Qadirli oqyrmandar, tómende nazarlarynyzgha úsynylyp otyrghan audarma maqalanyng avtory – Ma Rúng Beyjiyn  uniyversiytetining qoghamdyq ghylymdar fakulitetining búrynghy dekany, professory. Maqala osydan jeti jyl búryn «Ling Daujy» - «kóshbasshysy» jurnalynyn  2011 – jylghy 38/39          sandarynda  jariyalanghan   eken. Keyinirek «últtar qoghamdyq ghylymdary» jurnalynda tolyq núsqasyn jariyalaghan. Búl kýnderi әleumettik jelilerinde jalaulata nasihattalyp jýr. Maqala әsili   10   bólimdi bolyp, búl rette yqshamdalghan 6  bólimin qazaq tiline audaryp jariyalaghaly otyrmyz.

Maqsatymyz qazaq – qytay dostyghyn jalaulatyp jýrgen qytay jaghynyng irgedegi azghana qazaqtarmen bauyrlas úighyr, qyrghyz halqyna qanday sayasat jýrgizip jatqanyn, «az sandy últ» dep sýmireyte atap kelgen osy az halyqty últ retinde, halyq retinde, qysqa ghana uaqyt ishinde býkildey joyyp jiberuge kirisken býgingi Qytay kompartiyasy dara biyligindegi Qytay ókimeti, onyng kýshtik qúrylymdary jýrgizip otyrghan «zúlmat-genosidke» teoriyalyq negizsymaq jasap beruge tyryshtanghan asa zalaldy maqalasyn oqyrmandargha tanystyru.  Sonday-aq qoldan  jasalghan Qytaydaghy «últtyq sayasat» degen naghyz óktemdik, zorlyq-zombylyqqa negizdelgen «zúlmattyn» shyn syiqyn mynau beygham, anqau qazaghymyzgha ashyp kórsetu edi. Búl kýnde aty óshken Sovet Odaghy Kompartiyasyna ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldarynan bastap, revizionist – sosial jihanger dep – ózderin «naghyz markisshil-leninshil etip kórsetuge baryn salghan, Mau Zydyng bastaghan qytay kommunisteri  keyinirek «qytaysha sosializm» qúryp jatyrmyz dep dauryghyp «naghyz revizionisterding qanday bolatynyn әshkerelep qoyghan edi.

«Qytaylyq sosializm» degeni -  bir partiyanyng dara biyligindegi shekteusiz qandy diktaturagha negizdelgen kazarmalyq sosializmning naghyz jeksúryn formasy bolatyn.

Qytay kompartiyasy búl kýnderi bir mezgildik ekonomikalyq jetistikterge qol jetkizgenimen songhy jyldary aldaghy kýnining ne bolaryn oilap ýreyge boy aldyrghan da siyaqty.

Biz sóz etip otyrghan professor Ma Rúnnyng (odan basqa da kóptegen sayasatkersymaqtardyn) maqalasynyng ortaq taqyryby «HHI ghasyrda Qytay  (Júng Go) tap bolar eng zor qater – memleketting bólshektenui bolmaq» - dep sýren sala, pәle shaqyryp túr.

10 bólimnen túratyn osy baybalamnyng negizgi mazmúnymen jasyryn Hәm әshkere maqsaty – Qytaydaghy handyq emes últtardy ne ýshin, qalay, qanday ailasharghymen últ retinde jútyp, joq qylugha bolady degen súraqqa sayasi, әleumettik, dindik, ruhany sonday-aq geosayasy túrghydan jauap-teoriyalyq negiz jasap beru bolatyn. Búl kýnderi Shinjiyandaghy úighyr, qazaq, dýngender basyna tóngen auyr últtyq ezgimen jazalau sharalarynyng zardaptaryn shovinist professorlardan ghana kóru anghaldyq bolar edi. Búl mәngilikten dәmegóy Shy Jinfing bastaghan Júnnanhay biyleushilerining úr da jyq sayasatynyng nәtiyjesi bolatyn.

Naqtylap aitqanda olar «últ-últtyng ózin-ózi biyleu qúqyn teristep, olardyng imperiyalardyng búghauynan qútylu jolyndaghy barlyq is-әreketterin joqqa shygharu kerek deydi. Is jýzinde onday әreketter búrynnan da maqsatty týrde astyrtyn  jýrgizilip kelgen bolatyn. Endi ashyqqa shyqty.

Ózining atamekeninde myndaghan jyldardan beri ómir sýrip, nebir quatty handyqtar men qaghanattar qúra alghan tiybettikter men Shyghys Týrkistandaghy úighyrlardy «últ» dep moyyndaugha bolmaydy eken. Sonda osy tarihy mekenge keshe ghana kelgen qytaylardy kim deuimiz kerek?

Professor Ma Qytay memleketinde túryp jatqan bayyrghy últtardy «etnikalyq toptar-qauymdar» dep ataudan tayynbaydy. Sonymen ózderi pir tútyp kelgen Marks-Engelis, Leniyn-Stalinderding últ-últtyng ózin-ózi biyleu qúqy jónindegi kózqarastaryn teristep, joqqa shygharatyn uaqyt keldi dep esepteydi. «Etnikalyq toptardy» Qytay tenizine batyryp joq qylghanda ghana Qytay HHI ghasyrda tónip túrghan «bólshektenu qaterinen aman-sau qútyla alady. Sol ýshin býgingi qalyptasqan әlemdik qolayly jaghdaydy útymdy paydalanyp ayausyz kýres jýrgizuden tayynbaugha shaqyrady.

Endeshe Qazaqstandy songhy bir-eki ghasyrdan beri ghana mekendey bastaghan kelimsekterge Tәuelsiz Qazaqstan Konstitusiyasynda úlyqtap, 130-140 últ mәrtebesimen «Últtyq Assambleya qúryp beretinimizdi qalay týsinsek eken? Sóite túra birtútas «Qazaqstan halqyn» (keshegi Kenes halqy «Qytaydaghy» júnhua últy) qalay qalyptastyrmaqshymyz? Qytaysha «genosidtikpen be, әlde «Assambleya» ayasynda by biylep әn salumen be?

Qazaqstandyq jol qanday bolu kerek edi?  Áriyne búlardan basqasha jolmen. Osynday ómir men ólim taytalasyna tap bolghan HHI ghasyr zobalanyn kózimen kórip, qolymen ústaghanday bolyp otyrsa da «Kórshisin qúdasynday (qúdayynday dep te soghamyz) syilaghan elmiz dep «úly aspan asty elimen» (basqa elder aspan astynda emes, jerding astynda ómir sýrip jatqanday-aq) bayqap sóileu kerek» dep ara aghayyn bolghysy kelip dedektep jýrgen qandastarymyzgha «әkesi ólgendi de estirtedi degendey kóz aldymyzda qytaylar jýrgizip jatqan zúlmat sayasattyng bet-perdesin ashyp, qúnykerlerden qandastarymyzdyng qúnyn daulaugha batyl kirisuimiz kerek.

Qytay ókimeti jýrgizip jatqan janyshtaulardy «ol bizding ishki isimiz, basqalardyng aralasugha haqy joq» dep ózeureydi. Olay bolsa olar jýrgizip jatqan qandy qyrghynnyng halyqaralyq adam qúqy jónindegi deklarasiyasyndaghy «Genosiyd-zúlmat» jónindegi baptarymen salystyra otyryp taldau jasap kórulerinizdi, әdil bagha berulerinizdi ótinemiz, qadirli oqyrmandar.

Olay bolsa, bolishevikter men keshegi jәne býgingi Qytay kompartiyasy jýrgizip kelgen sayasat pen is-әreketti salystyryp kórelik. Bolbshevikterding kósemi V.IY.Lenin ashyqtan ashyq «jer betinde bolishevikter men  burjuilardyng bireui ghana túruy kerek. Al, ekeui de ómir sýruge qúqyly deytinder tabylsa, olardy afrikanyng kengirularymen birge temir sharbaqta ústau kerek» - dep jar  saluy Kenestik Reseyding 70 jyldyq qandy tarihy Lenin aitqan mejeden әldeqayda asyp ketkeni, HH ghasyr basynda 6 milliongha jetken qazaq halqy ýshten eki bóliginen airylyp, jetpisinshi jyldary әreng 6 milliondyq mejege jetkeni talasqa jatpaytyn shyndyq edi.

1949-1966 jyldar aralyghynda Leninning jolyn ústanghan Qytay kommunisteri 26 million qytaylyqty ólim jazasyna keskenin, 1935 jylgha deyin Qytay kompartiyasynyng bas hatshysy bolghan Uang Min ózining «Júngyng Júnyang Yýy fantu Mau Zydún» kitabynda (1970 jyly Mәskeude basylghan) «Júng Go kompartiyasy Ortalyq komiyteti jәne satqyn Mau Zydún» degen kitabynda  jazghan bolatyn. Al, 10 jylghy qan qasap «Mәdeniyet tónkerisinde» jәne odan bergi jarty ghasyrgha juyq «proletariat diktaturasyn» qaru etken Qytayda qansha million adamnyng ajal qúshqanyn kóz aldygha keltire almaymyz.

«Kýn bir jausa, terek eki ret jauady» demekshi jalpy Qytayda jýrgizilgen repressiyalyq nauqandar kezinde Tiybet pen Shyghys týrkistandyqtargha qarsy eselep jýrgizgen janyshtaulardyn  zardabyn, qytaylastyru men jergilikti  halyqtyng demografiyalyq  ósimine shekteu qoilardyn  (josparly tuyt) zardabyn azsynghan Shy Jinpiynshyldar qoldanyp jatqan «genosidtik» qyrghyndardyng jalpy jaghdayyn bylaysha atap ótuge bolady.

Qytay professorlary men Qytay kompartiyasy HHI ghasyrda tap bolar «bólshektenu qaterining aldyn alu ýshin jasap shyqqan últtyq sayasatyn basty taqyryptar boyynsha toptastyrar bolsaq bylay bolyp shyghady:

V.IY.Lenin men Stalin dәriptep qalyptastyrghan «últtardyng ózin-ózi biyleu» jәne «bólinip shyghugha deyingi qúqyn» moyyndaghanyn teriske shygharu kerek dep kesip aitady. Óitkeni, Stalinning últ teoriyasy tәrbiyelep shygharghan qazirgi «últ» sanasy «avtonomiyalyq aimaq» jýiesi últtyq bólshektenuge aparady deydi.

Teoriyalyq túrghydan úsynylyp otyrghan osy reaksion teoriya arqyly qytay «últtyng ózin-ózi biyleu» qúqyn ayaqqa taptaugha jol ashyp otyr.

Qytay qolastyndaghy 56 últtyng «ózin-ózi biyleu» qúqy saqtalar bolsa Qytay bolashaqta әrdayym «últ ydyrauynyng tәuekelinde ómir sýredi» eken. Professor myrza kóp últty elder jaghdayyna taldau jasay kele bylay deydi:

«...Qytaydaghy etnikalyq demorkasiya men etnikalyq sayasatty «qayta qalyptastyrudy», yaghny «sayasilandyrudy úsynamyn»  «qytay últy» konsepsiyasyn saqtap, «qytay últy», «etnikalyq qúrylys» pen «qytay últyn» qayta jariyalaudy, sonymen qosa 56 «últtardy» «etnikalyq toptar» retinde qúrudy úsynamyn».

Ma Rúng myrza odan әri ashyqtan-ashyq, Qytaydaghy barlyq etnikalyq toptar... barlyghy bir    etnikalyq top qytay últy retinde birigui tiyis» eken.

Ol  ýshin isteler jәne istelip jatqan qytaylandyrudyng naqty taktikalyq jәne strategiyalyq mindetteri retinde basa kórsetilgenderi mynaday:

1. Jergilikti shaghyn últtardyng balalaryn tolyghymen, eshbir oilanbastan bala baqshadan bastap tek qana qytay tildi mektepterde oqytyp, qytay etip shygharu. Búl maqsat songhy 10-15 jyldan beri naqtyly iske ainalghan.
2. Mektep baghdarlamasynda jergilikti últ tarihyndaghy belgili tarihy oqighalar men tarihy túlghalar. Naqtylap aitqanda Qytaygha qarsy kóterilgen últ-azattyq kýresine baylanysty zertteuler, oqulyqtar alastaluy kerek. Oqushy sanasyna últ, últtyq tariyh, mәdeniyet, dәstýr, dindik nanym-senimder jóninde maghlúmat bergizbeu.
3. Jastargha kәsiptik bilim beru jәne qytaylarmen kýndelikti aralastyqqa jol ashu ýshin ishki ólkelepge jappay tarqata ornalastyru.
4. Aralas nekeni barynsha dәriptep qytaylyq otbasylar sanyn arttru.
5. Az sandy últtardyng daryndy balalaryn qoldau jeleuimen Qytaydyng tandauly oqu oryndarynda oqytyp, keleshekte solardy әkimshilik jýielerge tartu arqyly qytaylandyrudy ontaylandyru.
6. Islam, budda dinderin jergilikti halyq túrmys-tirshiliginen alastau ýshin «ekstremizm, soperatizm jәne terrorizmge» qarsy kýres jeleuimen ayausyz janyshtau, diny rәsimderdi óteuge jol bermeu, diny qyzmetkerlerdi ayausyz jazalau, tipti iz-tozsyz joq qylyp jiberu.
7. Ishki Qytaydaghy qaghylghan-soghylghandar men iyesiz qalghan shal-shauqandy jergilikti últ otbasylaryna kirgizip «bauyrlastyru» arqyly qytaylandyru.

Búdan basqa da tolyp jatqan qytaylyq «qamqorlyqtar» arqyly jergilikti últty últ retinde joyyp qytaygha tónip túrghan HHI ghasyrdaghy «últtyq memlekettik bólshektenu qaterin» birjola joq qylu, sóitip birtútas qytay bolyp typ-tynysh qúshaqtasyp jatyp-túrugha qol jetkizu.

Ma Rúng myrza, sonda, qytay qol astyna zorlyqpen baghyndyrylghan, biraq tәuelsizdigi ýshin, dini men tili, salt-dәstýri ýshin jýzdegen jyldar boyy jýzdegen últ-azattyq kýresti basynyn ótkergen 56 últ, әsirese qytaylardan artyq bolmasa kem emes bay mәdeniyeti men dәstýri bar úighyr, tiybet, monghol, dýngen, qazaqtar qytay bolu ýshin, úrpaghyn milliart qytay tenizine batyryp joq qylu ýshin ómir sýrui kerek bolghany ma?

Qytaydaghy shaghyn 56 últ halqy aldynda osynday zobalan, ayausyz joyympaz sayasat jýrip jatqanyn, ony tek qana әlem júrtshylyghy maqúldaghan «genosidke» qarsy ortaq kýreske shaqyru arqyly júmyla kirisetin uaqyt jetkenin ashyq moyyndau kerek.

Sonymen zúlmat nemese genosid degen ne? Áueli osy sózding maghynasyn ashyp, júmbaghyn sheship alayyq. Genosid sózi ejelgi grekting genos – túqym,  caedere – óltiru, qúrtu degen sózinen alynghan. Nәsildik, últtyq, diny nemese iydeologiyalyq týrli jeleu-syltaularmen halyqtyng keybir bóligin, keyde tipten býtin halyq nemese últtyng túqymyn qúrtu degen sóz. BÚÚ Bas Assambleyasynyng 1948 jyly 9 jeltoqsanda qabyldanyp, 1961 jyly 12 qantardan bastap kýshine engen «Genosidtik qylmys jәne jazalaudan aldyn-ala saqtandyru turaly konvensiyasynyng I babynda «Kelisimge qatysushy taraptar zúlmat beybit nemese soghys kezining qaysysynda jasalghanyna qaramastan adam qúqyghy erejelerining normalary búzylghan bolsa oghan qarsy eskertu jasaugha tipten jasalghan qylmysqa qatysushylardy jazalaugha mindetti» dep kórsetken. Al, konvensiyanyng II babynda «Qanday da bir últtyq, etnikalyq, nәsildik jәne diny toptardy birjola nemese bir bólimin joyyp jiberuge baghyttalghan is qimyl genosid dep tanylady» dep jazylghan. Múnday әreketterge:

a) Nysanaly toptardyng mýshelerin óltiru;

b) Top mýshelerine dene jaraqatyn beru nemese ruhany kýizeliske úshyratu;

s) Qanday da bir toptardy týgelimen jәne keybir bólimderin qúrtugha baghyttalghan alghy sharttar jasau mindeti jýktelgen jazalaushy úiym, top qúru;

d) Kózi qúrtylugha tiyisti top adamdarynyng bala tudyru jolyn kesuge baghyttalghan shara úiymdastyru;

e) Adamzattyng bir tobynyng úrpaqtaryn basqa bir topqa kýshpen audaru, mine osylar jatady.

Al endi osylardy boishevikterding is-әreketterimen salystyryp kóriniz. «Menshik iyeleri, bay, kulaktar men burjuylardy tap retinde joy»  turaly jobasyn alghash bolishevikterding kósemi V.IY.Lenin úsyndy. «Jer betinde bolishevikter men burjuylardyng bireui ghana túru kerek. Al, eger de ekeui de ómir sýruge qúqyly deytinder tabylsa, olardy Afrikanyng kenguruymen birge temir sharbaqta ústau kerek» dep saldy kýn kósemining ózi. Búl is jýzinde últtyng bir bólimin jazalau turaly jarlyq bolatyn.

Kommunizm qúru strategiyasy, kommunistik iydeologiyanyng saldarynan tek Kenes Odaghy ghana emes Kenester Odaghynyng yqpalyndaghy barlyq últtar japa shekti. Olardyng ishinen zúlmattan eng auyr japa shekkeni bilikti, bilimdiler men din adamdary jәne kóshpendi malshy qauym boldy. Óitkeni bolishevizm teoriyasy júmysshy, sharualargha arnalghandyqtan jogharyda atalghan ýsh toptyng tabighatyna jat bolatyn. Osy jattyq olargha әsire zúlmat әkeldi. Bilikti, bilimdi top bolishevikter ýshin «aqyldy jauy» sanaldy. Onday jaular jer basyp jýrui mýmkin emes eken, sol ýshin joyyldy. Al dindarlar bolishevizm dogmasymen kelispegeni ýshin, kóshpendi qauym kommunizm teoriyasyna jat qúbylys bolghany ýshin jazalandy.

• 1929-1933 jyldary Qazaqstanda OGPU-ding tizimine 22933 adam iligip, olardyng 3386-sy atylyp, 13151 adam 3-10 jyl uaqytymen konslagerlerge aidalghan. OGPU janalghyshtary ústalghandargha jazasyn moyyndatu, kaeleshekte olardy ýrim-bútaqsyz qaldyru ýshin Kenester Odaghy prokuraturasynda úigharylghan «Jazalau ishki erejesi» boyynsha tómendegi jazalau sharalaryn qoldanghan:
• Manday tisterin qaghyp týsiru.
• Er adamdardyng jynys mýshelerine istik jýgirtu.
• Eki ayaghyn salbyratyp ilip qoyyp basynan ystyq bu, jalynmen qaqtau.
• Jazalylardyng balalaryn ýrim-bútaqsyz qaldyru ýshin yzghar, múz, qyraugha otyrghyzu.
• Ýkim shygharghanda әdeyi tandalyp alynghan iritki salushylar, sóz tasushylar, qúpiya habar berushilerding jalghan kuәligin negizge alu t.b.

Múny kýn kósemderin qyzghyshtay qorghashtap jýrgen kommunister bilmegenimen atylghan, aidalghandardyng úrpaqtary biledi. OGPU-dyng búl rekomendasiyalary 1956 jylghy jylymyq bastalar aldynda joyylghan.

Al, HHI ghasyrdyng búl kýnderinde býkil Qytay aumaghynda múnday rekomendasiyalar odan әri tolyqtyrylyp, týrlenip, ayausyz tәn jәne ruhany azaptau órkeniyetti Álem aldynda ashyq-әshkere qoldanylyp otyr.

Qadirli oqyrmandar, men bilim-biligimning jetkeninshe, sonday-aq azamattyq paryzyma adaldyghymdy bildiru  maqsatymen ózderine oy salu ýshin osylardy jazdym

Qytaymen qarym-qatynastyng qanday boluy azghantay qazaq halqynyng bolashaghyna tikeley baylanysty, onda da asa qauip-qateri mol geosayasy mәsele.

Qúday taghala úlan-baytaq jerge ie etken Qazaqstan әlemdik tarihta zorlyq-zombylyq pen imperiyalyq jaulaushylyqpen jaman aty shyqqan orys pen qytaygha kórshi etip qoyypty. Qytay kórshiles shaghyn halyqtardy qúshaqtap túryp túnshyqtyryp óltiruge әbden mashyqqan «zúlymdyq imperiyasyna» ainalghan. Ol tarihta kórshilerine qarata «huay ruy jynsy –aldarqatu sayasatyn» qoldansa, búl kýnderi «júmsaq sayasat» degen kólgirsigen zúlymdyq sayasatyn keninen qoldanuda. Olar Qazaqstan men Ortalyq Aziya elderin zertteytin ondaghan ashyq әri býrkemelengen mekemelermen júmys istep otyr. Búl kýnderi Qazaqstan olar ýshin oqylyp, jattalyp qoyylghan óz kitaptary siyaqty. Qúpiya deytin eshtenemiz qalghan joq.

Al, Qazaq  ókimeti, onyng diplomattary, qarsy barlau organdary qayda qarap otyr? Tym bolmasa qytay tili men tarihyn, sayasatyn biletin ghalymdar  men sayasattanushylar jәne mamandanghan jurnalisterding basyn qosyp Qytay baspasózin baqylap, saraptap tiyisti oryndargha úsynys berip otyratyn bedeldi Ortalyq ashyp, iske qosuy kerek.

Qytay óz elindegi qandastarymyzben dindes, týbi bir týrki músylmandardy týgeldey joyyp jiberu jolyna kesheli beri ghana kirisken joq edi ghoy. Endi olar shekten shyghyp, úly qytaylyq arany ashylyp, tayau jarty ghasyrda «kezinde qoldan ketken» delingen qazaq, qyrghyz, tәjik jerlerin, Mongholiyany tútastay, tipti Qiyr Shyghystaghy Resey aumaghyn qaytaryp alu josparyn baspasózderinde ashyq, әshkere jariyalap, ókimetine óz úsynyssymaqtaryn joldauda. Oqulyqtarynda ashyq jazyp, qytay jastaryn shovinizmmen ulauda. Osynday alysty kózdegen Qytaydyng súrqiya sayasatyna sholu, taldau jasau bizderge auaday qajet edi ghoy.  Sauda sattyq pen jeke biznesting mýddesinen basqagha basyn qatyrmaytyn әr dәrejeli shinovnikter men toyymsyz bayshykeshter ýshin últtyn, memleketting bolashaghy týkke túrghysyz, basy artyq nәrse. Sondyqtan býkil halyq bolyp, últ bolyp Qazaq memleketining bolashaghy ýshin kýresetin uaqyt jetti.

Qytay ýshin HHI ghasyrdaghy eng ýlken qater – memleketting bólshektenui ekeni ras bolsa qazaqtar ýshin qytay qateri – qytaydyng aldarqatu – júmsaq sayasaty arqyly ekonomikalyq, sayasi, mәdeni, territoriyalyq eksponsiyasy tóndirip kele jatqan alapat zardaptar ekenin tanyp, biluimiz, soghan qarsy qoldanar strategiyamyz ben taktikamyzdy ashyq әshkere týrde tez arada jasauymyz kerek.

Birlesken últtar úiymymen Europalyq adam qúqúqtary jónindegi komiytetke qytay jýrgizip otyrghan genosidting zardaptaryn tergep, halyqaralyq sotqa jýginu arqyly zúlmat qúrbandaryn  jәne olardyng azap lagerlerinde qinalyp jatqan qandastarymyzgha arasha týsuimiz eldigimiz ben Egemendigimizge syn bolyp otyr.

*****

Biz tómende qytaylyq genosidting naqtyly mysaldarynan birqanshasyn nazarlarynyzgha úsynbaqshymyz:

1. Sayasy ýirenu atty konslageri әdettegi, orta dәrejeli, auyr dәrejeli dep ýsh topqa bólingen. Auyr dәrejedegi qylmystylardy qamaytyn lagerde basyna qara dorba kiygizip, qúlaghyna qúlaqqap kiygizip, shyryldaghan qonyrau ýnin kýni boyy estirtedi. 24 saghatta ýsh saghat qana demaldyrady, jaryq kórsetpeydi. Qylmysyndy moyynda deydi, moyyndasa sottaydy. Moyyndamasa sol azapty jalghastyrady. Odan jyndanyp ketkenderdi arnayy salynghan jyndyhanagha aparady.
2. Student jastardy Qazaqstannan Qytay shekarasyna óte salysymen otbasymen keziktirmey sayasy ýirenu degen jeleumen alyp ketip, әdemi qyz studentterge oiyna kelgenin istegen. Úldardy ishki Qytaygha әketip, qazaqtyng geni myqty dep olardyng úryghyn alady. Osy uaqytqa deyin olardan esh habar-oshar joq.
3. Konslagerlerde qaqpasyna «tehnika ýiretu mektebi, sýiispenshilik mektebi degen siyaqty әdemi attardy kózboyaushylyqpen jazyp qaqpagha  ilip jazyp qoyghan, shyn mәninde ol týrme edi. Onda otanshyldyq, kommunistik tәrbie jýrgiziledi. Qytay kompartiyasynyng zang erejeleri  kýshtep milaryna siniriledi. Mysaly: Jalpy tamaq isher aldynda qytaydyng әn úrany oryndalady, tu kóteriledi. Tamaq jeuding aldynda otangha, kósemge rahmet, mәngi jasasyn degen úrandar aitylyp baryp tamaq jeuge rúqsat etiledi.
4. Ondaghy ata-apalar, ýlken kisiler qytaysha bilmeytin malshy-diqandar qytayshagha tili kelmese әripterdi ýlken әrippen jazyp, qolyna ústap sony ýirenumen bolady. Ayta almasa bólek jalghyz qamaytyn bólmege qamap bir-eki kýn boyy tamaq bermey jazalaydy eken. Ásirese, kәri ata-әjelerdi qazaq saqshylardyn, múghalimderding kózinshe úrady eken. Sol arqyly olardyng ýreyin úshyryp, qorlap otyrghan.
5. Konslagerding ishinde otyz 30-40 adam bir bólmede túrady. Dәrethanasy, tamaq ishetin jeri jatyn oryny bәri bir ýide bolady. Dәrethanada esik joq, tamaq iship otyrghan adamgha qarap sharasyzdyqtan dәretke otyrady. Esigi joq boluynyng sebebi ózin-ózi óltirip almasyn dep kýndiz-týni kezekpen  kezekshiler kýzetedi. Ýiding ishine jan-jaqtan kamera ornatylghan. Kýnine eki-aq saghat dalagha shygharady. Basqa uaqytta kýn kórmeydi. Mysaly: sol konslagerge otyz kýn otyryp shyqqan bir jigitting aituynsha qytaysha til bilgendikten belsendilik tanytyp, eden juatyn júmysty súranyp alghan. Ondaghy maqsat tazalyq istep jýrip taza aua jútugha, ózin-ózi solay emdeuge tyrysqan.
6. Bir isti qayta-qayta istetip qaytalata beru arqyly adamdardy jyndandyryp, ruhyn óltirude. Kýnine jýz neshe qyzyl әnder ýirenedi, ony toqtamay aitady. Mysaly: kompartiya bolmasa jana Júngo bolmaq emes degen siyaqty qyzyl әnder. Múnyng tiri kuәgeri Ómirbek Begәli degen Qazaqstan azamatynyng aitqan sózinde әn úrany, qyzyl әnder sanamda әli saqtauly, úmyta almaymyn. Sodan song san sanay beremin. Sifrlar sanamda qaytalana beredi. Óitkeni ol jerde úiyqtay almaysyz, ayaghymdy kisendep, tapshangha baylap tastady. Eki ay boyy solay otyrdym, sol arada tamaq ishemin, sol arada ýlken-kishi dәret syndyramyn. Baylaudaghy mal sekildi, juyndyrmaydy.
7. Ol jerde auyryp syrqaghandardyng ýiinen aqsha aldyryp, óz aqshasyna ózderin daualaydy eken. Aqshasy joqtar auruy qozyp, sasyp-shirip jata beredi.
8. Konslagerding ishinde Qazaqstangha kelip, Qanat Islamnyng boks jarysyn kórgeni ýshin týrmege kirgender bar. Bekbolat Tileuhanmen suretke týskeni ýshin aiyp taghylyp, týrmege týsken bir azamatty týrmede qinap, azaptap óltirgen, sýiekti ýiine alyp kelgende 7-8 tuysynyng ghana basyn qosyp, saqshylardyng baqylauynda janazasyz jerlengen. Taghy da Shinjiyandaghy kóptegen meshitting imamdary habar-osharsyz ketken. Óli-tirisi belgisiz.
9. Dórbiljing audanynda bir otbasynda әkesi sayasy ýirenuge ketken song otbasyndaghylar Pekinge aryz jazghan, sol ýidegi әiel adam uayymnan nervisi әlsirep, úiyqtay almay jýrgende aryz jazghan sebepti  bala-shaghasymen qosyp týrmege kirgizgen. Áyel kisi týrmege kire sala jyndanyp ketken, ony jyndyhanagha aparyp tastaghan.
10. Tuystastyru sayasaty boyynsha әr qazaq semiyagha qytaymen tuys boludy mindettegen. Az degende 4-5 tuysyng bolu kerek. Qyzmetshiler kýndiz júmystan kelgen song sol tuystardyng ýiine baryp, tamaghyn birge iship, birge týneydi. Al, malshy-diqandar sayasy ýirenuge kirmegenning ózinde kýni boyy partiyanyng zang sayasatyn ýirenetin mektepke qatysyp, qytaysha ýirenedi. Keshke taghy sol tuystarynyng ýiine baryp, birge tamaqtanyp, qonady. Mysaly: Altay jaqta sol tuysqan bir qytay 40 jastaghy er kisi sol qazaq semiyadaghy 16 jasar qyzgha kózi týsedi. Qyzyndy bermeseng senderdi sayasy ýirenuge kirgizip jiberemin dep qorqytady. Sharasyzdyqtan әke-sheshesi ne isterin bilmey otyrghanda tauda mal baghyp jýrgen qyzdyng kishi әkesi keledi de qolyna shalmany alyp, atyna minip, әlgi 40 jastaghy qytay kýieudi atqa sýiretip óltiredi. Ile shala qaruly saqshy bólimi kelip, sol bir ýili jandy bir-aq ústap ketedi, odan esh habar joq.
11. Audan ortalyqtarynda bir ortalyqtandyru (itihua) jýiesi degen iske qosylyp, jastardy studentterdi sol aragha jinap, aldylaryna ýlken ekran qoyyp kompiutermen basqarylghan aqparat qúraldaryn qúrsaulaghan.

Ondaghy maqsat: elding telefonyn jasyryn tyndaydy mysaly onda istegen bir qyz ózining kóbinese úighyrlardyng telefonyn tyndaytynyn aitqan. Al, úighyrlar qazaqtardyng telefonyn tyndaydy. Júma qabyl bolsyn, Alla razy bolsyn, Assalaumaghalәikum degen siyaqty sezimtal taqyrypta sóileskenderdi birin-biri últtyq merekelerimen qúttyqtaghan adamdardy әshkerelep otyrghan. Osy syltaular arqyly sayasy ýirenuge kiretin adamdardyng sanyn tolyqtyryp otyrghan. Qiyr qonyp shet shalghay jýrgen malshylardyng ózine deyin smartfon tegin taratylghan.

12. Keybir auyldarda erkekterding kóbi sayasy ýirenuge kirip ketken song sol auylgha ishki Qytaydan kelgen ýisiz-kýisiz, qanghybas qytay erkekterin qaptatqan. Sol auyldaghy әielderge tiyisken, onymen qoymay býldirshin qyzdargha kózaldynda qylmaghandy qylghan song qorlyqqa shydamay asylyp ólgen әielder de bar.

Qytay kompartiyasynyng basshylyghyndaghy Shinjiyandyq әr dәrejeli partiya, ókimet organdary jaghynan jýrgizilip jatqan zúlmattyng jýzdegen, myndaghan týrlerin atap ótuge bolady. Biz jogharyda sóz etken Birlesken Últtar Úiymynyng Adam qúqúqtary jónindegi deklarasiyasynda atap kórsetilgen genosidke jatatyn qylmystar men Gitlerlik  fashizmining adamzatqa qarsy jýrgizgen qandy qylmystarynan býgingi qytaylar jýrgizip jatqan qylmystar odan әlde qayda soraqy, odan әlde qayda jauyzdyqpen jalghasyp jatqanyna kózderiniz jetken bolar. Endeshe, Tәuelsiz Qazaqstan ókimetinin  otanshyl azamattary ne isteu kerek ekenin Qytaymen araqatynasty qalay retteu keregin eskeretin uaqyty ótip barady.

(Jalghasy bar)

Qazaq balasy

Abai.kz