DAT

DAT

Qúrmetti, Jasaral agha! Maghan baghyttalghan maqalanyzdy oqyp biraz oigha qalghanymdy jasyrmaymyn. Sol oy jeteginde otyryp ózinizge birer auyz jauap jazudy oryndy kórdim. «Bolar elding balasy birin-biri batyrym deydi, bolmas elding balasy birin-biri qotyrym deydi». Biz bolmas elding balalary emes shygharmyz. «Er shekisbey, bekisbeydi». Biz shekispesek te, kónilge azdap salqyndyq týsirip alghan siyaqtymyz. Nege? Bәri «Kak odnim listkom bumagy vlasty ostanovily massovuy golodovku intelliygensiiy» atty «Azattyqqa» shyqqan maqaladan (sol maqalanyng dәptershe ýlgisinde taratyluynan) bastaldy. Ol jerde jazylghan dýniyelerge til qatu azamattyq paryzym edi. Men tek sony oryndaghan sekildimin. IYә, sol maqalada jastyq qyzbalyqpen dórekilikke barghandaymyn. Adamnyng ata tegimen oinau jaqsylyq әkelmeytinin bilem. Bizding Múhtar aghamyz Orazalindi «Qorazaliyn» dedi. Kóp uaqyt ótpey ózi Shahanovtan «Shakalovqa» auysyp ketkenin andamay da qaldy. Bizding agha buynnyng kórsetken ónegesi - sol. Sodan keyin aghalardyng jasaghan qadamyn men de jasadym. (Bәlkim shalys basqan shygharmyn.) «Múhtar Shakalovtyng shaytandyqtary turaly» degen paraqshany oqyghan son, sol qadamdy jasamau men ýshin azamattyq syn sekildi kórindi. Búl - bir.  Alayda qazir oilasam sol jazghan maqalamdy Hasen agha men sizding jeke adresterinizge jiberuim kerek edi. Men ony qoghamnyng talqysyna salyp jiberdim. Ol ottay lapyldady. Sol otqa may qúyshylar da tabyla ketti. Onyng aqyry balaghat sózderge úlasty. Búl shyndyghyna aitqanda sizge de, maghan da, qala berdi iysi qazaqqa qajet qareket emes edi. Endi ókingennen payda az, uaqytty keri búra almaysyz. Eldestirmek agha da joq eken. Kerisinshe, býgingi qogham ýshin bizdin, yaky әkeler men balalardyng arasynyng óstip alshaqtaghany qajet sekildi. Men qazir qyzbalyqqa erik bersem, sizding de, mening de qarsylastarymyzdyng eselene týsetini anyq. Sol sebepti de, men sizden dat súraymyn. «Datyng bolsa, ait» deseniz, aitayyn.

Aldymen...

Keshegi Álihandy, Ahmetti, Mirjaqypty dýniyege әkelgen altyn qúrsaqty analarymyz bar ma býgin? Bar, әriyne. Sәken men Beyimbettey, Túrar men Mústafa Shoqayday úly bolghan elding bәri úsaqtalyp ketpegen bolar. Alash ziyalylarynyng kótergen tuyn tómenge týsirmeu siz ben bizding enshimizde edi. Ol tudy aldymen sayasatqa erterek kelgen sizder ústadynyzdar. Altyn qúrsaqty analardyng býgingi úrpaghynyng enbegin joqqa shygharmaymyn, últymyz ýshin ot kósedinizder. Ol ot kimdi kýidirmegen? Sizdi de, Hasen aghany da, (jek kórseniz de aitayyn) Múhtar Shahanovty da qaryp týsti. Men osylay oilaymyn, osyny ghana bilem (qatelesuim de mýmkin). Endi býgin qarap otyrsam, sol ot kósegen aghalarym qolyndaghy jalynmen bir-birine ses kórsetetin bolypty. Qoldaryndaghy ot su aghashtay byqsyp, ainalasyn týtindep jiberdi. Sol týtinning ishindegi bizdey jastar ne istey alady? Ysqa úrynyp ólemiz be, joq әlde túyaq serpemiz be? Ásilinde, oppozisiyanyng biylikke kelui maqsat emes, biylikke yqpal etui maqsat. Oppozisiya biylikke degenin istete alsa ghana - oppozisiya. Al, bizding oppozisiyamyz janaghy kók týtinning ishinde qalmady ma? Búl jay alashordashylardyng da basynan ótken edi ghoy. Bir jaqtan aqtar, ekinshi jaqtan qyzyldar qyspaqqa alghan tústa olar dúrys joldy tanday bildi. Jappay halyqty aghartu júmystaryna bet búrdy. Onyng jemisi - siz ben bizbiz. Al, bizding býgingi sengen kókelerimiz bolmaytyn nәrselerge «publichno» kýshenip, «vsenarodno» yshqynatyn bolyp aldy. Osylay altyn uaqyt rәsua bolyp jatyr. Ol basqasyn bylay qoyghanda, «aylaker biylikke» mayday jaghady. Biz myna jaqta bir maqala, myng komentariymen bas qatyryp jatqan kezde, ana jaqta ne bolyp jatyr? Qosh!

Qojanazar kózirin basqa jaqtan izdesin...

Jasaral agha! Endi tikeley sizge oralayyq. Birinshiden, sizding jýikenizdi qazir Qojanazar Seyitkerimmen bolyp jatqan sottyng mәselesi júqartyp jýrgen shyghar. Tura osynday sәtte mening maqalam jyghylghan ýstine júdyryq bolypty. Men eger de osy maqala «Qojanazardyng kózirine» ainalaryn bilgende jazbaghan bolar edim. Sizderding de namystarynyzdy janymaghan bolar edim. Áriyne, qazirgi sot prosesine múnyng esh qatysy joq dep bilemin. Eger osyny kiyiliktirgisi keletin bireuler bolsa, el aldynda da, sot aldynda da týsinik beruden qashpaymyn.

Bir sәttik kónil kýi

Basynan sóz asyrmaghan elding oghlandarymyz. Dese de, mening hәm sizding maqalanyzdan keyin ekeumizdi de ondyrmady, aitaqshylar. Jaqsy pikir jazsyn, jaman pikir jazsyn, kópting aty - kóp. Sizdi bilmeymin, men sol pikirlerge layyqtymyn dep oilaymyn. Sizding de maghan qarata aitqan sózderinizden ainalyp ótkim kelmeydi. Áriyne, moyyndau qiyn. Biraq, sol kóp pikirler sizding eliniz ýshin istegen iygilikti isterinizdi juyp-shayyp ketedi degenge senbeymin. Pikir dәl sol kezdegi oidy, kónil kýidi bildiredi. Mening sonshama qazymyrlanyp material jazuymnyng da sebebi, sol sәttegi kónil kýiding әseri. Al, bәrin odan keyingi jasaghan iygi qadam sheshedi. Jasaral agha, Abay atamyz: «Adam bir boq kótergen boqtyng qaby, Boqtan jaman sasisyng ólseng taghy» deydi. Qúlaqqa sonshama túrpayy estiledi. Dese de, aqiqaty osy. Abay osy sózdi maghan da, basqagha da aityp túrghan joq pa? IYә, ras. Men «mәdeniyetsiz» hәm «kórgensiz» adam shygharmyn. Dese de, men sizding auzynyzdan shyqqan keybir sózderge (terip jatpay-aq qoyayyn) týsinistikpen qaraymyn. Mahambet babamyz: «Han emessing ayarsyn, Ayyr-qúiyr shayansyn» demey me Jәngir hangha? Sol jerdegi «ayar» sózine mәn berinizshi. Dәl Mahambetting batyrlyghyn boyyna jighan siz de osy syndy sózdi jogharygha taysalmay aityp jýrsiz. Sonday kisini mәdeniyetsizderding sapyna qosqym kelmeydi. Eger qossam, sol qosaqtyng arasynda Abay da, Mahambet te, qala berdi iysi qazaq ketip qalar edi. Osy sózderden keyin aqyl esimning «týzuligine» ilanarsyz. Óitkeni, esimning dúrystyghy jayly pikiriniz de bir sәttik kónil kýiding әseri dep bilemin.

Ásireúltshyldyq jayly

Jasaral agha, endigi kezek «әsireúltshyldyghym» men «nәsilshildigim» jóninde. Shyndyghyn aitayyn, qanshama jan aiyptasa da, men osy pikirimde qalamyn. Sebebi, sayasat sahnasyndaghy sansyz qoyylymdar meni osyghan iytermeleydi. «Qazaqtyng jauy - qazaq» degen iydeya maghan jat. Men ýshin «Ár qazaq mening - jalghyzym». Jaraydy, Kozlovtyng býgingi qadamyn keybir qazaq oghlany attay almay otyrghan shyghar. Dese de, sol qadamgha kýdikpen qaraugha mәjbýrmin. Nege? Men tughan kezde mening әke-sheshemning basyna jeltoqsannyng soqqysy tiydi. Olar alangha «Ár últtyng óz kósemi bolsyn!» dep shyqty. Kolbin qansha qazaqsha ýirenemin dep shyryldasa da, olar qaymyqpay qarsy túrdy. Kozlovqa júmyrtqa laqtyrghysh jeltoqsanshylarda shataghym joq. Osy talapty qoyghan әke-sheshelerimiz әsireúltshyl ma edi? San ghasyrdan beri óz kósemin ansaghan iysi qazaq әsireúltshyl ma edi? Eger solay deseniz, men ol attan da bas tartpaymyn. Kozlov myrzanyng teoriyalyq túrghyda preziydent bolugha haqysy bar, al naqty praktikada she? Búl oidy kim aitqanyn bәrimiz de bilemiz. Endi sol qarapayym arifmetikagha bola bas qatyrudyng qajeti joq-au shamasy. Jylqynyng ýiirin búqa qayyrmas bolar. Ony menen de jaqsy týsinesiz ghoy, agha! Al, ózge diaspora ókilderin qyryp-joyatynday, iә bolmasa últ pen etnos arasyndaghy arazdyq tughyzatynday eshtene aitpaghanymdy bilemin.

Aytpaqshy, Kozlov degende eske týsedi. Ótken ghasyrdyng 20-jyldary qazaqtyng eki ziyaly azamaty: Qazaqstandy qazaq basqara almaydy, basqa últtan bireu bolmasa degendey hat jazghan ghoy Mәskeuge. Mәskeu búl ekeuining ótinishin qanaghattandyryp, Qazaqstandy biyleuge F.Goloshekindi jiberdi. Múnyng artynyng nemen tynghanyn bәrimiz jaqsy bilemiz. 2,5 mln. halqymyzdan airyldyq!..

Sóz sony

Áriyne, men sizding teginizge tiyisuge esh haqym joq edi. Biraq, der kezinde Shahanovtyng tegine tiyispegeniniz turaly mәlimdeme jasamadynyz. (Búl jerde men Shahanovtyng da, sizding de jaghynyzda emes ekenimdi eskertemin.) Maqalagha da jauap óte kesh berilip otyr. «Aldyna kelse, atasynyng qúnyn keshetin» qazaq - keshirimdi halyq. Sol sebepti, kesh te bolsa, keshirim ótinemin. Tek sizden ghana emes, Hasen aghadan da. Sosyn jastardyng óz oiy, óz joly bar. Olar Butyanyng da, Shahanovtyng da degenimen jýrmeydi. Men osy pikirde qalamyn. IYlegenimiz bir terining púshpaghy. (Egerәky iydeya bir arnagha toghyssa, birge aghamyz. Siz de talay azamatpen bas qostynyz ghoy. Býgin tilge tiyek etken Kozlovpen de.) Solay bola túra, sizdi túqyrtyp, Shahanovty, ya Butyany aqtap alghannan ne útam? Al, endi «jas kókjalynyz» siz jaumen jalghyz arpalysqanda qayda jýrdi? Osy saualgha әzilmen jauap qatayyn. Siz otyz jyl búryn sayasatqa kelgende búl paqyrynyz dýniyege kelmegen edi. Áke-sheshemiz otbasyn bәlkim qúrdy, bәlkim qúrmady. Qúrghan kýnde de, besinshi balasy dýniyege kelgenshe, kemi qansha jyl qajet? Sol sebepti de, ol kezde men sizdin, ya sayasattyng janynan tabyla almadym. Al, jeltoqsan oqighasy bolyp jatqan kezde bes ailyq bala bolatynmyn. Ertegidegidey kýn sanap óse almadym. Onan keyingi bes jylym jerden tayaq jeumen ótti. Ayaqqa túryp, tәi-tәy basu baqanday bes jyl uaqytymdy aldy. Ol kezde el tәuelsizdigin alyp, sayasy sahna qyzyp túrghan bolatyn. Tili jana shyqqan bala qansha byldyrlaghanymen, eshteme týsinip bolmaysyz ghoy. Odan keyingi on ýsh jyl jerden emes, elden tayaq jeumen ótti. Ózimdey órim balalar namysy ýshin, myqtylyghy ýshin jagha jyrtysyp, top-top bolyp tóbelesip jatqanda qarap túra almadyq. Al, iygilik ýshin kýresip jýrgen batystaghy sizge, ontýstik shyghystaghy mening dausym ol kezde jete almady. Bir jaghynan daghdarys qysyp, әke-sheshemizge bolystyq. Onan keyingi tórt jylym uniyversiytetting qabyrghasynda ótti. Pikir bildiru ýshin de, oqymaq kerek. Oqydyq. Al, endi sayasy hәm jurnalistikanyng әlemine de qaz basu ýshin de kemi bes jyl qajet emes pe? Sol bes jyl jana bastaldy, agha! Tәi-tәy basqan balanyng sýringenine, jyghylyp jatqan jan ghana kýledi. Qoldap demeu - parassattylyqtyng belgisi.

Altyn uaqytynyzdy bólip oqyghanynyz ýshin alghys aitamyn!

Aytpaqshy...

Aytpaqshy, Jasaral agha! Qazaqtyng klassik jazushysy Oralhan Bókey: «It meni qapsa, men ony qapsam, itten aiyrmam ne?» depti. Komentariy jazghysh qauym etekten aldy dep, balaghyna jabyssaq, itten aiyrmamyz bola ma? «It itti qappaydy, it adamdy qabady». Osyny da oilay jýreyikshi. Búl mening osy materialgha pikir bildiretinderge aitqan songhy sózim bolsyn!