1. Qara qytay qaptasa,

Yslaban  jiyennnen  jaqyn  joq!»

 

2. «Jógit» kelse, «Jelik tudy» dauyl kóteredi!

 

3. Ay betinde Aydahardyng sýiegi bar.

 

4. «Úlu jyly» istegen  jaqsylyghyn,

Úly  kýnderge  sanalady.

Úlu  jyly  tughandar,

Kýren  jolgha barmasyn!

Kýlbadam  atqa  minbesin!

Júldyzdan habar kelse,

Ilimnen  qadir  ketedi!»

 

5. Dihanshylyq – sudyn, dәnnin, jerdin,

Núrdyn  syryn bilgenge  qonady.

 

6. Tәni súludyng sәni  taysa,

Ary  birge  tógiledi.

Ary, jany  súludyn,

Sәni  taysa, imany  jabady!

 

7. Kerey kóshpeydi, kórshisi jylap kelmese...

Kerey kóshse,  dauyl túrar!

 

8. Qytay kórshisinen qoryqsa,

Qorghan  salar!

 

9. Sýiegim kerey bolghan son,

Etimdi Túrangha turap berdim!

Túran Kerey bolghanda,

Jahandy súrar edim!

Kereyding syrttany úlysa,

Bórisi segiz tughany!

Kereyding batyry atqa otyrsa,

Qytaydyn  batpaghy kóbeyer!

 

10.  «Qúsilimde» qynaday boldyq,

«Túnghy» belde shiridi.

Qyran túghyrdan qús aldy.

«Qússhóldegen» jút  keldi,

Jusanday  qaldyq!

Ker Atanyng Kereyi

Jahandy «By Samby» súrady.

«Ýsh qahabat» qúlady!

«Damas Tәnirqút Kókti» keldi.

Bәiterektey shayqaldy.

«Bahandy» aldy  boldy! – depti.

Týsindirme:

«Qúsilim» - topan sudyng qaytyp, tirshilikting jandanyp qalypty dengeyge týsui.

Qynaday  boldyq – degeni, túqymymyz  kóp  boldy. Bizge  tiyer, qarsy  shyghar  jau  joq  boldy dep, Túnghy - belde  shiridi  sózi,  yaghny qanjar  qynynan  suyrylmay  beybit  zaman  ornady  degeni. «Bi» - degeni  jeti  sany, «Samby» - degeni  qaraqshyday  jau  toruyldap, jerding betin jeti ainalyp shyqty, «Ýsh Qahabat» - «Júmyr Jer jahandaghy eng biyik Qazyghúrt tauy ýsh ret qúlady» - degeni. «Damas Tәnirqút Kókti» - «Kókte bir ghana  biyleushinin  bar  ekenin moyyndadyq!» - degeni. «Bahandy aldy» - degen sóz, el bolyp, bir  kósemge  baghynyp, bir ilimdi, yaghny Islamdy moyyndadyq!»  - dep aitqany. «Bahan» - Elbasshy, yaghny «Kósem» - degeni. «Bisamby» - Jeti  qaraqshy, yaghni  «Qúsilim» zamanynda Jahandy jeti ret  jaulap alghan, jeti ret jút keldi» - degeni...

 

Qúl  Mәlik, Qúm  Bildi  Danyshpan  Keruen  jyrau.

Osy  Kiyeli  Áuliye, әri  Danyshpan, kónildin  qaymaghyn  ústaghan, Alyp  jyrau  Taraz  shaharynda  ómir  sýrgen. Sary Oghlan  Qarahan  patshanyng «Noqtaly»  ústazy  bolghan. Kerey Úlysynyng jeti  Ordasy  osy  Danyshpannyn  aqyl-kenesimen  jýrgen. Bizdin  zamanymyzgha  osy  Danyshpan  jyraudyn  aty  til  saltymyzgha  enip, tandanys seziminde bolghan  kezde  aitylatyn: «Oy  pirim –ay!»  jәne  «Men  saghan  «Qúmbil»  boldym!» - degen sóilemder  osy  Babanyng atynan  bastau  alypty.

Qúm Bildi Danyshpan, Sary Oghlan  Qarahan  patshany  taqqa  otyrghyzyp, ózi  bastaghan  jeti  Úlysty  da  onyn  qaramaghyna  kirgizedi. Ózi Úly Ata-Babalardyn  ejelgi ósiyet, salt – dәsýr izimen Jer Jahandy kezip, El aralap Úly Babalargha ziyarat  jasap, aragha jiyrma bir jyl  tastap Tarazgha oralyp, Sary Oghlan Qarahan  patshagha  kelip  sәlem  beredi:

- O jalghanda, jalghan, «Qúmjalghan»!

 Jer  beti  qansha  shayqalghan?!

 Tәnirqúttan súrasam,

Jalghannyn  qúlpyn  ash  der em!

Amur  Dariya  Zaburym!

Suran  Dariya  Jamúshyn!

Olarda  mendey oilanghan!...

Ua,  Jamaghat,  jol  bolsyn!

Jol basynda  El bolsa,

Ósiyet alar Úl bolsyn!

Saq Abadan  qospayyn,

Etek  jalghardan  qozghayyn,

Qahary haybarly  handardan, 

Qahary sel bolsa da,

Tektilerge kelgende,

Ádildisin kórgende,

«Til keruenge» baylanghan!

Balhary Qazaq Núr búlaq,

Qazaqtan tarap  Tu  bolyp,

Tórt  Qúbyladan  olja  alghan!

Atajúrttan  qashqandar,

Atajúrtqa  oq  atqandar,

Aq  sýtin  shenge  satqandar,

Óz  bosaghasynda  qúl  bolghan!         

«Ýshayker», Taraz, «Kereku»,

«Shiraz», «Otbasyr», Sayramnan,

Qúl Mәlik, Qúm Bildi, Qúl Kerler,

Maghan  deyin  kiyeli  tolar  ýsh  bolghan!

«Qambalyna» - qanaghat  tart!

Tartpaghandar  eki  dýniyesi  qor  bolghan!

Dýniyege  qyz  kelse,

«Tós búlaqtyn»  syryn  ait!

Dýniyege  úl  kelse,

Qazyghúrtqa  aq  berip,

Ker Saq Ab «Sansyz Babanyn»

«Tórt Qúbyladaghy» izin  ait!

Júmyr Jahangha  aunaghan

Qazaq  Qahannyn  jolyn  ait!

Balbalyda  «Qúsy»  qalghan,

Ýshbau Jәdiler  qanshau  kim  bilgen?!

Kýn tútylsa, ay tolar!

Tórt «Asarymen» jyl  tolar!

Tórt «Júmazben» ai  tolar!

«Qos  alaqan kiyeli  jas»,

Jylym  Barys, Taysoyghan!

Ua «Halpeshim!»

«Uәl Bahan» Sary Oghlan! – deydi. Búl  kezde  Sary Oghlan Qarahan patsha  41 – ge  ayaq  basqan  shaghy  eken.

Ejelgi Saq tilinde aitylyp, úmyt bola bastaghan sózderge týsindirme:

«Tәnirqúttan» - Kók Tәnirinen» - degeni. «Halpeshim» - sózi, «Jaghdayyn  qalay?» - degeni bolsa, «Uәl Bahan» - jarty әlemdi biyleushi, Túran Elin tútas biriktirushi, Elbasy! – degeni. «Asar»-degen sózdi ýsh aidy toltyratyn «bir toqsan» - dep  týsindik.  «Júmazben» - sózi, qazirgishe bir apta  degen  úghym. «Ýshayker» -Ýshayghyr Tubaylar Ordasy-búrynghy  Aqmola, qazirgi  Astana  shaharynyn  ornynda bolghan qala. «Kereku» -Kerýki, Ker Ýkitay Qahan, Ýkash Atanyn tuylghan qalasy. Qazir búl shahardyng ornyndaghy qala otarshyl orys patshasynyng atymen «Pavlodar» - dep atalady. Búl Qaharly Hahan asyl temirden sapaly búiymdar men qarular jasaytyn sheberlerdi, jana temir ýlgilerin oilap tapqan alymdardy qatty qoldaghan Elbasy. Búl jasalghan ónimderding sapasyn synau ýshin tereng qúdyq qazdyryp, ony óte qatty tastarmen  órgizip, arqangha baylap qúdyqqa tastatqan. Eger qaru-jaraq týrleri nemese búiymdar mayyspay, syzat týspey shyqsa «Sapaly» - dep sanalyp, sheberlerge syilyqtar men «Zerker», «Dula», «Bula» - degen ataqtar bergen. Úly Qahan  dýniyeden ótken son, ózi qazdyrghan qúdyghynyng qasyna, qazirgi  OQO, Kentau  shaharyna jaqyn jerge jerlengen. Búl Úly Tekti Áulie - Qahannyng mazaratynyng basyna alys-jaqyn jerlerden kelip ziyarat etushiler jyl boyy kelip jatady. Ókinishke oray, tarih búrmalanynyng әserinen keybir dindәrlar Kerýki Qahandy arabtan din taratugha kelgen «batyr - abyz - bap» - dep, teris týsindirip keledi...

«Shiraz» - búrynghy Yassy, qazirgi  Týrkistan  shaharynyn  eski aty. Yassy – ejelgi Saq zamanynda búl  qalany: «IYgi jaqsylardyng jinalatyn mekeni «Saq» shahary» - dep  ataghan, alayda keyin kelgen arabtardyng «Saq» - sózine  tili  kelmey  «Yassy» - dep  ketken. «Otbasyr» - qazirgi Tashkent shaharynyng ejelgi Saq zamanyndaghy  aty.

«Qúmjalghan» - sózi: «Qansha dýniye-mýlik, baylyq, mal-janyng bolsa da búl dýniyeden eshnәrse  әketpeysin! Tura jolgha týs!» - degen, danyshpandardyng pendelerge aitylghan eskertui. «Qambalyna» - patshalargha arnalyp aitylghan: «Atqarghan isine, jinaghan dýniyene  qanaghat  qyl!» - dep túr. «Qos alaqan kiyeli jas» - «jasym  70 –ke  keldi» - degeni. «Tós búlaqtyn» syryn ait! – búl jerde «Búrynghy ótken Úlsay Emer, Biybi Fatima  siyaqty Úly, asyl, kiyeli  Analardyn  ómir-nasiyatyn, tәrbiyesin, ónegesin  ait! – degeni.

Sary Oghlan Qarahan patsha–búl  qaharly patshagha  Alty Alashtan  taraghan  Túrannyn  341–Qaghanat Eli qarap túrghan. Astanasy Taraz shahary. Qaghanattardyng Tulary «Ýshay-ker»- «Ýshayghyr Tubaylarda» túrghan. Úly Túrannyng Shyghys Qúbylasy Tynyq múhity, Batys Qúbylasy Kýltókken (Pompey, Adriatika tenizi), Soltýstik  Qúbylasy  Ala Qar Múz qabatty (Tundra, Arktika jaghalauy) jerler, Týstik Qúbylasy Ýndi múhityna  deyin  jetken. «Oy pirim–ay»-búl sóz keyin ýndestik zanymen  «Oypyrmaygha»  ainalyp  ketti.

«Qúsy» qalghan – ataqty, aty Tórt Qúbylagha mәshhúr bolghan, tandy-tangha jalghastyra tariyh, ósiyet, nasiyat, dastandardy jyrlaghan jәne naqyldar men ósiyetterin  jayyn  tastar «Balbalygha»  qashap jazyp  qaldyrghan Jәddi-jyraulardyng sanynyng qansha ekenin  eshkim bilmeydi  degeni. Búl Jәddilerding jayyn tastargha qashap jazu jazatyn, qús túmsyqty  iyilip  asyl  temir  qospalarynan arnayy jasalghan múqalmas, óte berik, tas betine beder salatyn aspaptarmen  júmys jasaytyn «bәdizshilik»  ónerleri  de  bolghan.

Keyingi  qanqúily, El basyna  auyr kýnder tughan  zamandarda  osy Úly Babalardyng asyl múralary «Tas kitabi» ispetti «Balbaly» tastardyn  kóbi  josparly  týrde joyylyp jiberilgen. Keyin kelgen otarshyldar ózderine ýiler salghanda irgetastardyn  astyna  salyp jibergen jaghdaylar da kezdesken.

 

Ejelgi Túran Elining shekarasy (Evropalyqtar «Tartariya» - dep ataghan. Evropa muzeylerinen alynghan.

 Qarahan  patsha  men  onyn  qúday  qosqan  qosaghy Óz  Anay  Shayqúrdyn  jalghyz  perzenti - Aysha  Biybi  Aykerýlim turaly.

 Túran Elining biyleushisi - Sary  Oghlan Qarahan  patshanyn  qúday  qosqan  qosaghy Óz  Anay  Shayqúr  Anamyz  Aysha  Biybiden  basqa  otyz  jeti  qúrsaq  kóterip, on  eki  ret  egiz  tughan.

Aysha  Biybi en  ýlkeni, túnghyshy  bolghan. Búdan  basqa  úl-qyzdary  eki-ýsh, әri  ketse  jeti  jasqa  tolghanda  qoynynan qara jylan shyghyp, bәri de dýniyeden oza bergen. Taraz  shaharynyng ainalasynda ornalasqan Aysha  Biybi  mazarynyn  tónireginde «Qos Barmaq», «Qús qonar», «Qos búrym», «Qos Lәiim», Alda qosar» t.b. osyghan úqsas attas  kishkentay zirattar bolghan. Osynyng barlyghy Óz Anay  Shayqúrdyn  qúrsaghynan  órbigen  sәbiylerdin  molasy bolghan.

Qaraqan  patsha  en  songhy  tuylghan  egizin  «Qos jәne Talma» -  dep  atap, jórgegin  jerge tiygizbey  Óz  Anay  uyz  sýtin  emizip  bolghan  son: «Múnday  patshalyghy  qúrysyn!» - dep «Qúiyntaban» jýirigine minip, Qúday qosqan qosaghyn egiz úlymen, qyzmetshi-lerimen birge elden alyp Arqagha qashady. Arqanyn  dalasynyng shetine jetip, Óz  Anay  qos egizin emizgesin, ekeui de sol jerge  qaljyrap  sharshaghan  son  dem  alugha  jata  ketedi. Týsinde  bir  әuliye  ayan  beredi:

«Ay  Qarahan! Sen  ghúmyryna  jeterlik  yrys, ózinnen  aspaytyn biylik, terezesi  ten  kelmeytin patshalyq  súrap  edin! Endi nege taghdyrynnan qashyp  bara  jatyrsyn?! Qayt keri!!!» - dep qaharyna  minedi. Qarahan  úiqysynan  shoshyp  oyansa  Óz  Anayda  tәtti  úiqyda  eken. Qos  úlyn  kórse  ortasynda  shúbar  jylan jatyr, sәbiylerdin  denesi  suyp  qalypty. Sol jerde tilin kәlimagha keltirip, Ordagha qaytyp oralady. Óz Anay  otyz  jeti  qúrsaghyn  berse de eshqashanda Allagha til tiygizbey ótipti. Halyqta mynanday sóz  órbigen: «Qarahan  qu  basy  qalypty» - degen. Búl  sol  zamannan  jetken, qayghyly  oqighalardan  habardar etken sóz eken.

Aysha Biybi anasynan búryn dýniyeden ozghan. Óz Anay Shayqúr qyzyna kesene  túrghyzghanda  ózine  jәne  Qarahangha  da  sol  jerden  oryn  belgileydi.

Aysha  Biybinin  azan  shaqyryp  qoyghan  aty – Aykerýlim. Óz Anay - sózinin  maghanasy, qanday qayghy bolsa da atan ógizdey kóterip moyymaytyn azamat, degen tekti  úghym. Óz  Anay  Shayqúr  qyzynan, kýieuinen  keyin, toqsan  ýsh  jasynda  dýniyeden  ozady.

Qarahan  patshanyn  azan  shaqyryp  qoyghan  aty – Sary Oghlan, onyng әkesi Sary Oghanaq Balqash Gýrhan. Al onyng әkesi Birgha Tanysh Tanjaryq júldyzshy, alym  bolghan.

Týsindirme: Sary Oghanaq  Balqash  Gýrhan - Qytay  elin  biylegen  jәne  salyq  alyp  túrghan, islam dinin  qoldaghan  azamat.

«Qalyn  júrt» - qazirgi  Qanly  taypasy.

Sary Oghanaq  Balqash  Gýrhan  týienin  en  jýirigi - «Oy  qoltyq»  túqymyn  mingen.

«Oy  qoltyq» - týie (Búl  kiyeli  januar). Búl  januardyn  moyyny  kelte, әri  shudaly jәne eki  qoltyghy  tyqyr  kelgen. Múnday  týienin  túqymyn «Jelmaya» depte  ataghan. Búl  týienin  túqymdarynyn  osy  zamangha  jetpey  joyylyp  ketui, búl  januar  tek  taldyn  japyraghyn  jegen, ylay  su  ishpegen, botalaghan  kezde  adamnyn  kózine  týspegen. Bir  adamgha  ghana  ýirenip, bóten  pendege  jolamaghan, qaharly kelgen, tabany  qyzghan  kezde  jýz  shaqyrymgha  tynym almay  shapqan. Búl  týiege  aldymen  adamnyn  minezi  say  boluy  kerek. Qandy  joryqqa  ýirengen «Oy  qoltyq» týiege  beybit  kezde  qyzyl  kórsetpegen, sebebi  shaynap, taptap, qan tógis  isteuinen  saqtanghan.

Al shayqasqa  kirerinde  alaman  sarbazdardyn  aldyna  shyghugha  kiymelep  úmtylyp  túrghan. Nege  ýiretsende, sony  tez  qabyldaghan. Ker Atanyn túsynda  osynday  týienin  moynyna, arqasyna  sәbiylerdi  ilip  qoyghan. Osynday  әreketke  ýirengen  týie  bala  jylasa  boldy, dereu  anasyna  adaspastan  alyp kelgen. Ár anany  iysinen  tanyghan, sәbiyge  bóten  jandy  jaqyndatpaghan.

 

Aysha Biybining anasynyn  aty - Óz Anay Shayqúr.

Babyr  Alym  Baqanastyn  qayratyn  bersin!

Óz  Anay  Shayqúrdyn  symbatyn  bersin!

Tansәuir júldyzshy  Ál Farabiydin  ilmatyn  bersin!

Qarahan  patshanyn  qayyspas yntymaghyn  bersin!

(Derbisaldyúly  Qanay  Datqanyng

 Shalqy Biyge bergen batasy).

 

Óz  Anay  Shayqúr, Arghún  elinin  tórt  taypasynan  qúralghan «Úly  Bash» - atanghan: «Jeke  júrt», «Qalyn  júrt», «Bayqy júrt», «Tanghy júrttan»  qúralghandardy «Úizyn»  dep  atap, keyinerek  «Tórt Ata Ayyr mýiiz» - eli  atalghan júrttyng qyzy.

Halqynyng sany kóbeyip, irgesi  keneygen song «Qalyng júrt» óz aldyna Tu kóterip, Tektilerden «Bata» alyp bólinip shyghady. Osynyng izinshe aghayyndaryna ókpelep  «Tanghy  júrtta» óz  aldyna  bólinip  shyghyp, Qara  Shanyraq  «Jeke  júrt»  pen  «Bayqy  júrtqa»  búiyryp «Úizyn» atanady. Búl qazirgi - Ýisinder.

 

Aysha Biybinin  anasyna  súraq  qony.

Aysha  biybi:

- Men qanday erge  túrmys  qúrayyn?- dep  jeti  jasqa  tolghanda  anasyna  saual  qoyypty. Sonda  anasy  tolghanyp  túryp  bylay  depti:

- Óz qataryndy  tandasan  qadirin  kindigine  deyin, imanyn  tizene  deyin  bolar. Al, óz  qadirin, El  qadirimen  ten  qoyghan, qyryqtyn  qylyshyn  qynabynda  synaghan  azamatqa barsan, shashynnyn  úshyna  deyin «Núrly»  bolady! - dep  jauap  beripti.

Sondyqtanda  Aysha Biybi  óz  qataryna  óshpendilikpen  qaraghan. Sebebi  óz qatary bolghasyn nebir  menmin  degen  bozbalalar  eki  iyghyn  júlyp  jep, at  oinaqtatyp  keledi  eken.

 

Aysha  Biybi  Aykerýlim  turaly.

Aysha Biybi zamanynda jannan asqan, renine kóz sýrinetin óte súlu qyz bolyp ósedi. Ákesi qyzyn kishkene kýninen bastap atqa otyrghyzyp, erkeletip, bes qarudy qoldanudy da ýiretedi. Ayday kórkine boyyna bitken búla kýshi de say, qaru qoldanu men sayyskerlik sheberligine jasynan qúmar bolyp ósken, nebir myqty qylyshker, sayysker ústazdardan sabaq alyp jattyqqan patsha qyzy eseye kele әkesine: «Meni jekpe - jekte qanday  jigit  attyn  ýstinen  audarsa  sol  jigitke  kýieuge shyghamyn!» - dep shart  qoyady.

Aysha Biybi súlu didaryn eshqashanda eshkimge kórsetpey jasyryn ústap, eki kózin ghana  ashyq qaldyryp bet-perde kiyip jýrgen. Sayysqa shyqqan jigitter men  jekpe – jekke  týskende  sol  er jigitke betin  bir ghana kórsetip  ótken. Sol uaqytta, kónilge jaghymdy súlulyq siqyry men súsyn  kórgen pendening sanasy men erik jigeri túzaqtalyp, esinen tanyp, buyn – buyny  bosap, erke qylyqty aiday arugha kýsh qoldanugha da dәti daualamay,  qyzdan  jenile bergen.

Qyzdyn  әkesi  múnday  synaulardan jalyghyp  el  ishinde  abyroyy  tómendey  bastaydy. Biraq  kelushiler  neshe  týrli  syilyq – tartu  jasap  toqtamaydy.

Arada  jeti  jyl  ótkende  búl uaqighalar Arqanyng dualy auyzdysyna jetedi. Abyz  qariya kelip qyzgha emes әkesine jolyghady. Esen – saulyq pen sauynnyng jayyn súrasyp, solyghyn basqan song ghana baryp, әngimeni tyng sýrennen bastap:

- Ua, tuysqan! Áz qyzyna súlusyng deme!

Qos yyghyna shaytan minedi!

Sýienishim deseng boyyna iman bitedi! – degende, Sary Oghlan (Qarahan) patsha doldanyp:

- Terenindegi týiindi sheship týsindir! Sheshpeseng basyndy ózim emes, tura sol qyzyma aldyramyn!» - deydi. Osy  kezde  qariya  patshany sabyrgha shaqyryp, shart qoyady.

- Erteng jepe – jekting aldynda maghan maldyn  bir  tostaq  tolatyn  bauyzdau  qanyn  aldyr! Sony basyna jәne betine jaghamyn da sayys bastalghansha kórsetpeymin! Synaq jibin ýzgende baryp betindi ashamyn. Mynau kelip túrghan jigitterding kez – kelgeni jekpe – jekke  shyqsyn, osydan sol jigit qúlasa basymdy ala ber! – deydi. Patsha qonaghynyng qolqasyna qatty oilanyp, aqyry kelisimin berip uaghdalasady.

Ertenine sayys bastalardyng aldynda qyzdyng әkesining basyna, betine qong qara qandy jaghyp, bet-perde kiygizip qoyady. Jigit pen qyz eki jaqtan shauyp shyghyp bir–birine  jaqynday  bergende qyz jútyna kelip betin ashqanda, qariya qyzdyng atyn dauystap atap, patshanyng bet – perdesin sypyryp alady. Qyz әkesining týrin kórip attan aiqaylap, shalqalay qúlaydy. Qyz sodan esin jinay  almay kóp ai  jatyp, betin әjim basyp kelbetine kinarat týsedi. Aysha Biybi Tәnirding isine tәube jasap, taqualyq  jolgha moynyn búryp, qúdayy  berip, beyneti  adal dihanshygha túrmys qúrady. Kýieui Aysha Biybining qúrmetine óz qolymen aghash otyrghyzady. Búl aghash tobylghynyng bir әsem týri eken. Keyin halyq Aysha Biybining aghashy dep qúrmetpen qaraydy. Sol aghashtan Aysha Biybi óz qolymen asa tayaq, dombyranyng shanaghyn, kelinderding betin ashatyn tayaq isteydi.

Al  osy uaqighadan keyin әkesinin  azan  shaqyryp  qoyylghan  aty úmytylyp  Qarahan  atanyp ketedi.

Asqan sauatty әri dәuletti bolghan Aysha Biybi ýlken alymdardan bilim alyp, keyin ózge alymdarmen ilim talastyrady, keyin kóripkel, әulie atanady. Kitaptar jazyp, meshit ashady. «Biybi» - degen sóz Islam dini kelgen uaqytta tuyndaghan. Múnday ataq bilimdi qyzdar men analargha ghana berilgen. Islam dini kelgennen keyin Aysha Biybi Áz Anamyzdyng jazghan ósiyet, nasiyat, múrahattaryn zamanynda nebir úly alymdar, úly qahandar men patshalar moyyndaghan. Aysha  Biybining «Súlulyq pen zúlymdyq» atty  kitabynyng ózi ýlken dýniye. Búl múrahatyn on toghyz jylda óndep, jazyp bitiredi. Múqabasy men betterindegi әrbir terini bir altyn tillagha iyletip, әbden tazalap, bit tayyp jyghylarday jyltyratyp óndegen.

Aysha Biybi kitap jazardyng aldynda týrli boyalardy dayyndap alghan. Sol dәuirlerde ómir sýrgen «Qos barmaq» - degen jylandardyng uy men tisin paydalanypty. Búl jylandar auzyn aranday ashyp, jauyn tilimen orap alyp, tandayyndaghy jabysyp túrghan jalghyz tisin batyryp, uyn jiberip óltirgesin ghana baryp jemtigin jútqan. Osy jylannyng tisi men uyn alyp, ony qaraqúrttyng uymen aralastyryp, oghan arqar men tautekening ótin jәne týrli gýlderding kýlteleri men sabaqtaryn qosyp qaynatyp súiyq boyau jasaghan.

Sol zamandarda bolghan, keyin ghasyrlarda joyylyp ketken kiyikting «qaranaq» - degen túqymynyng mýiizin alyp, ózegin suyryp, ózekting ornyna dayyndalghan súiyq boyaudy qúiyp, mýiizding úshyna jylannyng tisin ornatyp, әrbir paraq betine әrip joldaryn týsiredi. Mýiizding úshyna jylannyng tisin ornatuy, búl tiske salmaq týspese súiyq eritindi boyau siya bólinbeydi, al qoldyng salmaghy týsip jazghan song әrbir jasalghan boyau ýnemdelip, úzaqqa jetken. Asa uly siya terining kishireyip, tozuyna mýmkindik bermeydi, әri búl uly siyalardy qoldanu kitaptardy kemirgish jәndikterden saqtaudy da qamtamasyz etken. Jәne búl kitaptardy úrlaghan adam balasy da úzaqqa barmaghan.

Kitaptyng әrbir betin, ýshbu paraqtaryn «tanbaly tayaqsha әriptermen» jazady. Tanbaly tayaqsha әrpi on tórt qúrama әripterden túrghan. Búl әripterdi әlimsaqtan búryn «Qúsilim» zamanynda paydalanghan. Aysha Biybining kitabyn oqityn adam súq sausaghyna arnayy oimaq kiyip paraghyn audaryp otyrghan, nemese qosjapsar egiz kózdi tayaqshamen qysyp ústap әrbir paraghyn osynday әdispen oqyghan.

Aysha Biybi Áz Ananyng ósiyetterin Jer Jahangha taratushy Sәkým Solay Sunaq qoja, Ál Farabi, Balasaghún, jәne Shynghyshannyng jahan tanushysy Dasqút Jәddi. Mingen týiesi: «Qostana» túqymdy bolghan.

Aysha  Biybinin  әuliyelik  sózderi:

1. «Súlulyq - Qúdretting kýshi, Astamshylyqqa  úrynsa – Shaytannyn  ainasy!».

2. «Qyz kezindegi súlulyq – etegi  kóterilse  tósekpen  ten!».

3. «Qyzdyng súluy – kónilding shaytany,

4. «Sózding súluy – imannyng qaymaghy!»

5. «Súlu – súlu emes, sýiegi asyl  bolmasa

6. «Sýiegi asyl - asyl  emes

Arjaghynda  aqyly  bolmasa!»

7. «Óristegi aighyr jýgensiz  bolsa,

Baytal  qúlynsyz  bolmas!

Ýidegi  qatyn  jýgensiz  bolsa,

Jýrgen  jeri «týlensiz»  bolmas!».

8.«Jýgensiz jylqy adam tebedi, jýgensiz qyz el ósegi!»

9. «Súlu qyzgha er qyzyghar, aqyldy qyzgha el qyzyghar!»

10. «Tektining qyzy tura  qarasa – Imanynan  úyalasyn,

Teksizdin  qyzy tura qarasa – Tughanynan  úyalasyn?!

Seni  de  Ana  tudy ma? – dep  qinalasyn!»

11. «Er ayaq jau kelgende  qadirli,

It ayaq  jalaghanda  qadirli,

Er ayaqty it ayaqqa tenegen әiel,

Jer qauyp  kómusiz  qalsyn!»

12. «Kelinning sәlemi – shanyraqtyng tuy!

Erdin  sәlemi – elshinin  joly!»

 

Aysha  Biybi  Áz Ananyn  ósiyetteri:

- «Kiyeli ósiyetterdi aitu onay, «Úyaly jazudan» oqu qiyn. Adam oqyghanda eki kózding núry men birge, oi, aqyl, sana, sezim jazugha týsedi. Osy kezde ósiyetting iyesi jeti qadamda ruhymen qarap túrady. Omyrtqanyng qan tamyryna auyrlyq tolyq týsedi. Búryp aitsan, búryp istesen, ising de, sózing de súiylar. Búljytpay oryndap, búrmay aitsan, sәulesin jýregine tosar, istegen isine, aitqan sózine Allanyng núry qúiylar»! – depti.

Osy ósiyetti Ábu Nasyr Ál Faraby Tәnsәuir Otyrar shaharynan quylyp, shyghyp bara jatqanda qartayghan shaghynda Ha-dýr Som Tayjal Ghamsar Ghayyp Hangha óz oiyn aityp týiindeydi. Taraz shaharynda alpys segiz kýn bolyp, «Ýshayghyr Tubaylargha» baryp, odan ary týrki әlemin aralap, ziyarat jasaugha  attanady.

- «Shaytan  qannan  qorqady, sondyqtan  әruaqtargha  baghyshtap asha – túyaq  shalyp túryndar. Jer  betinde  ilimnin  qúdretin shaytan  azghyryp  ayaq – asty  bolghanda, soghys  bolady, qan  tógiledi!  Ilimdi  qadirley  bilinder»!

 

*    *    *

- Tektinin  túqymyna  eki  aru  az  bolady,

 Jalghyz  aru  synary  joq  qaz  bolady!

 Kónesi  tozsa,  bóz  bolady!

 Sýiegi  asyl  bolsa  da,

 Jensiz  kóilek  kiygende

 Tósegin  tartyp  qor  bolady!

 Tektiler  jaryn  tandap  almaydy,

 Tartyp  almaydy, tan  atqanda  núr  tógilse,

 Tauyghy  ózi  shaqyrady!

 

                                                    *    *    *

- Tektining kiyelisinde ýsh omyrtqada qasiyeti kýshti: jelke jәne jýrek túsynda, segiz  kózinde. Tektinin  jolyn  kespe! Ústanyn  basyn  alsanda, qolyn  kespe! Ústazdyn  ilimin  kespe, izin  baspa! Kókiregi  kór  soqyrgha  jol  kórsetsende, túqymyn  shashpa! Tektiler elindi  shappaydy, әdilin  aitsa, elindi  ereuilge  kóterer! Tektinin  tektisi  bolady, eki  dýniyede  nesibesin  súrar! Jýktining de jýktisi boldy, eki  dýniyening bosaghasynda tuar! Tektining kedeyi bolmaydy, Kereyi bolady, ernine  tiyse  kómeying tolady!

- Hannan qasiyet  taysa,

Arysy joghalar!

Tektiden qasiyet taysa,

Arystan  namys joghalar!

Tektining kiyelisin bayqasan,

Hayal bolsang kýimeli  shanyraghyna shaqyr!

Qyz bolsang týimeli búlaqtyng piri etkeysin!

Tektinin  kiyelisi  jýrgen  jerde,

Qan tógilmeydi, dәn tógiler!

Qoy qozysyn toqty bolsyn dep tileydi,

Ár Ana balasyn Tekti bolsyn dep tileydi! 

Tektiler tórindi súramaydy, tóniregindi súraydy.

Taraz shahary on týrikti shaqyrsa

On sausaqqa birdey nesibe tiyer!

Tarazda ozyp, qaldym degendi estimedim.

Taraz shaharyna kelseng Qazymyn dep aitpa.

Alym danyshpannan qazynang tolar aqyl súra!

Tektining Ordasy «Ýshayghyr Tubaylarda»!

Qazybasy Tarazy shahary!

Ilimning Ordasy Otyrar!

Qúyar ózeni Talas!

Shaqyrar búlaghy Gýrilde.

Baqytty janmyn, ónimde kórsem, úyalamyn týsimde...

                                       

                                                                      *   *    *   

- Ayaghy  auyr  kelinshek  kez-kelgen  uaqytta  shomylmau  kerek. Ay  tolghanda  ghana, mindetti  týrde  shomyluy  kerek! Sebebi  ishtegi  sәbi  әr  aida  shapan  kiyedi, yaghni  búl  qan  almasady degeni. Ayaghy auyr kelinshek  mezgilsiz  sugha  shomyla  berse, ishtegi sәbi  kóriksiz  boluy  mýmkin. Jәne  tuylghannan  keyin de aurugha  shaldyqqysh  bolady, sebebi  jana ay tuylghannan bastap ay tolghangha deyin, Allanyn  qúdretimen  sәbiydin  tabighi  tirshiliktegi  nesibesi Anasynyng tәnimen  beriledi. Mine  osy  qúbylystar  ai  tolghanda  ghana  toqtaydy  eken. Al  ayaghy  auyr  kelinshek  búl  tәrtipti  búzbastan  ústay  bilse, ishtegi  sәbi  kórikti, shydamdy, imandy, tekti  bolyp  tuylady  eken.

Ayaghy  auyr  kelinshek  kýnge  shashyn  jaymauy  kerek, ishtegi  sәbiydin  sýiegi  borpyldaq  bolady. Sebebi shash  әrqashanda  kýn  sәulesin  birinshi  tartady. Al  ai  sәulesine  shashyn  jaigha  rúqsat. Ay tolghanda týnde  kólge  eri  ekeui  týsuge  bolady  nemese  janynda  taghy  basqa  jaqyn  adamdary  bolsa  da  jeterlik.

 

*    *    *

- Qyzdyn  qylyghy  boyyna  jarasar,

Áyeldin  qylyghy  erine  jarasar!

Qyz  qolyna  gýl  ústap  jýrse,

Jigit  janynda  Núr  ústap  jýredi!

Qyzdyn  qylyghy  kóbeyse, boyjetkeni!

Áyeldin  qylyghy  kóbeyse,

Bosaghada qazyq  joq  bos  ketkeni!?

Qyzdyn  qylyghyn  er  kóterer!

Áyeldin  qylyghyn  sor  kóterer!

Áyel qyzbyn  dese,

Qyryq  qadam  alys jýr!

Bәle  izdegeni!...

Qyz  әielmin  dese,

Jetegine  al!

Nekesiz  úl,

Teksiz  pir  tumasyn!

Bala  izdegeni!

 

Aysha  biybi  Áz  Ana:

 

- «On  ýshimde  Ordanyn  gýli  boldym!

On  besimde  súlulyqtyn  qúly  boldym!

Qyryq  jasymda « joly  jinishkenin» – Piri  boldym!»

Úl  tusa – «bosaghannyn»  qarauyly,

Qút – berekenin  qazyghy, jaudan qorghasyn!

Qonaq  kelse, qúshaq  jayyp qarsy  alsyn! 

Qyz  tusa, tórinnin  jalauy,

Jatqa  barsa  tórkinim  deydi!

Jaghalay  barsa, jaylauyn  keniydi»!

«Bestanba» - kitabynan. Týsindirme: «Biybi» - bilimdi  degen  sóz.

 

Áliasqar Bayghútúly (22.03.1898j.–21.03.1981j.) – Úly Sypyra shejireshi. «Bestanba», «Izbóri», «Ghasyr Tabaq nasiyattary» kitabynan «Qúsilim», «Qadym», «Yqylym» zamandarynan qalghan bagha jetpes jәdigerlerdi jetkizushi, basty búlaq kózi.

Aqpantay Áliasqarúly (02.02.1962 j. – 10.05.2009 j.) – erekshe qabilet iyesi, qúima qúlaq, qazirgi zamanghy «ýn taspanyn» qyzmetin atqaryp, halqyna mol jәdigerlerdi, múrahattardy jetkizip  ketken «Eki dýniyening arasyn jalghaushy «Dәneker!»

Asan Túrabaev – búl úly múralardy túnghysh ret qaghaz betine, ýntaspagha jazyp alghan tarih tanymgeri, ónertanushy.

Shejireni ghalam tarihymen salystyryp, jýielep, qalpyna keltirip halqymyzgha jetkizushi, týsindirme jazyp, ghalamtorgha, baspagha dayyndaghan Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi,  Ilesbek Bayjanov.

Shymkent shahary

Abai.kz