Ár últtyng ruhyn kóteretin danasy men darasy, qol bastaghan batyry, sóz bastaghan shesheni, el bastaghan kósemi bar. Óser el, órkender júrt onday alyptarynyng isine adal, úly oiynyng úiytqysy bolyp, ony úrpaq sabaqtastyghyna ainaldyrady. Onday joldy saqtamay, óz kezenine ghana bas úryp, baghynyshty kýn keshken últtyng erteni kýmәndi, bolashaghy kýngirt. Sonday túghyry biyik túlghalardan qazaq kende de emes, kenje de emes. Tarihtyng betin paraqtasan, ghasyrlar qoynauynyng qatparyna qadala kóz jýgirtsen, elding esesin jibermegen, júrttyng júlyghyn shygharmaghan, qatardan qaldyrmaghan, kósh sonyna tastamaghan, ózgemen tenestirip, ensesin tiktegen jaqsy, jaysang qazaqta shoq júldyzday shoghyr-shoghyr. Eger sony baghalap, olardyng últym, halqym, jamaghatym degen ozyq iydeyasyn tanyta alsaq, ózimiz әr sózinen dәiek alyp, tamsanyp jýrgen, ózgelerding myqtylarynyng qay-qaysynan bolsa da kem soqpaytyn ziyalylar barshylyq. Tek totalitarlyq jýie kezinde ulanghan sanany týzey alsaq bolghany. Áriyne, búl arada biz ózimizdi ghana tanyp, tomagha túiyq boludy, oqshau qaludy qalap otyrghamyz joq. "Biz kimbiz?" degende úlan-asyr jerimizge say úly úghymdardyng alyp dingegine ainalghan arystarymyzdyng әr sózinin, әr oy órimining astarynda ruhany baylyqtyng kókesi jatqanyn, ony el bolghan tústa kómeski qaldyrmay keyingi úrpaghyna tanystyryp, sonyng arnasyna toghysu kerektigin aldynghy kezekke shygharsaq jetip jatyr. Materialdyq baylyqqa qol qusyrghan qúldyqty ómiri úzaq ruhany baylyq jenip, jenis mәresinen kórinip otyrsa qane.

Osy ruhany baylyqtyng basynda túrghan danyshpan Abaydy pir tútyp, jýginetinimiz anyq. Aqynnyng alyp aidynyna kóbimiz qayyq salugha batylymyz barmaghanda, ólsheuli óremizden asu ýshin, oiymyzdyng ótimin arttyru ýshin "Men bir júmbaq adammyn, ony da oila" degen sózine silteme jasap, ózimiz de júmbaq keyip tanytyp, óleni men qarasózinen jiyi-jii mysal alyp jýremiz. Keyde sol arqyly aqtalugha, ne tosylghan tústa jelip ótuding amalyna ainaldyra qoyaty­nymyzdy nesin jasyramyz. Astanadan alysta jatsa da sol Abaydy aldymen ózim tanysam, odan song júrtqa jetkizsem, ósken ortasyn, artta qalghan úrpaqtaryn "tiriltsem" dep jýrgen bir azamat bar. Ol - respublikalyq Abay qorynyng preziydenti Baltabek Ersәlimov. Biz onymen tómendegi oy órimderimizdi bólisken edik.

- Baltabek Bәzilúly, sizding Abay әlemine at shaldyrghanynyzgha da biraz uaqyt bolypty. Úly túlghany qanshalyq dәrejede tanyp bildiniz?

- Abay alyp dariya ghoy. Alyp dariya­nyng minezin bilmey, boljammen tәuekel dep aidynyna qayyq salsan, qapy ketuing mýmkin. Men Abaydyng ekining birine yryq bere qoymaytyn oy túnghiyghy emes, ósken ortasy men úrpaqtary turaly ghana tyrbanyp jýrgen jayym bar. Ózing aitqanday, qazir bir әdet etek alyp bara jatyr. Kez kelgen adam Abaydan dәiek sóz alady. Biraq onyng sol sózding mәn-maghynasyn, astary qalyn, qatpary mol týpki oiyn tereng týsinetinine kýmәnim bar. Abay aitqan mindi óz boyymyzdan izdemey, ózgege telip, oghan jýginsem shatyspaymyn ghoy, basqanyng mysyn basamyn ghoy degen jymysqy oy da joq emes-au. Abaydy tolyq bilgen adam, úly aqynnyng ózi aitqanday, ol - tolyq adam. Imandy da ibaly - adam. Kisi aqysyn jemeytin, kembaghalgha ken, jesir men jetimdi ózine tengerip, teng ústap, qamqorlyq jasay alatyn - adam. Isi men sózi alshaq ketpeytin adal - adam. Al sózin aityp, ony oryndamaghan adam... ol turaly aitpay-aq qoysam deymin.

Osy kýni keybir aghayyndar ózge eldin, әsirese patsha zamanyndaghy orys auqat­tylarynyng ruhany salagha tiygizgen kóme­gin jii aitady. Onday adamdar qazaqta da bolghan. Abay da osal ortadan shyqpaghan. Kenes dәuirinde kóp aitatyn jeti atasy­nan baylyq ýzilmegen, qolynan qúryq týspegen naghyz myqtynyng úrpaghy. Biraq Abay sol ortany tәrk etip, "Jarly emes­pin zarlymyn, Ony da oila tolghanyp, Júrtym deuge arlymyn, Ózge júrttan úyalyp", "Sәuleng bolsa keudende, Myna sózge kónil ból", - dep qara halyqtyng qataryna shyqqan. Aqylymen júrtyna qalqan bolghan. Últymdy qaytip oyatamyn dep ashy da aitqan, ashynyp ta aitqan. Halyqty qaljyratyp otyrghandar­dy týinek tiygizerdey týirep te aitqan. "El búzylsa, qúrady shaytan órmek", "Men ishpegen u bar ma?", "Ishim tolghan u men órt, syrtym dýley", "Nanymy joq, anty bar, El núsqasy ketti ghoy", - degen. "Bir kýshti kóp tentekti jygha almay jýr, Ishte jalyn dert bolyp, shygha almay jýr. Araq ishken, mas bolghan júrttyng bәri, Ne payda, ne zalaldy bile almay jýr", - dep kýizelgen. Búl óleng joldary sabaq alyp, sanana týnge bolarlyq desek, qarasózde­rindegi oy ólshemderi tipti bólek. Men odan búl arada mysal alyp jatpay-aq qoyayyn. Átten, keyde sonyng bәrin oily kózben emes, atýsti oqitynymyz, aita salu ýshin auyzgha alatynymyz ókinishti-aq. Búl Abaydy tolyq tanymaghandyqtyng kesiri.

- Sonymen Abaygha bet búruynyz Abay qoryn basqarudan bastaldy ma?

- Últtyng aibyny men aibary bolghan adam qashanda sol últtyng jabyrqaghan sәtinde, qabaghyna kirbing týsken kezde, syn saghatta jelep-jebep otyrghan ghoy. Ótken ghasyrdaghy alapat soghys qazaqty da qaljyratyp ketkende Abaydyng jýz jyldyq toyy - ziyalylardyn, memleket qayratkerlerining bastauymen jenis toyymen úshtas ótip, júrtty bir serpil­tip, sergitip tastaghany belgili. Ol kezde men segiz jastaghy bala edim. Múhtar Áue­zovti sol joly alghash ret kórdim. Anam qasyna baryp sәlemdeskennen keyin: "Múha, mynau mening balam Baltabek!" degeni әli esimde. "Anau, Asqar Toqmagham­betov degen aqyn aghan, mynau Ády Shәri­pov degen aghan!" - dep edi.

Ekinshi ret Abay tәuel­sizdigin alghan qazaq júrtyn taghy bir kókke kóterip, mereyin ósirdi. 1995 jyly qazaqtyng irgeli el ekenin, eline say úly­nyng bar ekenin dәlel­dedi. Súghanaq súq kóz­derding aldyn­da úrpaghy úly­syn ardaqtay alatynyn kór­setti. Álihan Bó­keyhanov aitpaqshy, qazaq­tyng bas aqyny úlylyqtyng ýlgisin osy úlan-asyr toyymen bastap berdi. Odan keyin toy toygha úlasyp jatty. Múnyng bәrining úiytqysy da, úiymdas­tyrushysy da mem­leketimizding túnghysh Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev ekeni aidan anyq.

Sol toy qamy 90 jyldardyng basynda-aq bastalghan edi. El bolu­dy erte ansaghan Alash arystary jii bas qosqan Semeyding ziyaly qauymy men oblys basshylary (Mәrken Shәi­jýni­sovting enbegi zor bolghanyn aita ketuim kerek) aqyn toyyna óz ýlesterin qosugha úmtyldy. Abay qory qúryldy. Birneshe kitap shygharu jos­par­landy. Abay atynda gazet shygharsaq dedik. Aqyldasa kele, qazaq sózining has sheberleri Jýsipbek Ay­mauytov pen Múhtar Áuezovting tikeley bastauymen 12 nómiri jaryq kórip, 1918 jyly tota­litarlyq jýiening tepkisinen jabylyp qalghan Abay jurnalyn qayta janghyrtugha bel bayladyq. Búl niyet jýzege asyp, 73 jyldan keyin ruhany múra últymyzben qayta qauyshty. Endigi el ardaqtylary shygharghan sol jurnal­dyng anau ghasyr­daghy birinshi nómirinde olardyng oty oiynan shyghyp, qaghazgha týsip, jariya­langhan bas maqaladan bir ýzindini oqyrmangha úsynyp kóreyin. "Tús-tústan jau qysyp, mal men basqa dau týsip, daghdaryp qazaq sasqan song orysqa kelip baghyndy... búrynghy dәuren kózden bir-bir úshty... Úrlyq, ne týrli әreket ker­ney bastady. Sóz sybyr­gha, is jybyrgha ainaldy. Bereke ketip, azdy, tozdy. Sol kezde qalyng nadan, qara túmandy qaq jaryp, búlaqtay jarq etip Abay tudy. Aqyldy dana, raqymdy әdil, shyngha susaghan, qynyrdy jónge, qisyq­ty tezge salmaq bolghan, búzyqtyqpen aly­syp ótken Abay edi. Qazaqtyng әde­biyetine jan bergen, sózding syrtynan syr­lap, ishin týrlegen, ólennen órnek shygharghan, aqyndyq, synshyldyq birdey daryghan Abay edi. Óner tap, әreket qyl, tәrbie al, ynsapty, adal bol dep qaqsap ótken, adam balasyn bauyr tút, adam­shy­­lyqqa qyzmet et degen Abay bolatyn..."

Mine, alyptar birin-biri qalay tolyq­tyryp otyr! Oy men sózding úshtasuy degen osy shyghar.

- Birtuar qalamger Múhtar Áuezov: "Abay jatqan dariya, men odan shómishtep qana aldym" degen ghoy.

- Ol ras. Men búghan Núrsúltan Nazarbaevtyng "Qazaq halqynyng kiyesi, ary men namysy, aqyly men jýregi - úly Abaydyng aruaghyna basymdy iydim!" - degen sózin qosar edim. Biz osyny  týi­sinsek, Abay ósiye­tine adal bol­saq, bi­reuding qol astyn pana­lap, qabaghyn baq­pay, óz biyli­gimiz ózimizde ekenin úghynsaq, sony bayandy etip, keyingi úr­paqqa shyp-shyr­ghasyn shyghar­may tap­syrudy oilasaq, men jogharyda keltirgen bas maqa­ladaghy azyp-tozudan aman qalyp, oghan jol bermes edik.

Abaydy qarghadayym­nan ta­nyp bildim, tabynyp óstim desem, Qúday aldynda keshiril­mes kýnәgha qalarym anyq. Kýn kóruding jayy osy dep, etek-jenim jelpildep Kenes dәuirin­de ýlkendi-kishili qyzmet atqar­dym. Abaydyng jiyeni ekenimdi bilsem de, oghan kóp mәn bere qoymadym. Bir kindikten tara­ghan 9 balanyng 8-i jer jasta­nyp, solardyng bodauyna men qalyp­pyn. Anam Qapiza Abay­dyng tete inisi Ysqaqtyng úly Ahmetbekting qyzy edi. Sóite túra, ol kisi nagha­shy­la­rym turaly tis jara bermey­tin. Bala kezimdegi fa­miliyam Ysqaqov bolatyn. Keyin ózger­tip jiberdi. Ol da men ýshin júmbaq edi. Anam aqyl aitsa: "Kәri qoydyng jasynday jasym qaldy, bayqap jýr. Anyratyp ketpe!" - dey­tin. "Adal jýr, kisi aqysyn jeme, artyq sóile­me, әr sózine qarauyl qoy, shól­mek myng kýnde emes, bir kýnde synady. Ony Abay degen aqyn aityp ketken. Sen odan asyp tughan joq­syn!" - dep qúlaqqa bir týr­li estiletin óleng joldaryn tiz­belep kete­tin. "Adamzat - býgin adam, erteng topyraq, Býgingi ómir jarylqap aldar biraq" - dep bir qayyryp tastap, odan son: "Adam - bir boq kótergen boqtyng qaby, Boqtan sasyq bolasyng ólseng taghy. Meni men sen teng be dep maqtanasyn, Bilimsizdik belgisi - ol bayaghy. Keshe bala en, kelding ghoy talay jasqa, Kóz jet­ti bir qalypta túra almasqa. Adamdy sýi, Allanyng hikmetin sez, Ne qyzyq bar ómirde onan basqa?!" - deytin. Sóitsem, anamnyng aitpaghy terende eken. Bauyrymnyng aty atalyp jýrsin dep familiyamdy naghashy atam Ysqaq­tyng atyna jazdyrypty. 20-30 jyldary Abaydyng úrpaqtaryna jetesiz­der qyrghiday tiygeni mәlim. Ol az bolghan­day 1951 jyly taghy bir soyqan bastalyp, Múhannyng (Áuezov) Mәskeu asyp ketke­nin estigen, kýnde kórip jýrgen Qayym agha Múhamedhanovtyng 25 jylgha aidal­ghanyn kórgen anam mening jalghyzym da qara tizimge ilinip kete me dep, tegimdi óz atama kóshiripti.

Jylymyq jyldar bastalghanda anam shyndyqtyng betin ashty. "Tekti jerden shyqtyn. Teksizderding súrqiyalyghynan zәbir kórgen Abay atannyng úrpaqtaryn tirilt. Naghashyng Kәkitay Abay atamnyng ólenderin 1909 jyly Peterborda shygharghan edi. Jaghyng týskenshe tirisi men ólisine, aldymen Abay atana qyzmet et!" - degen edi. Búl 80-shi jyldardyng ba­sy bolatyn. Ana sózi jatsam da, túr­sam da oiymnan ketpedi. Naghashy júr­tyma ba­ryp, kórgeni kóp, kónilge týi­geni mol zer­deli adamdarmen sóilesip,  estigenimdi kónil­ge toqumen birge, jazyp ala basta­dym. Múraghattardy aqtardym. Aqyry az kýndik mansapty tastap, Abay úrpaqta­ryn izdeuge birjola bet búrdym. Mening baghyma qaray temir qúrsau sógi­lip, mәngilik degen Kenes dәuiri kelmes­ke ketip, tәuelsizdigimizge qol jetkizdik.

Abaydyng 150 jyldyghynda Qayym aghanyng "Abaydyng aqyn shәkirtteri" atty tórt tomdyghyn shyghardyq. Abay jurna­lynyng irgesi bekidi. Júrt sýiip oqityn basylymgha ainaldy. 160 jyldyq toyyn­da da qarap qalghan joqpyz. Tórt kitap shyghardyq. Ózge de atqarghan sharualar bar.

- Sol kitaptardyng biri ózinizding "Qúnanbaydyng qughyn kórgen úrpaqtary" ghoy.

- IYә. Ol kitapqa kirgen aluan týrli oqighalardy tize bersem, jetip artyla­dy. 30-shy jyldar­dyng oi­rany, súra­pyl soghys Abay úr­paq­ta­ryn qausatyp-aq ketken. Qazaq­qa sóz arnaghan jaqsydan qalghan kóz edi-au dep eshkim ara týspegen. Túraghúl Ibrahimov (Abayúly) Álihan Bókeyha­nov, Mirjaqyp Dulatov­tarmen birge 1922 jyly, odan keyin 1927 jyly eki ret týrmege qamalyp, 1928 jyly Shym­kent qalasyna jer audarylghan. Sonda baqilyq bolghan. Ony jerle­gen jerge zauyt salynghanda sýiegin qazyp alatyn adam tabylmay, qúrylys astyna basylyp qalghan. Ol kisi óte ziyaly adam bolypty. Abaydyng ólenderin, әnderin jinau­men birge, M.Gorkiydin, Dj.Lon­donnyng shygharmalaryn qazaq tiline audarghan.

Al Abaydyng túnghysh ólender jina­ghyn "Qazaqtyng aqyny Ibrahim Qúnan­bayúlynyng óleni" degen atpen Sankt-Peterburgte Kәkitay, Túraghúl Qúnan­bayúldary dep bastyrghan Kәkitay­dyng da taghdyry may tonghysyz bolmaghan. Ómirden ótkende "Qosh, dosym Kәkish!" - dep Álihan Bókey­hanov qazanama jazghanyn aita ketsem, artyqtyq etpes.

Al, Árham Kәkitayúlyn Qúdaydan bezgen belsendiler "Feodal, juannyng túqymy, halyqqa jaqsylyq oilamaydy", - dep nayza úshyna ilip, Ózbekstannan biraq shygharghan. Sol jaqta jýrip, ol artta qalghan el-júrtyna "Apama, kóp sәlem de Múshtar jiyen, Betinen bala­lardyng týgel sýiem. Estip qaldaryndy, qapalandym, Ongharsyn, isting artyn, jappar iyem!" - dep zar tókken eken. Sol sekildi, Abay nemereleri Jaghypar, Áubәkir, Ahmetbek, Aldajar, Bal­taqay­lar, olardyng bala-shaghalary Haliyt, Shaghatay, Mýbәrak, Medghat, Jәudattar tintu, tergeu-tekseruden bir bosamapty. "Bay túqymyn qúrtu kerek" degen sóz­den mezi bolghan Abaydyng sýiikti úly Ma­ghauiyanyng Jaghypary, Ahmetbek Ys­qaq­úly ishki jaqqa, Halit Árhamúly Kók­pek­tige, Áubәkirler Ýrjargha, Niyaz­bek pen Qúlsherik kórshiles orys auylda­ryna, Aqjal, Balajal Ayagóz, Zaysan ónirlerine bezip ketken. 1932 jyly Halit Árhamúly Kókpektidegi elge at basyn tirep, Qúnan­bay atasynyng basyna baryp qúran oqymaq bolghanda bay-shonjardyng balalary qayta tóbe kórsetti dep bel­sendiler sholaq mylty­ghyn shoshanda­typty. Tergeu tekseru ke­zinde juan júdyryqtardyng qolynan tayaq jep, soyylgha jyghylghan Abay úr­paqtary az bolmaghan. Keyin bәri aqtal­dy. Asyl azamattardyng ornyn basqan bir bet qaghazdy medet etip qala berdik qoy.

Men keyde bir nәrsege qayran qala­myn. Osy bizding qazaq bas al dese, shash alatyn jat qylyqqa qalaysha jaqyn jýredi eken?!. Osy bir súmdyq әrkez ayaq­qa oralghy bolatyny nesi?! Sol zaman­men ketse bir sәri ghoy. Odan keyin de әldeneshe ret aldan shyqqanyn qay­tersin. Osy arada myna bir oqigha oiyma orala beredi. Múhtar Áuezov joghary baghalaghan ataqty kompozitor Beken Jamaqaevqa da jala jabylghany­nan habardarmyn. Onyng "Mahabbat valisi" júrttyng sýiikti әnine ainalghan kezde, búl tuyndyny Beken úrlap alypty degen pәleli sóz shyghypty. 1958 jyly Aljir revolusiyasynyng batyr da ójet qyzdary Jamiylә Buhiyter, Jә­miylә Bu­pasha jayynda filim elimizde kórsetile bastady. Sonda bir әdemi muzyka oinap túratyn. Ol saryn Be­ken­ning atalmysh әnine úqsas bolsa kerek. Sóitip, ayaq astynan Beken "úr­lyq­shy" atanady. Án iyesi daghdaryp qalghanda úly túlgha Ahmet Júbanov ara týsip, Aljir mem­leketine búl әuendi qaydan aldynyz­dar degen hat jiberipti. Olar әn әuenin efirden alghanyn aityp, jauap beripti. Beken aqtalyp, jalaqorlardyng auzyna qúm qúiylypty. Bekenning dara talanty­nan tughan әndi aljirlikter aspangha kóte­rip, kinosyn әrlese, biz onday qúdiretti әuendi oghan qimay, úry dep ruhsyzdyq tanyttyq. Ózgege degende emeshegi ýzilip, ózimizge kelgende shalqaq­tap qalatyn osy bir jat әdetten qazaq arylsa, aibyny asqaqtay týser edi-au!

- Otan soghysynan qaytpay qalghan Abay úrpaqtary az emes kórinedi.

- Aynalayyn-au, Qúnanbaevtar әuletinen 7 adam habarsyz ketti ghoy. 1995 jyly shyqqan "Bozdaqtar" degen qyzyl kitapty paraqtasan, jeti bozdaq móldirep qaraydy saghan. Aruaqtary riza bolsyn, attaryn atap keteyin. Olar Álihan, Berekehan, Joshyhan, Qalysher, Qap­sәlәm, Qúzayyr, Toqtash Qúnanbaevtar.

Osy arada oiyma myna bir jana­shyrlyq oralyp otyr. Men ony qújatqa sýienip, eske týsireyin. 1945 jyldyng tamyz aiynyng 19-ynda Halyq Komissar­lar Kenesining tóraghasy Núrtas Ondasy­nov totalitarlyq jýiening qysymynan yq­pay-búqpay, Abay әuletining alty ada­myna derbes zeynetaqy taghayyndaghan. Sol alty adamnyng arasynda qazir jer basyp jýrgeni, biyl 80-ge tolghan Ghazel Jaghyparqyzy ghana. Ol - Maghauiyanyng nemeresi, Abaydyng shóberesi. Búryn Abay úrpaqtarynan bes kempir bar edi. Mәken apa Túraghúlqyzy ketti. Endi 80-nen asqan tórteui selkildep otyr. El bolghan tústa osy Abay úrpaqtaryna da kónil bólinse degim keledi... Asyldan qalghan synyqty, súnqardan qalghan sarqytty ardaqtau arqyly keyingige ýlgi kórsetsek, nesi aiyp. Tektilikting әdemi ónegesin men Abay úrpaqtarynan bayqap jýremin. Úly aqynnyng mereytoylaryna shaqyrylmay qalghanda da tayday tula­maghanyna kuәmin. "Abay - qazaqtyn, halyqtyn, últynyng Abayy ghoy. Biz soghan rizamyz!" - dep otyrady. Abay­dyng bel balasy Maghauiya­nyng úly Jaghy­pardyng eki qyzy Ishaghy men Ghazel qazir Almatyda túrady. Ishaghy apamyz (1922 jyly tughan) Otan soghysy jylda­rynda aviasiya tehniygi bolyp, Harbin mayda­nynda kóp erlik kórsetken. Al Ghazel (1925 jyly tughan) "Qazaq­filim" kinos­tudiyasynda úzaq jyl qyzmet etip, qazaq kinosy tarihy múra­jayyn bas­qar­ghan. Abaydyng túnghysh úly Aqylbay­dyng Israyylynan tughan Kýlzipa (1925 jyly tughan) ómir boyy ústaz bolghan adam. Qonysy Shyghys Qazaqstan obly­sy, Zaysan qalasynda. Tórtinshisi Árhamqyzy Minәsh. Erkek kindikten Aqylbaydyng Álimqúl degen úlynan tughan Baghúfúrdyng úly Aydar da (1949 jyly tughan) 60-qa tayap qaldy. Múny aitudaghy basty sebep, Abay da­nysh­pan oishyl ghana emes, úrpaq ósirgen әke ekenin de eske sala ketu edi.

- Eldi kóp aralaysyz, júrt ishinde jý­resiz. Qala tirshiligi qapylys. Qazaq­tyng altyn dingegi auyl. Sol auylgha Abay shy­gharmalary, Abay ruhy jetip jatyr ma?

- Áy, joq. Shirkin, 15 million halyqtyng 5 millionynyng ýiinde Abay shygharmalary túrsa ghoy! Ol qazirshe arman kýiinde qaluda. Shyqqan kitapta­ry­nyng taralymy - 1000-2000, ary ketse 3000. Ol kimge jete qoysyn. Abaydyng ruhany dýniyesinen aqsha ayamaghanymyz jón-au dep topshylaymyn. Dýkenderge Abay shyghar­mal­arynyng ilude bireui týse qalsa, onyng baghasy qúryq boylatpaydy. Elbasy ar men namysqa balaghan Abay shygharmala­ryn Otanymyzdaghy últ pen etnosqa týgel jetkizuding bir jolyn qa­ras­tyru kerek siyaq­ty. Al syltau aityp, naryqty kól­deneng tartyp, soza bersek, jahandanu zamanynda Abay ruhy shang qauyp qala ma de­gen qaupimdi de algha tartqym keledi. Áriyne, lәiim men qa­te­leseyin. Qalalardaghy kitap dýkenine bas súqsang orys aghayyndardyng Pushkin men Ler­montovyn, ózge de sóz ústaghandary­nyng shygharmala­ryn kóresin. Olardyng aqsha­ny qaydan tabatynyn qaydam. Qúdaygha tәuba, ensemiz tiktel­di ghoy. Eko­nomikamyz ósu ýstinde. Endeshe, Abay shyghar­m­alaryna "jenildik" beru kerek-aq. 150 jyldyghynda әp-әdemi ensiklo­pediya shy­ghardyq. Odan keyin ol janar­tylghan joq. Siyrek kitap­tar­dyng birine ainaldy. Abaydyng balalargha arnaghan ensiklope­diyasyn shygharu mәselesin de qozghap jýrmiz. Áriyne, men jeke basqa tabynudy qalamay­myn. Biraq Abaydan taghylym alu jaghyn úmytpasaq eken. Osy kýni jemqor degen bir pәle shyqty. Eger olar Abay­dyng últyn sýie otyryp, halqyn qalyng úiqydan oyatu ýshin ashy mysqylmen minep-shenegen ólenderi men qarasóz­derin oqy­sa tyiylar ma edi? Halyq­tyng nesibesine búiyrghan bay­lyq­ty talan-tarajgha salyp, qarynnyng qúly bolmay, últyn qúrmetteytin, qazynagha salghan qolyn keri alyp, qorqau qasqyrday jatyrgha shabuylyn toqtatar ma edi? Qalay desek te  úly Abay - Ibrahiym-Abay bizge abay bol dep ketken.

- Shәkәrimning 150 jyl­dyghy tayau qaldy. Búghan Abay qory ne tirlik jasap jatyr?

- Qor memlekettik meke­me emes, sauda-sattyqpen de aina­lyspaydy. Ruhany qún­dy­lyqty qaryn baylyghynan joghary qoyatyn, Abayyn ar­daq­tym dep biletin, últymnyng úiytqysy dep taniy­tyn aq niyetti azamat­targha arqa sýieydi. 15 jyl ishinde atqar­ghan azdy-kópti jú­mystyng shet jaghasyn jo­gharyda aittym. Biz Abay men Shәkәrim múrala­ryn júrt­shy­lyqqa jetkizu jolyn­da jaghymyz ben ayaghymyz talghansha júmys jasap kele­miz. Abaydyng aqyndyq qúdi­retin, Shәkәrim­ning filoso­fiya­lyq oy bay­lamdaryn jas úrpaqqa nasihat­tay­myz. Kel­denbay Ólmesekov degen azamat Shәkәrim men Abay әnderining tu ústau­shy­sy bolyp keledi. Bayaghy Jayau Músaday el aralaydy. Shaghyn auyldan bastap, ýlken qalalardaghy mektepterde bolyp, eki alyptyng әni men ólenin júrtqa tanys­tyryp, talaby bar úl-qyzgha ýiretedi.

Búl arada eng basty aitsam degenim mynau edi. Zaman janardy, qogham ózgerdi. Qazir elding kónilin sózden góri, kórinis kóp audarady. Sony eskerip, Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamasymen dýniyege kelgen "Mәdeny múra" baghdarla­masy ayasynda birneshe taqyrypqa top­tastyrylghan, 15-20 miynóttik telehabar týsirudi oilastyrghan edik. Onda Abay úr­paqtary, shәkirtteri, kindik qany tamghan ataqonysy bar, bәrin qamtysaq degenbiz. Abay úrpaqtary kim degende, mynalar edi desek, Abay, Shәkәrim tughan meken qan­day bolghan dese, mine dep al­dyna jayyp salsaq, Abay men Shәkәrim múralarynyng janashyry, zertteushileri myna adamdar desek, kez kelgenning nazaryn birden auda­rary anyq. Osyny qalay iske asyramyz dep oilanyp-tolghanyp, kim kómek qolyn sozady dep jýrgende Mәken apay Túraghúlqyzy, Qayym agha Múhamedhanov, ózge de birneshe arystar ómirden ótip ketti. El men jer, Abay, Shәkәrim, olar­dyng izba­sarlary turaly aitady-au degen kóne­kózder seleuley seldirep barady. Sózim jalang bolmasyn, telehabardy "Mening Abayym", "Abaydyng aqyn shә­kirt­teri", "Jiydebay", "Shәkәrim" jәne basqa taqyryptargha toptastyrghan bola­tyn­byz. Tipti, búl habarlardy orys tilinde shygharu josparyn da qúrghanbyz. Ýidegi kónildi bazardaghy naryq búzady dep bәri qarjygha kelip tirelip, әdemi oy torda qamalyp otyrghan jayy bar. Demeushige kóz satqan biz ghana emespiz, kóp. Sodan keyin azamattardyng esigin qagha beruge batylyng bara bermeydi. Áytse de, jaqsy jandardyng bar ekenin, bizding betimizdi basyp jýrgenimizdi ózderi ait­qyz­bay bilip habarlasatyn, qamqorlyq kórsetip jatatyn, últyn sýigen úl-qyzdargha degen alghysymdy erekshe aitqym keledi. Biz birazdan beri Abay qoryn memleket qamqorlyghyna alsa, eng bolmaghanda oblys budjetinen tiyn-teben qarastyrylsa degen tilegimizdi aityp jýrmiz. Uәde bergender bar. Nәtiyjesi úzyn arqan, keng túsau kýiinde qalyp qoida. "Eshten - kesh" degen ghoy, Shәkәrimning toyy qarsanynda ol ótinish tizgin ústaghandardyng qúlaghyna jetip oryndalsa, úlylar ruhy taghy da bir asqaqtar edi-au!

Shәkәrimning 150 jyldyghyna bir jylgha jetpeytin uaqyt qaldy. Qazaqtyng osy zamanghy batyr úly Toqtar Áubәkirov  toydy әlemdik dengeyde ótkizu jóninde byltyr Ýkimetke saual joldaghan edi. Odan beri de biraz uaqyt ótti. Seng qozgha­lar degen ýmit bar. Degenmen, asyghystan aulaq bolu ýshin erte qimyldaghangha ne jetsin. Abaydy tolyq tanyp, bile almay jatqanda, Shәkәrim әlemi ainaday aiqyn deuge әli erte. Osy úly toyda onyng san qyrynan sanamyzgha sәule týsse, qane. Ol ýshin oishyldyng әlemin sala-salagha bólip, qarastyru kerek. Jәne aqyn Merghaly Ibraevtyng Shәkәrim turaly piesasy bolghan. Sony sahnagha qoyyp, Shәkәrim­ning kesek túlghasyn halyqqa kórsetsek, núr ýstine núr bolar edi. Sózdi sóz týrtedi. Búryn Semeydegi Abay teatry Abaymen bastalyp, Abaymen jabylushy edi. Qazir sol ýrdis joyylghan. Sony qalpyna keltirip, Abay, Shәkәrim shygharmalarymen teatrdyng esigin ashyp, shanyraghyn biyiktetsek, esh útylmas edik. Búl ýrdis úrpaqqa ýlgi bolyp qalar edi. Eger biz osyny orynday alsaq, Abaydyn, Shәkәrimning shalqar oiyna qanyghar edik. Abay kim, Shәkәrim kim degen súraqqa jauap alyp, daralardyng daralyghy ta­ny­lar edi. Abaytanushy, bilimdar ghalym Mekemtas Myrzahmetov: "Abaydyng aqyn shәkirtterining ishinde Shәkәrimning orny bólekshe, ol Abay shәkirtterining ishindegi bas shәkirti dep atalady. Óitkeni, onyng aqyndyq ónerimen qosa, oishyldyq terendigi, filosofiyalyq tolghanystary óz zamany ýshin tendesi joq qaytalanbas ruhany qúbylysqa ainaldy. Abaydy tereng tanyp bilgender ghana, Shәkәrimning oishyldyq tabighaty­na adaspay jol taba almaq" - deydi. Búl qospasyz shyndyq. Biz osynyng týp tórkinin terennen qozghap asha alsaq, býkil dәuirdi úghynyp, aqyl-oydyng ke­nine qanyghar edik. Zamannyng qúly bol­may, úly bolghan, bolystyqqa talasqan bolymsyzdardy, qulyq saughan qulardy, el arasyna sóz tasyghan arsyzdardy, tatymsyzdardy, maldan basqa kóreri joq kórsoqyrlardy, partiya qúryp, eldi ala tayday tulatqan paryq­syzdardy, kisi aqysyn jep, halyqty qan qaqsatqandar­dy, ózin zor sanap, kedey men kembaghal­dardy qor sanap, tengermey tentiret­kenderdi ayausyz әshkerlegen osy arysta­rymyzdyng ruhany dýniyesi júrtqa jetse, aq pen qaranyng qandaylyq ekenin ajyratar edik. Osynyng bәri әr qyry­nan zerttelip, zerdelenip merzimdi basy­lymdarda jaryq kórumen birge, kitap bolyp shyghyp jatsa, ol sheneunikterding aldynan asyp, qarapayym halyq qolyna tiyse, útymdy bolar edi. Jalpy, halyq­pen birge bolyp, artynan sóz ertpegen adam sol halyqpen birge jasaytynyn osy eki oishyldyng qayta týlegen ekinshi ómirinen kóruge bolady. Shәkәrimge deyin Abay synyq qanat qyrannyng kýiin keshse, endi qanaty býtindelip, qazaq saharasyn sharlauda. Jaqsynyng sharapa­ty mol ghoy. Abay sәulesi Shәkәrimge, ózge de izbasarlaryna, býkil qazaqqa týskeni shyndyq. Qazir núrlanu ýstinde.

Taghy bir oiymdy aita ketsem dey­min. Úly adamdary bar el onyng atauly jyldaryn atap ótpey túra almaydy. Ár toy sayyn olardyng tughan jerinde myn­daghan ýy tigip, odan ózge de júmystardy atqarugha az qarjy ketpeytini belgili. Mysaly, Abaydyng 150 jyldyghynda qos-qolandy qospaghanda 2 myngha tarta ýy tigildi. Toy taraghan song orny omy­rayyp qal­dy. Bir jaghynan onday sәn-saltanat­syz últtyq ýlgindi kórsete de almaysyn. Sol sebepten, toy ótetin jer­ge bir keshen salynsa, ol keyin turizm mekenine ai­nalsa degen qiyal meni keyde terbep kete­tini bar. Áriyne, qazaq ýidi sol kýiinde saqtau qiyn. Áytse de, ozyq zamanda soghan say keletindey úzaq túratyn әdemi bir ýy formasyn oilastyrsaq qayter edi? Onday keshen boy kóterse, әr on jyl sayyn Abay, Shәkәrim, Múhtar, ózge de arystarymyzdyng mereytoylary sol jerde jalghasyn tauyp jatar edi. Bir shyghynmen kóp shyghynnyng orny jabylar edi.

IYә, aita bersek әngime kóp. Birin-biri tolyqtyrghan úlylardy Qúday qazaq ózgeden qalmasyn, terezesi tenesip, iyghy tik jýrsin dep bergen bolar. Sony baghalay bilu tolqyn-tolqyn úrpaqtyng qaryzy men paryzy dep bilemin. Tәube deyik, elimiz auqatty, halqymyz sauatty, kózi ashyq, kónili oyau. Osynday kýndi armandaghan Shәkәrim Qúdayberdiúly: "Ibrahim myrzanyng túraghy qazaq ishi bolghandyqtan, qadiri azyraq bilindi. Olay bolmaghanda Dәnishpan, Ghúlama, Filosof edi. Qor elde tudy da qor bolyp ótti" - dep ókinse, bolashaqtan ýmitin ýzbegen sóz zergeri Mirjaqyp Dulatov: "Zәredey shýbha etpeymiz, Abaydyng ólgen kýninen qansha alystasaq, ruhyna sonsha jaqyndarmyz. Ýnemi búl kýide túrmas, halyq agharar, óner-bilimge qanar, sol kýnderde Abay qúrmeti kýnnen-kýnge artylar" - deydi.

Shәkәrim sózi kóp oigha qaldyrady. Tórt qúbylandy әrkez týgendeudi eskertedi. Oqu-bilimsiz onalmayty­nyndy menzeydi. Qaranghylyq - qapas tirlik deydi. Ol zaman ketti. Sauatty­lyqty sapasyzdyq iylep ketpese bolghany. Keyde Shәkәrim aitqan ókinish osy kýni de kezdesip qalatynyn qalay jasyra alarsyn.

Al Jýsipbek sózi shyndyqqa ainaldy. Abay qazaqtyng aibary men ary boldy. Endi Shәkәrimdi de osylay tanyp bilsek degen ýkili ýmitti jamaghattyng aldyna kóldeneng tartqym bar.

- Mazmúndy әngimenizge rahmet.

Ángimelesken Sýleymen MÁMET.

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Ibrahiym-Abay - abay bol degen qazaqqa»
«Egemen Qazaqstan» gazeti