Júma, 17 Mamyr 2024
46 - sóz 5673 2 pikir 9 Qazan, 2018 saghat 12:39

Qazaq әlipbiyin latyngha auystyru - qytaydyng nazaryn audaryp jatyr

Qazaq әlipbiyin latyngha auystyru mәselesi býgingi kýni qytaydyng nazaryn audaryp jatyr. Qytay Qazaqstandaghy barlyq aqparattyq janalyqty qadaghalap otyratynyn eskersek bildey memleket qúrushy últtyng әlipby auystyruyn nazardar tys qaldyrmasy anyq. Jәne ol tek qarip auystyru mәselesi emes, tildik reforma dep otyr. Qosh, endi myna qyzyqty qaranyz!

Qazaqstanda latyn әlipbii mәselesi 90-jyldary qazaq tiltanushy ghalymdary (Akademik Á.Qaydarov) jaghynan auyzgha alynghany ras, dәl sol tústa qytay búl aqparatty jabyq kýide talqygha saldy, óitkeni 90-jyldary qytayda EKI MYNnan astam taza qazaq mektebi jәne Qúljada qazaq uniyversiyteti, Kýitinde qazaq instituty sonymen qatar Altay, Shәueshek, Sanjyda qazaq tilinde bilim beretin pedegogikalyq joghary bilim beru oryndary bar-dy jәne barlyq qazaq mektebi, kolledj, uniyversiytet qazaqsha is-qaghaz qoldanatyn, qazaq mektepterinde tipti qytay tilin 3-synyptan keyin (key jerde 5-synyptan son) shet tili retinde qosymsha ghana oqytatyn. Qazaq tilining ýstemdigi joghary edi, key eldi-mekendegi qytay, monghol, xuiyzu, úighyrlar taza qazaq mektebine baratyn. Qazaq mektebining bilim beru sapasy óte joghary jәne qazaq oqushylarynyng JOO-na týsu salystyrmasy Shynjanda aldynghy orynda túrdy.

Osy jaghdayda Qazaqstan jaqtyng latyn qarpine kóshu qozghalysy qytaydaghy qazaq ziyalylaryn eshqashan beyjay qaldyrmaytyny anyq, sonymen qatar qytaydyng 1980-83 jylghy tolyqtyrylghan memleket konstussiyasy boyynsha "әr últ óz jazuyn ózi tandaugha tolyq qúqyly" delingen qúqyqtyq jaghy taghy bar, búlardyng bәri bir-birimen sәikes kelse qytaygha tiyimsiz dep qortyndy shyghardy. Sosyn, qytay jaq 90-jyldary Týrkiyanyng Antaliya, Ystanbúl qalalaryndaghy "әlipby mәselesine" baylanysty basqosulardy da qatty qadaghalap otyrdy. Ásirese 34 qaripten túratyn ortaq týrki latyn әlipbii jobasy tipten alandaushylyqqa apardy. Búnyng barlyghy qytaydy "últ sayasatyn" ózgertuge mәjbýrledi. Sonymen qytay Shynjandaghy qazaq-úighyrgha lingvistikalyq qadaghalau sayasatyn shyghardy, bir mәsele ayasyndaghy reaksiyany qadaghalap tekserip otyrdy.

Qyzyghy sol, nәtiyje bylay boldy: qazaqtar-Qazaqstandaghy latyn jobasyna elendeydi, úinyrlar- Týrkiyagha elendeydi. Qytay ýshin búl degen ortalyq Aziya men Týrkiyagha jaqyndau degen sóz. Búl qytaygha mýlde tompaq! Qytay endi qaytuy kerek? Oghan qytaydyng strateg mamandary, latyngha kóshuding qararyn Pekin maqúldau kerek! degen sayasat ústandy. Sonymen, búl mәsele sol kýnnen kýn tәrtibinen týsken joq, ayaghy Arabshyl-Latynshyl jana pikir-talasqa úlasty. Qytay syrttay qarap "últshyl, týrikshil" elementterdi tizimdikke jazyp qoydy. Qosh, ary qaray...

Esterinizde bolsa, Qazaqstanda latyn әlipbii 2006-jyly qayta qozghalyp, búl jol preziydent ghalymdargha tapsyrma bergen edi. Búl qytaygha birshama auyr tiydi jәne dayyndyqsyz moynyna qyl búrau týsti. Óitkeni, qytay jaq Qazaqstandy latyn әlipbiyin qoghamdyq pikir ayasynda ghana órbitedi dep eseptep keldi, bildey elding preziydenti auzyna aluy óte tosyn jaghday retinde qabyldandy. Qytay jaqtyng qazaqsha basylymdary osydan song birinen song biri latyn jobasyn úsynyp jatty. Dәl sol tústa biz orta mekteptegi auzynyng uyzy keppegen bala edik, birde bir aghayymyz latyn qarpine kóshu turaly oiyn bayandap birqansha jobany taqtagha jazghany esimde. Sol tústa 3-4 mamannyng jobasyn jurnaldan da oqyghanym jadymda qapty. Olar T.Doshyq, S.Janbolatov, M.Bólekov jәne M.Ábilqaq, Jang Diynjiyn, tb. Ásirese S.Janbolatovtyng "Oylar Órisi" kitaby búny arnayy talqygha saldy. Qytay qazaghy 2006- jylgha deyin jәne keyin latyn jobasy ayasynda úsynbaghan jobasy qalmady deuge bolady. Keyin búnyng ornyn qytay qazaqtarynyng IT-shinik programisteri basty. Olar ózderi jasaghan sayttarynda jarysa jariyalap jatty, tipti sayt baghdarlamasyna engizip óz jobasymen aqparat ta taratyp jýrdi. Sol dәuir qytay qazaghy ýshin "altyn dәuir" boldy. Biraq, qytaydyng da óz kózdegeni bar edi. Ol bylay boldy! Qytaydaghy qazaq ghalymdary qytay kongresinde premer-miynistirge tikeley "qazaq latyn jobasyn maqúldau" turaly saualyn qoyghan song dereu basqa tәsilge kóshti. Ol mynau:
Qytay qazaghyn Qazaqstanmen bir әlipbiyde boldyrmau;
Latyn jobasyn Pekin jaq maqúldau qalasa jobany da Pekin jaq úsynu; Qazaqty latyn jazuy arqyly qytay-globalzassiyasyna jaqyndatu t.b.
Osy tәsilden song qytay qazaqtarynyng "qúbyjyq latyn әlipbi" jariyalana bastady jәne ony maqúldau kezeni kýn tәrtibinde túrdy. Ol kezde biz uniyversiytet qabyrghasyna endi jarmasqan kez edi. Qazaq sayttarynyng altyn dәuiri túghyn. Atalmysh latyn jobasyn qyryq myndyq oqyrmany bar "Sen-Qazaq" atty sayt jer-jebirine jetkizip talqygha saldy.

Qosh, ne kerek, qytaydyng "latyn jobasy" sayasaty nauqany keyin uaqytsha toqtap qaldy, sonymen birge qytaydyng latynmen "túzaq qúru" sayasaty da uaqytsha toqtap qaldy. Qytay biyligi negizgi nazaryn sayasy klondarmen arpalysugha júmsap, sayasy tazalaudy bastap ketti. Atalmysh "latyn túzaghy" jobasynyng biraz strateg oiynshysy sayasattan syrghyp ketti.

Endi, qaranyz! Byltyrdan beri Qazaqstanda latyn әlipbii mәselesi naqty qadamdargha bardy, joba túraqtanu ýstinde, taghysyn-taghy. Búghan qytay jaq jana reaksiya tanytady jәne onyng Shynjangha yqpalyn barynsha azaytugha tyrysady. Alda qytaydyng ústanymy turaly jәne bir saraptama jazarmyn. Qytay sózsiz sayasy taktikagha kóshedi, ol-anyq.

Sonynda aita keteyin, ә- ae, ó-oe, ý-ue núsqasyn 2006-2009 jyldary qytay qazaqtarynyng bir basylymynan oqyp edim (aty esimde joq), keyin osy núsqa Qazaqstanda últtyq latyn jobasy retinde júrtqa úsynylghan kezde jaman shok boldym.

Eldes Ordanyng facebook paraqshasynan

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2102
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2517
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2202
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1624