Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Janalyqtar 4556 0 pikir 28 Qantar, 2011 saghat 04:10

Maqsat Óserbayúly. Qaytse jenil bolady júrt biylemek...

Myna dýniyening isi shytyrmangha toly. Adam ne oilamaydy, óz dәuirindegi ýzdik, ozyq oily adamdar dýniyeni ózgertpekti, jaqsysymen, jamanymen adamzatty ózderi bilgenshe baqytqa jetkizbekke úmtylypty. Solargha qarap túrsaq zamanynyng biyleushisi, ozyq oily adamy jәne qarama-qayshylasy qatar jýrmek eken.

Ejelgi Grek, Rim oishyldary birinen-biri ótken tuyndylar jazyp, ghylymgha engizip, alghashqy ataulary payda boldy. Sol kezding ózinde-aq,  Demokratiya, Monarhiya, Aristokratiya, Oligarhiya, Tiraniya, Ohlokratiya t.b ataularmen memleket basqarudyng qúrylymdaryn jýielep, neden ne, bolatynyn kórsetip ketken.

Ýlken kólemde jaypay jazbay, týpki maqsatty kórsetkendey bolyp, oqyrmandargha da tolyq jetesine jetkizbey, oilanarlyqtay, izdenerliktey, etip jazylsa dúrys bolar. Óitkeni búl ózgeretin, auysatyn, damityn, ne qúrityn ya bolmasa әrkimge san týrli bolyp kórinetin qúbylys bolmaq.

Áueli Abaydyng M.ng. Lermontovtan audarghan, taqyrybymyzgha arqau bolyp túrghan ólendi tolyq oqyp kórelik:

«Qaytse jenil bolady júrt biylemek,

Júrt sýigen nәrseni ol da sýimek.

Ishing berik bop, nәpsige tynglysyp,

Pansymay, jaydaqsymay, iri jýrmek.

Sasqanyndy kórsetpe eshkimge bir,

Sýitsede irisimen kenesip jýr.

Keybirin qauiptendir, minin tauyp,

Keybirin jyly sózben kónildendir.

Kórinbe el kózine әste qorqaq,

Myna dýniyening isi shytyrmangha toly. Adam ne oilamaydy, óz dәuirindegi ýzdik, ozyq oily adamdar dýniyeni ózgertpekti, jaqsysymen, jamanymen adamzatty ózderi bilgenshe baqytqa jetkizbekke úmtylypty. Solargha qarap túrsaq zamanynyng biyleushisi, ozyq oily adamy jәne qarama-qayshylasy qatar jýrmek eken.

Ejelgi Grek, Rim oishyldary birinen-biri ótken tuyndylar jazyp, ghylymgha engizip, alghashqy ataulary payda boldy. Sol kezding ózinde-aq,  Demokratiya, Monarhiya, Aristokratiya, Oligarhiya, Tiraniya, Ohlokratiya t.b ataularmen memleket basqarudyng qúrylymdaryn jýielep, neden ne, bolatynyn kórsetip ketken.

Ýlken kólemde jaypay jazbay, týpki maqsatty kórsetkendey bolyp, oqyrmandargha da tolyq jetesine jetkizbey, oilanarlyqtay, izdenerliktey, etip jazylsa dúrys bolar. Óitkeni búl ózgeretin, auysatyn, damityn, ne qúrityn ya bolmasa әrkimge san týrli bolyp kórinetin qúbylys bolmaq.

Áueli Abaydyng M.ng. Lermontovtan audarghan, taqyrybymyzgha arqau bolyp túrghan ólendi tolyq oqyp kórelik:

«Qaytse jenil bolady júrt biylemek,

Júrt sýigen nәrseni ol da sýimek.

Ishing berik bop, nәpsige tynglysyp,

Pansymay, jaydaqsymay, iri jýrmek.

Sasqanyndy kórsetpe eshkimge bir,

Sýitsede irisimen kenesip jýr.

Keybirin qauiptendir, minin tauyp,

Keybirin jyly sózben kónildendir.

Kórinbe el kózine әste qorqaq,

Jandy jan demeytúghyn jan shyghyp baq,

Anda-sanda qútyrghan jaman emes,

Onyndy jii qylmay jәne bol saq.

Kisimsi qayda jýrseng oljagha toq,

Shoqyma halyq kózinshe qarghasha boq.

Júrt - jas bala eshnәrsesin tartyp alma,

Bildirtpey eptep alsang zalaly joq.

Jat elge jadaghayda sóile shәrger,

Tar jerde taypalaudan tanba әr kez.

Jatty jau dep elindi ýrpiytip ap,

Jaugha jabdyq dep jiyp, payda qyl tez», - әriyne, búl óleng jeke túlghagha aitylghan, әrkim ózinshe payymday túrar...

Kelesinde әlem oishyldarynyng úlaghatty memleket basqarudaghy, halyq pen biyleushilerding ara qatynastary turaly sózderin keltirip kórelik.

El basshysy bireuge jaza qoldanarda, ýnemi ata-baba dәstýrin eske saqtay otyryp ýkim shygharghany abzal. Sonda onyng әdildigine ózgelerdinde kózi jetip, kónili senedi, sening әrekettesterindi bar janymen qoldaydy. (Konfusiy)

Patshanyng aqyldylaghy qasyndaghylardyng sózine ermeytindiginen kórinedi. (Kleobul)

Jaghympazdar әrdayym óz basy ýshin qorqyp jýrgeni abzal. Patsha sonda ghana elge tynyshtyq ornatady. (Pittak)

Memleket basshysy eldi eki týrli tәsilmen basqarady. Onyng biri - qabyldaghan zang jolymen, al ekinshisi - kýsh qoldanu arqyly. Búnyng birinshisi - adamgha, songhysy - hayuangha tәn qasiyet. Eger tәrtip ornatqysy kelese, biyleushi osy eki tәsildi de teng ústanghany dúrys. Týsinigi barlargha zandy qúrmetteudi ýiret, al kónbegenderge kýsh qoldanugha tura keledi. (Makiavelliy)

Biylikting bir ghana artyqshylyghy bar - kóp adamgha jaqsylyq jasaugha mýmkindik beredi. (Grasian)

Adamdardy tek aqyl men aqiqattyng kómegimen ghana basqarugha bolady. (Djefferson)

Halyqtyng bir bóligin ýnemi aqymaq ete beruge bolady, býkil halyqty biraz uaqyt ta aqymaq etip jýre túrugha bolady, biraq býkil halyqty ýnemi aqymaq etu mýmkin emes. (Linkolin)

Memleketti basqaru óneri - óner ataulynyng tóresi. (Demokriyt)

Dey túrghanmen bәrimen kelisigu bolady ghoy. Olar ras aityp túr.

Óz dәuirinde jarty әlemdi biylegen әmirshi, jahanger, ataqty qolbasshy Ámir Temir el jәne әsker basqaru isin zanmen, qaghidamen qalay bekitkeni, qanday qúramagha bólingeni jónindegi óz atymen jazylyp qalghan oilaryn eriksiz moyyndaugha bolady.

«El basqaru isin zanmen, qaghidalarmen rastap, saltanat sarayymdy odan sayyn әrlendire, kóriktendire týstim. Biylikti on eki qúramagha bólip, solargha sýiene otyryp is atqardym. Zan, qarar-qaghidalardy osy on eki qúramgha oraylas etip qúrdym. Búl on eki ai, el basqaru ayasynyng on eki ústyn-tiregi dep eseptedim.

Birinshi qúram - payghambar әuletining adamdary, ghúlama, shayqylar, bilimdiler qauymy. Olardy men eng jaqynym dep eseptedim. Olar mening sarayyma ylghy da kelip-ketip, jiyn kenesime kómegimen qosa kórik berip otyrdy. Dini, adamy mәselelerdi ortagha salyp, qúndy pikirlerin bildirdi. Diny taghylymyn, adaldyq pen haramdyqtyng aujay-tórkinin men solardan ýirendim.

Ekinshi qúram - aqyldy kisiler men kenesshilerdi, jauapty qyzymetkerlerdi, aldyn-artyn kórip, alys-jaqyndyqty sergektikpen sezushi kekse, isker kisilerdi mәjilisime tartyp, syr-súhbattarynan nәr alyp, nәp kórip, tәjriybe jinaqtadym.

Ýshinshi qúram - auzy dualy, batagóy kisilerdi qadir túttym. Olardy onasha súhbatyma shaqyryp, algha qoyghan arman, maqsattarymdy aityp, olardan aq, alghys, amanat aldym. Mәjilisterde, kónildi sauyq-sayrandarda, úrys-keris, arasat alanynda, qantógis maydanda olardan kóp-kóp  kómek taptym, payda kórdim. Úrys-soghys kezinde olardyng dualary daryp, jeniske jettim, jaudan basym týstim.

Tórtinshi qúram - әmirler, shekara qyzymetindegiler men әsker basylardyng әrqaysysyna mәjilisimnen layyqty oryn berip, mәrtebelerin biyiktettim. Olardy ortaq әngimege tarta otyryp, týrlishe saualdar berdim. Úrys kezinde kórsetken erlikterin eske alyp, shyn kónilderimen birge aqyl-kenesterin óz keregime jarattym. Maydangha at qoydym, atoy salyp kirip, shyghu tәsilderin, jau әskerining qoltyghyn sógip, arasyn búzyp kirip, nayza shanshyp, sadaq atyp, qylyshtasudy, aiqas-shayqastan basqa da býkil aila-amaldaryn solardan súraushy edim. Erlik, qaharmandyq joryqtarynda olargha arqa sýiep, qiyn-qystau kezenderde solardan kenes kýttim.

Besinshi qúram - lauazymdy kisige de, qara halyqqa da birdey qaradym. Erligimen erekshe tanylghan bahadýrler men jaujýrek, batyrlargha shoq júldyzday jarqyraghan otagha, kemer beldik, oq toly qoramsaq syilap, mәrtebelerin asyrdym. Ár el, әr memleketting auzy dualy aqsaqaldaryn, úlyqtaryn qadirledim, olargha degen syi-syyapatymdy ayamay, adal qyzymetterin ózime paydalandym. Jauyngerlerimdi qay kezde de úrysqa say әzirledim, jaghdaylaryn jasap, ailyq aqylaryn súrattyrmay berip túrdym. Bir ghana mysal, Rumgha attanar aldynda búrynghy jәne aldynghy atqarar qyzymetteri ýshin әskerimning azyq-auqattaryn aldyn ala bergizdirdim. Lauazym iyeleri men qarapayym halyqtyng arasyn mýmkindiginshe tepe-teng jaghdayda ústap, birinshisining ekinshisine ýstemdik jasap, iri sóz aitpauyn, dóreki iske barmauyna qatang týrde qadaghalap otyrdym. Ásirese lauazymdy kisilerdi óz bilik, dәrejelerinde shektep, olardyng ósip, bósip ketpeuin nazaryma aldym. Olardyng mәrtebelerin asa kóteripte jibergem joq, tym tómen de qúldyratpadym. Qay-qaysysy birer qyzymetimen kózge ilikse, aldyna tartu-taralghy tartyp, basqalardan aiyryqsha qúrmet kórsettim. Qay-qaysynyng aqyl-amaly, payym-parasaty ózgelerden ózgesheleu oqshaulanyp jatsa, ony erekshe tәrbiyege alyp, әmirlik dәrejege әzirledim. Kórsetken qyzymetine say mәrtebesin ósirip, lauazymyn asyrdym.

Altynshy qúram - aqyldy, tәjriybeli, eng senimdi kisilerdi janyma toptap, el basqarudyng syry men qyryn olardan jasyrmay, kerisinshe, kenes súraushy edim. Ámisi olarmen syrlas, súhbattas bolyp, qúpiya mәselelerdi, jasyryn jaylardy solargha jýktep, solargha tapsyrdym.

Jetinshi qúram - uәzirler, bas hatshy, tarihshy-shejireshiler tәj-taghymnyn, saltanat- sarayymnyng kórki de, ajary da bola bildi. Olardy alys-jaqyn memleketterdi, elderdi qaltyqsyz baqylap, qapysyz tanityn kóz dýrbime baladym. Býkil ónir-ólkelerdegi ýkimet isterin, kýndelikti oqighalardy, búqara halyqtyng túrmys-kýiin, hal-ahualyn maghan kýnbe-kýn habarlap otyratynda solar boldy. Olar memleket qazynasyn arttyryp, qazyna qarauyna týsken yrys pen qútty, baylyq pen berekeni shashau shygharmay saqtap, әmirimning artuy, memleketimning gýldenui ýshin ayanbay qyzymet atqardy.

Segizinshi qúram - shipagerler, tәuipter, júldyz sanaushylar, sәn-salauat sheberleri jәne basqa da kәsip pen nәsip iyelerining qay-qaysysyn da shetke qaqpay, kerisinshe, ainala-tóniregime toptastyrdym. Shipagerler men tәuipterding kómegimen aurulardy emdedim. Júldyz sanaushylardan esep boljamdary  boyynsha, aspan әlemining qútsyz kýnderin, sәtsiz saghattardy aldyn ala bilip otyrdym. Sәn-sәulet sheberlerin qanatyma tartu arqyly ghajayyp ghimarattar salyp, bolashaq baghau-bostandardyng súlbasyn syzdym, túlghasyn túrghyzdym.

Toghyzynshy qúram - ziyalylardy, pyghambarlar men olardyng әuleti, sahabalary haqynda hikaya, estelik jazushy tarihshylar men shejireshilerdi óz manayyma ústap, payghambarlar men әuliyelerding ómirinen, búryn-sondy ótken patshalar jayyndaghy derekterdi, olardyng qanday jaghdayda taqqa otyryp, biylik qúrghanyn, bastarynan baq, astarynan taq, qalay tayghanyn erinbey- jalyqpay súrap, bilip otyrdym. Árqaysysynyng ómiri men ónegesin, sózderi men isterin estip, jaqsysynan ghibrat, jamanynan sabaq tanydym. Álemde bolyp jatqan oqighalardy olar arqyly ainadan kórgendey baqylap, shartaraptan sәt sayyn habar alyp túrdym.

Onynshy qúram - mayshayyqtar, sopylar, tәnirimen til tabysqan dangóiler. Olarmen ylghy da baylanysymdy ýzbey, etene jaqyn syrlastym, súhbattastym. Aqyl-kenes, aqyrettik paydalaryn aldym. Olardyng dilinen tәnirining tilin tanyp, ghajayyp keremetterge keziktim, ónegeli әdetterin boyyma sinirdim, beyilderinen rahat tauyp, әngimelerine úiydym.

On birinshi qúram - óner jәne mәdeniyet qayratkerleri. Búlardyng әr qaysysyn el-elden, shet-shalghaydan izdestirip jýrip taptyryp, meylinshe ýzdigi men aiyryqsha ozyqtaryn sarayyma aldyryp, orda ishinen orda sayladym. Joryqta da, ornyqty ómirde de olar lәshkerime kerekti qaru-jaraq, qúral-saymandardy der kezinde әzirleumen birge, jenisime ruh berip, órisime qút tilep otyrdy.

On ekinshi qúram - әr el, jerdegi sayahatshylar men mýsәpirlerding ómirlerin asyrap, kónilderin aulap otyruym arqyly, olar maghan alys-jaqyn aimaqtardyng bәrinen kýnbe-kýn janalyq habarlar jetkizip túrdy. Ár elge, jerge saudagerler men keruen basylar jiberip, qay qiyrda jýrmesin, olar Hutan, Chin Machin (Qytay), Ýndistan, Arab memleketteri, Mysyr, Sham, Rum, Jazayyr (Izraili), Franstan, Europa elderin týgel sharlap, sauda-sattyq pen qosa saugha-saryqtar ýlestirip, qaytarda qymbat baghaly asyl búiym-kiyimdermen qosa, sol elding ahual-aujayyn, ondaghy júrttyng túrmys-tirshiligin alaqandaghyday aityp berip otyrdy».

Múnda sóz joq. Tek ýlgi, ghibrat alu qajet.

Payghambarymyz (s.u.s.) «Rasynda, sender biylikke úmtylasyndar, al ol Qiyamet kýni ókinish bolady. (nәresteni) emizgen qanday jaqsy, al emshekten shygharghan qanday jaman»! - degen.

Biylikke úmtylyudyng mәkruhtigi turaly aitady. Jәne múnda payghambarymyz (s.u.s.) biylik jәne onymen baylanysty talap-tilekting qanaghattandyryluyn sәbiyding emshek emu merzimimen salystyrghan, al biylikten aiyrylu men biyleushining óltiriluin jәne Aqyret kýni óz isine jauap beruin sәbiyding emshekten shygharyluyna tenegen. (Sahih әl-Búhariy)

Osy sózdi әrmen qarata jalghastyrsaq biylikke úmtylu óz nәpsi qalauynyng sonynan erip jasasa sol týbinde ókinishke aparsa kerek. Shәkәrimning mәndi sózderinde: «Adamda eki týrli maqsút bar, onyng birin tәn maqsúty, birin jan maqsúty deymiz. Qara basynyng qamyn oilau, ózimshildik, maqtan kókseytin - tәn maqsúty. Adamshylyq ar men adal enbek izdeytin - jan maqsúty. Bastapqyny kóksegen adam, zúlymdyq qiyanatpen bolsa da, mal, mansap, maqtan tabugha qúmar bolady. Songhyny kóksegen adamnyng adal enbek, aq niyetpen basqa izdeytini joq, ol adam  balasyn ala kóredi, qiyanat qyludy tipti únatpaydy»  dep keltiredi.

Endi eng ózektisine jaqsy jaghynan qarap, bayqap Hakim Abaygha baralyq. Ol  jannan súralyq, biz ne etpekpiz? ne jasamaqpyz? qayda barmaqpyz? dep...

«... Endi bilinizder, ey perzentterim! Qúday taghalanyng joly degen jol alla taghalanyng ózindey nihayatsyz (sheksiz, ólsheusiz) bolady. Onyng nihayatyna eshkim jetpeydi. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza músylman, tolyq adam delinedi. Dýniyede týpki maqsatyng óz paydang bolsa - ózing nihayattalasyn, ol jol qúdaydyng joly emes. Ghalamnan jiylasyn, maghan qúiylasyn, otyrghan ornyma  aghyp kele bersin degen ol ne degen ynsap? Ne týrli bolsa da, ya dýniyennen, ya aqylynnan, ya malynnan ghadәlat, shapaghat sekildi bireulerge jaqsylyq tiygizbek maqsatyng bolsa, ol jol - qúdaydyng joly. Ol nihayatsyz jol, sol nihayatsyz jolgha ayaghyndy berik bastyn, nihayatsyz qúdagha taghyryp hasil (jaqyn nәtiyje, úqsas, jaqyn qorytyndy) bolyp has (erekshe) ezgu qúldarynan bolmaq ýmit bar, ózge jolda ne ýmit bar? Keybireulerding bar óneri, maqsaty kiyimin týzktpen, jýris túrysyn týzetpek bolady da, múnysyn ózine bir dәulet biledi. Búl isterding ózin kórsetpek, ózin-ózi bazargha salyp, bir aqyly kózindegi aqymaqtargha «bәrekeldi» degizbek. «Osynday bolar ma edik» dep kýiiner, múnan ne payda shyqty? Syrtqa qasiyet bitpeydi, alla taghala qaraytúghyn qalybyna, boyamsyz yqylasyna qasiyet bitedi. Búl ainagha tabynghandardyng aqyly qanshalyq óser deysin? Aqyl ósse, ol týpsiz tereng jaqsylyq sýimektikpenen óser...»

Búl sózden artyq ne aita alamyz. Abay jogharydaghy Haqty menzep, adamdy sózben týzetpekshi, ar jaghy әr adamgha baylanysty bolmaq. Tek aitayyn degenimiz ne qylsa da, ne jasasa da,  júrtty emes, әueli  adam ózin týzemek  keregi bayqalmay ma?!  Ua,  Dostar!

«Abay-aqparat»

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1536
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1404
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1151
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1161