«Berseng ber, bermeseng qoy baspanandy,
Sonda da tastamaspyn astanamdy,
Ólenning otyn jaghyp jylytarmyn,
Ózimdi, әielimdi, jas balamdy...» -
dep jyrlaghan Qasym aqyn da toryqqan sәtte osylay qolyna qalam alghan shyghar. Búl - keshegi kenesting әngimesi edi. Al býgingi tәuelsiz qoghamda barsha әleumettik jenildikten tysqary qalyp otyrghan mamandyq iyelerining basynda da sol qayghy, yaghny baspananyng múny, tirshilikting tauqymeti. Olar kim deytin de shygharsyzdar?! Halyqtyng ýni, qúlaghy hәm kózi bolghan bir-bir gazettin, bir-bir telearnanyn, bir-bir radionyng otyna kýiip, kýlimen shyghatyn tilshi qauym.
Baspasózde qalam tartyp jýrgen jalyndy jurnalistin, qoghamgha aty mәlim qalam iyelerining kóbi qalada pәter jaldap túrady dese, auyldaghy aghayyn sene qoymauy da yqtimal. Osyndayda Qalaghan, qazaq satirasynyng abyzy Qaltay Múhamedjanov aitty degen myna bir әngime eske týsedi.
«...Qaltay agha:

«Berseng ber, bermeseng qoy baspanandy,
Sonda da tastamaspyn astanamdy,
Ólenning otyn jaghyp jylytarmyn,
Ózimdi, әielimdi, jas balamdy...» -
dep jyrlaghan Qasym aqyn da toryqqan sәtte osylay qolyna qalam alghan shyghar. Búl - keshegi kenesting әngimesi edi. Al býgingi tәuelsiz qoghamda barsha әleumettik jenildikten tysqary qalyp otyrghan mamandyq iyelerining basynda da sol qayghy, yaghny baspananyng múny, tirshilikting tauqymeti. Olar kim deytin de shygharsyzdar?! Halyqtyng ýni, qúlaghy hәm kózi bolghan bir-bir gazettin, bir-bir telearnanyn, bir-bir radionyng otyna kýiip, kýlimen shyghatyn tilshi qauym.
Baspasózde qalam tartyp jýrgen jalyndy jurnalistin, qoghamgha aty mәlim qalam iyelerining kóbi qalada pәter jaldap túrady dese, auyldaghy aghayyn sene qoymauy da yqtimal. Osyndayda Qalaghan, qazaq satirasynyng abyzy Qaltay Múhamedjanov aitty degen myna bir әngime eske týsedi.
«...Qaltay agha:
- Ózeke,- dedi baysaldy keyippen,- «Ara-Shmeli» jurnalynda qyzmet isteytin qyruar jurnalisting kóz jasyn jinap em, eki bótelke boldy. Sony esiginizding aldyna tógeyin dep em, siz tayyp jyghyla ma dep tókpedim. Jurnalister jarqyn jýzben júmys isteu ýshin eng birinshi baspana kerek. Bizde Qajytay Iliyasov degen felietonist... Ózi osynda otyrghan bolu kerek. Qajytay, barsyng ba? Osy Qajytay ýy súrap aryz jazghanda Stalin marqúm tiri eken. (Júrt du kýldi)» degen eken. («Týrkistan», 28 sәuir, №17)
Qalaghannyng maydan qyl suyrghanday etip marqúm Ózbekәli Jәnibekovke aryz-shaghymdy aita biluining bir ýlgisi edi búl. Satira sarbazynyng qaljyngha sýienip aitqan aryzyn úqqan basshynyng da kemengerligi shyghar, sol joly «Ara-Shmelidin» jurnalisteri «óz ýii, óleng tósegine» qol jetkizipti.
Memleketting sózin sóilep, iydeologiyasyn nasihattap jýrgen jurnalisterding býgingi әleumettik jaghdayy qalay? Tilshilerding qúqyghy qalay qorghalyp jýr?! Olar tórt qabyrghagha zәru kýy keship, qala ortalyqtarynda pәterden pәterge saryla kóship jýr me eken?! Osyny oilaghan jan bar ma eken býginde?! Kókeyimizdi mazalaghan saualdargha jauapty jurnalisterding ózinen izdedik...

- Jurnalisterge әleumettik jenildik jasalu qajet dep oilaysyz ba?...

Ómirjan ÁBDIHALYQ, jurnalist:
Qazirgi qoghamnyng qara nary qazaq jurnalisteri desek, artyq aitqandyq bolmas. Olar qoghamdyq-sayasi, mәdeniy-ruhani, әleumettik ómirding jarshysy, jan aiqayshysy. Ásirese Tәuelsizdikting jiyrma jylynda qazaq jurnalisterining barlyq buyn ókilderi egemendikting ense tikteuine ólsheusiz ýles qosty. Kýni býginge deyin qazaq balasy ýshin jaqsy bir is istelse, sonyng astarynda qazaq jurnalisterining enbegi jatyr. Alash sózining tuyn jyqpay, o bastaghy el qamynyn, júrt kýiining jaqtasy men arashasyna ainalghan qazaq baspasózi óz jolynan ainyghan joq. Qazaq jeri, qazaq mәdeniyeti, qazaq sayasaty, qazaq baylyghy, qazaq mýddesi, tútas qazaq bolashaghy... Qysqasy, cóz maydanyndaghy qazaq jurnalisteri qara orman halqymyzdyng paydasyna is boluyna múryndyq bolyp keledi.
Al osy uaqyt ishinde qazaq jurnaliysining hali qalay dep súraghan bir jan boldy ma?! Áy, qaydam?! Saual qarapayym kóringenimen, qorghasyn salmaqty. Sebebi azattyq pen Alash júrtynyng qam-qareketin, ar-úyatyn, abyroyyn jazsa qalamynan, oilasa jadynan shygharmay jýretin әriptesterding deni ýlken shaharlardyng shet jaghyndaghy jaldamaly qarasha ýilerde kýneltedi. Jurnalisterding jaghdayyna kóz qyryn salar jergilikti biylikti kórmedik. Tipti jurnalister kýni dep atalatyn merekeni osy aidyng songhy demalysyna qoya salghan. Múnyng ózi jurnalistikanyng qadirining qanshalyq ekenin aighaqtasa kerek. Álbette, biylik pen qoghamnyng orys tiline degen alabóten «mahabbatynyn» arqasynda bizding resmy tildegi әriptesterimiz qazaq jurnalisterinen әldeqayda kýili ekenin ekining biri, egizding synary biledi. Eng bastysy - qazaq jurnalisterining ýi-kýisiz kóshpendi ómiri. Osy buynyp, týiinip otyratyn ómir olardyng jeke shygharmashylyghy men júmys babyna kedergisin keltirip qana qoymaydy, jemisin berer mәueli shaghyn kóringenning bosaghasynda jaltaqtaumen ótkizuine sebep bolyp otyr.

Qanshayym BAYDÁULETOVA, «Ayqyn» gazeti Mәdeniyet bólimining redaktory:
- Qazaqstan Respublikasynyng «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Zanyna sәikes jurnalister bir-aq jaghdayda baspanaly bola alady eken. Memlekettik túrghyn ýy qorynan pәter alu ýshin budjettik qyzmetkerler, әskeriyler, Úly Otan soghysynyng ardagerleri men mýgedekter jәne solargha tenestirilgen azamattar, jarymjan balalary bar nemese olardy tәrbiyeleushiler, kәmeletke tolghangha deyin ata-anasynan airylghan 20 jasqa jetpegen qyz-jigitter, oralmandar, kóp balaly janúyalarmen qatar, tolyq emes otbasylargha arnayy jenildik qarastyrylghan. Yaghny jesir qalghan nemese ajyrasqan bolsanyz baspanagha múqtaj azamat retinde óz qúqyghynyzgha sýienuge qaqynyz bar. Basqa jol joq. Sondyqtan qolyna qalam ústaghan aghayyngha әleumettik jenildik mindetti týrde jasaluy tiyis! Tilshilerding memlekettik kómeginsiz óz betimen jer alyp, ýy salatyn ailyghy kóp emes. Eng ókinishtisi, memleketting sózin sóilep, últtyq iydeologiyany nasihattap jýrgen tórtinshi biylik ókilderi әldekimderding japsarlatyp salyp tastaghan kommersiyalyq lashyghyn amaldyng joqtyghynan panalaytyndyghy. Soghan qaramastan, elim, jerim, tilim degende ózegi tilinip týsedi. Eldik ruhty kóteruge kelgende jurnalisten asqan patriot joq. Basqanyng baspanaly boluyna múryndyq bolyp, ózderi pәter jaldaytyn әriptesterimning osy әreketi keyde - kýni boyy kisi tasyp, keshke ýiine jayau qaytatyn kólik jýrgizushisining keypin kóz aldyma әkeledi. Jasyratyn nesi bar, ótinish aityp, kómek súrap, әkim-qaralardyng esigin qaqqyn-aq keledi. Biraq qay zangha, qanday qúqyghyna sýienesin?
Osyghan deyin, naqtylay ketsem, jiyrma jyl boyy biylik basyndaghylar bizding de jaghdayymyzben sanasyp qalar degen tәtti ýmitpen, turasyn aitqanda, esek dәmemen ómir sýrip keldik. «Jurnalisterge әleumettik jenildik qashan jasalar eken?» dep oilanyp-oylanyp bolghan siyaqtymyz. Biraq bizding basymyzgha onaylyqpen baq qonatyn týri bayqalmaydy. Endigi jerde bәrimiz júdyryqtay júmylyp, tiyisti oryndardyng bizding de tirshiligimizge kónil bóluin tabandy týrde talap etuimiz qajet.
Qazaqtildi jurnalisterding baspanagha óte múqtaj ekeni Elbasynyng qúlaghyna jetse, búl mәsele mindetti týrde sheshilerine senemin! Tek, osy senim joghalmasyn deyik...

Toqtarәli TANJARYQ, «Dala men Qala» gazetining tilshisi:
- Juyrda Últtyq kitaphanagha baryp, sonau alashtyqtar alqaly top qúryp, qazaq oiyn órgizgen «Qazaqtan» beri qarayghy baspasózge ózimizshe kóz jýgirtkenimiz bar-tyn. Bәrin sýzbesek te, negizgi mazmúny men mәni, taqyryby men aitar oiyna barlau jasaghanday boldyq. Sondaghy bayqaghanymyz, býgingi qazaq baspasózi әuelgi maqsat-mýddesinen, últtyng sózin sóileu ýrdisinen, nege bolsa da últtyq kókjiyekten qaraytyn qasiyetti qaynarynan adaspapty. Ótken ghasyrdyng basyndaghy oqighalar men býgingi jaghday eki basqa bolsa da qazaqtyng múny bir, sondaghy ortagha tastalghan mәseleler әli de ózekti eken. Sol mәselelerdi әr qyrynan, әr týrli dengeyde kóterip, qoghamdyq pikir tudyryp otyrghan býgingi qazaq basylymdary ekenin ashyq aitu paryz. Qazaq jurnalisteri basylyp aitsa da, jasyryp aitsa da, tipti keyde asyryp aitsa da últtyq tanymnan, últtyq mýddeden alshaqtaghan emes. Bir aghamyzdyng «Qazaq basylymdary últtyq partiyanyng mindetin atqaryp otyr» degeni dәl aitylghan sóz. Bәzbireulerding orystildi basylymdardyng izdenisi kýshti, batyl aitady, badyraytyp aitady dep kósemsiytinine tanym bar. Olar batyl aitsa - biylikting kemdiksana әserinen tek solardy tyndaytyndyghynda, badyraytyp aitsa - jýrekterining kóp nәrsege auyrmaytyndyghynda... Sondyqtan qazaq jurnalisterin әleumettik qyspaqtan aryltu, oiy men sózine materialdyq qiynshylyqtar kedergi keltirmestey jaghday tughyzu - eldik mindet bolugha tiyis. Qazirgi qazaq jurnalisterining hali - Sherhan aghasha aitqanda, «Artqany - altyn, jegeni - jantaq» kýiinde. Búlay qazaq jurnalisteri dep bóle aituymyzdyng sebebi, qay túrghydan alsanyz da, orystildi jurnalisterden kýn kórisi tómen. Tipti alatyn jalaqylary da olardan eki-ýsh ese kem ekenin qolyna qalam ústaghan qauymnyng bәri biledi. «Tyndalmaghan sóz - jetim». Búl mәselening de aitylghanyna, kóterilgenine biraz jyl bolsa da, eshqanday nәtiyje shyqpaghany qynjyltady.

Gýlzina Bektasova

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=36&id=6283