaqshagha tyiym salghan eshkim joq. Biraq kóp qazaqtar orysshagha orystardan da jýirik. Sol «jýirik» tilmen jýre bergisi keledi. «Ana tilimdi ayaqasty ettim-au, baghyn baylap, qorladym-au» dep keudesin namys kerneytinder neken-sayaq. Joqtyng qasy. Búl ýshin kimdi kinәlaysyn? Baghynyshty qúldyq psihologiya sýiekke sinip qalghan. Batpandap kirgen dert mysqaldap qana shyghuy mýmkin.
Shynymdy aitsam, men sol Parlamentte otyrghanda Reseyding Tambov, ne Novgorod guberniyasynyng jinalysynda otyrghanday bolatynmyn. Adasyp kelgen adamday, qazaqsha sóilegen bolamyn. Onym orysshadan qúralaqan qalghandyghym emes, tym qúrysa tittey de bolsa, qazaq iyisi bilinsinshi degenim. Qazaqsha sózimdi kópshiligi basqasha baghalap, meni «últshyl» deydi. Qúqay etkisi keledi...
IYә, Sheraghang Parlamentting ýsh shaqyrylymynda deputat bolyp saylandy.  Deputattyq saualy, keybir hattary bar - Parlamentte alpystyng ýstinde sóz sóilepti. Bәri de qazaq tilinde aitylghan. Bir jamany - alghashqyda tyndaushylary az bolghan, bir jaqsysy - birtin-birtin Parlamentten qazaq sózderining ýni jiyi-jii shygha bastaghan. Keleshek qazaq Parlamentin qalyptastyrugha ong qadam jasalghan.
- Memlekettik til mәrtebesin alghan qazaq tilining joly óte auyr boldy. Auyr joldy jenildetuding eng pәrmendi joly - kópshilik talap etkendey, Ata Zangha ózgeris engizu. Odan keyin - memlekettik basshy qyzmetkerlerdin, әsirese qazaqtardyng qazaqshasyn qatang baqylau. Últtyq sananyng oyanuy, namystyn, ruhtyng tiriluine jaghday jasau.
Ishki Reseyde «tyajelovoz» deytin at bolady. Tonna-tonnany tirsegi qayyspay tartyp kete beretin shombalyng - osy. Sol attyng bir jaghyna qosarlap, ekinshi jaghyna bizding kóp jyl jem bermey, su bermey, әbden kóterem qylghan, ólekse atymyzdy jekse ne bolady? O-ou, sen әueli sol kóterem atty bapta, jemde, semirtip, kýilendirip alyp, jek arbana. Al, búl kýiinde jeksen, qúr әsheyin salaqtap, shombal attyng kólenkesinde bosqa jýredi, bar júmysty әlgi «tyajelovoz» atqarady.
Ashynghan adam ne aitpaydy? Ash adam da ayanyp qalmaydy. Al ana tiline, últtyq namysqa shólirkegen kisi, ol ózi Sheraghanday shamshyl, minezdi, qazaqy adam bolsa, qalaysha ótkir-ótkir sóilemeydi. Áriyne, ótirik emes, kólgirsu emes, tura ónmeninnen óterdey, tiyer jerine jeterdey dóp aitsa, nesi aiyp?
«Tili bar halyq - halyq, tili joq halyq - balyq», «Eki til tek qana jylanda bolady» degen, taghy basqa da qazir barshagha mәtel bolyp ketken, Sheraghannyng qazaqy sherli kónilin jaryp shyqqan sózder qanshama! Últtyq namysy barlargha әser etetin osynday sózderdi kórneki qúral retinde jazyp, biyik jerlerge ilip qoysa, shirkin! Ol ýshin kimnen qorqyp, ýrkuimiz kerek? Ne ýshin?
- Ómir boyy eki omyrtqamnyng arasyna qadalyp qalghan qorghasyn oqtay birdene júlynymdy qysyp, jýike-tamyrymdy kemirip túrushy edi. Ol oq - «ov» edi. Endi sol oqty bireu omyrtqamnan suyryp alyp tastaghanday janym jay tapty.
Mine, Sherhan Múrtaza osylay deydi. Tәuelsizdik alghan qazaq elinde birinshi bolyp tegindegi bodandyq, jasandy jalghaudy júlyp tastaghan da osy - Sherhan Múrtaza. Jәne ózi ghana emes, onyng yqpalymen sol kezde ainalasynda jýrgender de Qaynar Oljay, Qaly Sәrsenbay, Ádil Dýisenbek, Erkin Qydyr bolyp erkindikke, tәuelsizdikke aldymen qol sozdy emes pe? Al, Sheraghanyng últ mýddesi jolyndaghy búl bastamasy býginde sanasy oyau, kónili sergek barsha qazaqtyng bir auyzdan qoldauyna ie boldy.
- Búdan birneshe ghasyr búryn bolashaq ómir turaly Mónke by bylay degen eken:
Qúramaly-jalghamaly ýiing bolady,
Aumaly-tókpeli biying bolady.
Halyqqa bir tiyn paydasy joq,
Kýnde bas qosqan jiyn bolady.
... Ala-shúbar tiling bolady,
Dýdәmaldau dining bolady...
Nostradamustyng bir aitqany kelse, bir aitqany kelmeydi. Al, bayaghyda ótken Mónke biyding aitqanynyng bәri qazir kelip túr. Ala-shúbar tilden aryla almadyq. Dýdәmaldau din degen qaptap ketti.
Múnyng bәrining basty sebebi; últtyq ruhtyng azghandyghynan. Ruh azsa, namys tozady.
Mineki, qansha jyl ótti, til taghdyry әli dodagha týsip jatyr. «Memlekettik til» dep qarqaraday ýki taqqan, sol ýshin de talay nayza, qylysh synghan dau әli laulap túr. Basqa daular bitedi. Tipti soghystar da tynady. Bir bitimge keledi. Al memlekettik tilding dauy bitpeydi-aq. Búl neghylghan qasiret?
Dәl qazir gazet-jurnaldargha jazylu jýrip jatyr. Eger bir pәrmen shyghyp, kim qanday basylymgha jazylyp jatyr eken dep tekserip kep jibersinshi. Qazaqshagha jazylmaghandardyng kóbisi ózimizding qazaq sheneunikteri bolyp shygha keledi. Múny ózge últtyng ókilderi kózimizge shúqyp kórsetedi: «Áne, әueli ózindi týzep al», - deydi. Sonda namys bolsa, úyalar edik. Namys joq qoy. Óitkeni ruh - dimkәs, shalajansar. Ruh - óli sýiektenip ketken.
Ruhtyng anasy - Ana tilindegi kitap. Ana tilindegi kitaptyng uyzynan auyzdanbaghan sheneu­nikte últtyq ruh qaydan bolsyn. Biraq bizding qazaq - ruhy berik el. Syn saghatta bekiytin, birigetin el. Osyny býgingi oqyghan, orystanghan úrpaq úmytyp barady. Qasiretting ýlkeni de - sol!
Ghabennin, Ghabit Mýsirepovting jasy seksennen asqan kezi. Alyp jazushy әzirge tyn, shiraq, sergek. Sherhan Múrtaza - «Qazaq әdebiyeti» gazetining bas redaktory. Ghabeng anda-sanda kelip túrady. Ártýrli әngime, әsirese әdebiyet, ómir, úrpaq jóninde jii sóz bolady. Aqyry, bas redaktor oiyndaghysyn aitty. Aghasyna qolqa saldy. - Ghabe, tughan tilding býgini, bolashaghy turaly qazir tek siz ghana salmaqty, soqtaly sóz aituynyz kerek. Siz aitsanyz, búl mәselening manyzy da, mәni de kýrt kóterilui tiyis...
Til jóninde Ghabeng bayandama jasady. Jazushylar odaghynyng plenumynda. Eki jarym saghat ayaghynan tik túrdy. Búl tek qazaq tili turaly bayandau emes, baghyty, baghdary bólek, teren, keng kólemdi, keleli, kelisti, óte kerek әngime edi. Jiyngha qatysyp otyrghan Ortalyq Komiytetting hatshysy Ózbekәli Jәnibekov jan-tәnimen úiyp tyndady. Úigharym jasaldy. Últtyq mýdde, qazaqy ruh, namys jayynda búryn-sondy múnday ótkir, ashy sóz ashyq aitylmaytyn. Endi kókeydegi, kónildegi kýpti, kýdikti jayttyng beti ashyldy. Al búl әngime últ ziyalylaryna ýlken serpilis berip, qasang sanagha qyzu qozghalys tughyzdy.
- Qazaq tilining óris aluyna, damuyna memlekettik qúrylystyng basty-basty tetigin ústap otyrghandar ýlgi kórsetsin. Ázir onday ýlgi joq. Elbasymyz әdilin aitty: «Aldymen, eki qazaq bir-birinmen qazaqsha sóiles», - dedi. Sorlatqanda, sol ókimet pen ýkimet kenselerinde qazaqtar bir-birimen qazaqsha sóilespeydi. Namyssyzdyqtan, últtyq ruhyn otarlau sayasaty syndyrghannan. Biraq, biylik manayyna endi kelip jatqandardyng kóbi qazaqy tәrbiyeden, jan dýniyesi últtyq namys, ruhtan  nәr alghandar ekenin sezip otyrmyn.
«Qazaq tilin bilmeysin, sol tilde nege sóilemeysin», - dep ózge últtardyng ókilderin kýstanalaytyn jónimiz joq. Áriyne, memlekettik tildi mengergen olardyng ózderine payda.
Qazaq tilining az bolsa da, algha jyljyghanyn estigende Sheraghang qatty quanady. Oblystyq «Znamya truda» gazeti basshylarynyng biri - bauyry, inisi Beket Momynqúlovtyng (danqty batyr Bauyrjan Momyshúlynyng nemere inisi) bir әngimesi esinen shyqpaydy. Osy gazette qyzmet etetin jurnalister top-tobymen qazaq tilin oqytatyn kurstargha barypty. Til syndyryp, qazaqsha týsinuge, sóileuge ýlken úmtylys jasapty. Peyil dúrys, niyet týzu bolsa, tez-aq ýirenip keteri anyq. Qazaqsha bilu, әsirese orystildi jurnalister ýshin asa zәru, óte kerekti baylyq.
Beketting әngimesin týiindey kele Sheraghang óz janynan da bir mysal keltirip qoydy. «Eger Qazaqstandy mekendeytin kóp últtyng әrbir azamaty qazaq elin, qazaqty, onyng tilin, salt-dәstýrin, minez-qúlqyn, jer-suyn jazushy Gerolid Beligershe týsinip, Beligershe bilip, Beligershe syilap, qúrmettese, onda búl elde Qúday sýigender ghana túryp, júmaq ornar edi».
Biraq Beligerler neken-sayaq qoy. Esikten kirip, tór meniki deytinder kóp. Sheraghandy shamdandyratyn da, shalt minez tanytyp, shandaryn qaghyp tastaytyny da sodan. Tua bitti, sýiekke sindi әdet, daghdy bolsa, odan endi shau tartqanda qalay aryla almaqshy?! Joq, Sheraghandy óz jaratylysynan ózgeshe jasay almaysyz. Ol - jalghyz, jeke-dara. Sonysymen qymbat, qúndy, telegey-teniz -  tereng qazyna...

Taraz qalasy

jasqazaq.kz