Qamshy - qazaq halqynyng ba­yyrghy kezdegi sharuashylyq, mә­deny ómirinde asa keng tara­ghan, «kólikti aidap jýrgizu ýshin qoldany­la­tyn, taspadan әrtýrli núsqada týiip, tobylghy nemese basqa zatqa saptap jasaghan ejelgi at aidauysh qúraldardyng biri, er-túrmannyng bir qúramy». Biraq qazirgi kezde osynday qarapayym qamshynyng óz «qúpiyasy» baryn kóbimiz anghara bermeytin tәrizdimiz. «Qamshy» úghymynyng qúrylymdyq mazmúny aitarlyqtay kýrdeli, óitkeni atalmysh úghymnyng atauy retindegi búl sóz, bir jaghynan, tildik tanbalar jýiesining birligi (edinisasy) bolsa, ekinshi jaghynan, etnomәdeny jýiening birligi (edinisasy) bolyp tabylady. Sóitip, tildik tanba men mәdeny tanbanyng toghysyndaghy búl úghymdy aldymen tildik jýiening birligi retinde tarihy jәne qazirgi kez túrghysynan qarastyrugha bolady.

Qamshy - qazaq halqynyng ba­yyrghy kezdegi sharuashylyq, mә­deny ómirinde asa keng tara­ghan, «kólikti aidap jýrgizu ýshin qoldany­la­tyn, taspadan әrtýrli núsqada týiip, tobylghy nemese basqa zatqa saptap jasaghan ejelgi at aidauysh qúraldardyng biri, er-túrmannyng bir qúramy». Biraq qazirgi kezde osynday qarapayym qamshynyng óz «qúpiyasy» baryn kóbimiz anghara bermeytin tәrizdimiz. «Qamshy» úghymynyng qúrylymdyq mazmúny aitarlyqtay kýrdeli, óitkeni atalmysh úghymnyng atauy retindegi búl sóz, bir jaghynan, tildik tanbalar jýiesining birligi (edinisasy) bolsa, ekinshi jaghynan, etnomәdeny jýiening birligi (edinisasy) bolyp tabylady. Sóitip, tildik tanba men mәdeny tanbanyng toghysyndaghy búl úghymdy aldymen tildik jýiening birligi retinde tarihy jәne qazirgi kez túrghysynan qarastyrugha bolady.

Býgingi kýn túrghysynan qaraghan­da, qamshy sózining týbir men qosymsha­dan qúralghany bayqala bermeydi. Al tarihy túrghydan búl sózding týbiri - qam; al -shy (malshy, eginshi tәrizdi sózderde kezdesetin) qosymsha. Alayda qazirgi qazaq tilinde qam týbiri jeke qoldanylmaydy. Al orta ghasyr týrki tilderinde, sonday-aq qazirgi tuystas tilderding keybirinde (tuva, tofalar, altay, sary úighyr, hakas, t.b.) qam «baqsy» degendi bildiredi. Qarayym tilinde qamshy sózi «sha­man» maghynasynda júmsalady. Búl salystyrulardan «baqsy» maghynasyn bildiretin sózding erterekte birde qam, birde qamshy týrinde aitylghanyn bayqaymyz. Osylaysha eki týrli túlghada jarysa qoldanylatyn sózder oqta-tekte kezdesip otyrady, mysaly, diqan-diqanshy; mer­gen-mergenshi, «Jýzden ­jýirik, mynnan ­ mergenshi» deydi qazaq maqaly. Áuelde qamshy sózi qazaqtarda da «baqsy, shaman» maghynasynda júmsala kelip, ekinshi bir zattyng atauyna kóshken bolu kerek dep joramaldaymyz. Búlay boluy, әriyne, kezdeysoq emes. Oghan sebep, bayyrghy kezde qamdar nemese qamshylar (qazirgishe aitsaq - baqsylar) qoldaryna kóbine shybyrtqy alyp oinaytyn bolghan. Ony qamnyng nemese qamshynyng shybyrtqysy dep ataghan. Birte-birte qamshy sózi әri «baqsy», әri «shybyrtqy» maghynasynda qoldanyla bastaghan. Uaqyt oza kele keybir týrki tilderinde, onyng ishinde qazaq tilinde, qamshynyng «shybyrtqymen oiyn salushy adam» degen bastapqy maghynasynyng qoldanystan shettey týsuin parsy tilinen engen bahshy, qazaqsha baqsy sózi jedeldete týsse kerek.
Aqiqat ómirdegi ýnemi qaytalanyp otyratyn jayttar (stereotipti situasiyalar) sanada ornygha kelip, ekinshi bir rette­gi atalymgha (nominasiyagha) negiz bolady. Bir nәrseni qamshymen salystyru, atqa qamshy úratyn jaq, atqa minetin jaq, t.b. qamshy boyy, qamshylarjaq, attanarjaq tәrizdi ólshem, baghyt-baghdar ataularynyng jasaluyna, yaghny ekinshi rettegi atalymgha úiytqy bolghan.
Qamshygha baylanysty aitylatyn maqal-mәtelder men túraqty sóz oram­darynyn, presedentterding tilde jii kezdesui onyng etnos ómirinde asa manyzdy oryn alghandyghyn bayqatady. Búl ai­tylghandy tómendegidey tildik materialdan angharugha bolady:
Basyna [tóbesine] qamshy oinatty «qorlyq, zorlyq-zombylyq kórsetti»; Biylik qamshysy «biylik iyesining qolyndaghy kýsh»; Dau tórt búryshty, qamshy eki úshty «daudyng sebebi әrqily, biraq sheshimi ne «aq», ne «qara» (ayypsyz ýshin «aq», aiypty ýshin «qara»); Qamshy bilemdedi a) «qamshynyng saby men órimin qosyp, eki býktep ústady, salmaqtady»; ә) qyr kórsetti, júdyryq kórsetti, qoqandady, kijindedi»; Qamshy bop tiydi «janyna qatty batty»; Qamshygha qamshy qaytardy «kýshke kýsh kórsetti»; Qamshy jedi [kórdi] «soqqy kórdi, tayaqqa jyghyldy»; Qamshy júmsady «sabady, soqty»; Qamshy qúrly kórmedi «esh auyrsynbady»; Qamshynyng astyna aldy «qatty sabady, soqty, úrdy»; Qamshysynan qan sorghalaghan [tamghan] «qatygez, qatan, qahary kýshti»; Qamshysynyng úshyn bermedi «bolyspady, jәrdem etpedi, qaraylaspady; jamandyq jasady, opasyzdyq istedi»; Qamshy siltep keldi «talaydan beri egesip keldi»; Qamshy tastady [tastasty] «daulasqan, talasqan eki jaq biyding aldynda jerge qamshylaryn tastap, sóz kezegin aluy»; Qamshy týtedi «tayaq jauyp ketti, soqqylaghan qamshy jaudy»; Qamshy úrghyzdy «tayaqtady, úrdy, soqty; dýre soqty»; Qamshy úrdy «kýsh saldy»; Qamshy ýiirdi [oynatty] a) «sabaugha ynghaylanyp, qamshyny shyr ainaldyra esip qorqytty, ýreylendirdi»; ә) «jan alqymgha aldy, qauip tóndirdi»; Qara qamshy «qara kýsh iyesi, qaharly, óktem adam»; Qamshyday tiydi «qatty batty»; Segiz órim qamshy «segiz taspadan órilgen qamshynyng týri»; Qyrghyz órim qamshy «óte tyghyz etip, jinishke taspadan júmyrlap órilgen qamshy»; Búzautis qamshy «jalpaqtyghy 60-70 milliymetrdey taspadan órilgen, on eki órimdik dyrau qamshy»; Imanyna qamshy baspady «renish-ókpesi bolsa da, ataq-abyroyyn syilady»; Kózge qamshy tiygendey «shyr kóbelek ainaldy, shyjbalandady»; [Atyna] qamshy basty [saldy] a) «qamshylady, qamshy astyna aldy»; ә) «kýsh saldy, nazar audardy, qolgha aldy, kiristi»; Qamshy saldyrmady a) «iyesining oiyn qamshy baspay-aq týsindi, zulady»; ә) «bir isti oryndaugha kelgende sóz aitqyzbay, óz betimen iste­di, ynta-jigerimen oryndady»; Qamshy boyy «qamshynyng saby men órimining úzyndyghynday qashyqtyqty bildiretin halyqtyq ólshem»; Qamshy salym jer «óte jaqyn qashyqtyqty bildiretin halyqtyq ólshem»; Qamshy boldy «sebep boldy, týrtki boldy»; Qamshynyng úshyn jalghady «at izin suytpady, habarlasyp túrdy»; Qamshy saldyrdy «boldyrdy, sharshady»; Qamshy salmady «qamshy tiygizbey jýrip otyr­dy»; Qamshysyn alyp keluge [beruge] jaramady «shirik, byljyr, qolynan dәnene kelmeytin kisi maghynasynda»; Qamshy tiygizbedi a) «astyndaghy atyna qamshy salmady, úrmady»; ә) «qamshy saldyrmady, zulady, zaulady»; Qamshy tiymegen «asau at turaly»; Qara sózdi qamshy qyldy «sózge des bermey sóiledi»; Qatyn óldi - qamshynyng saby syndy «әieli ólip, ómir boyghy seriginen aiyrylghan er adam turaly»; Salt basty, sabau qamshyly «Sybay-syltang jalghyz basty, ýilenbegen boydaq (adam)»; Sauyryna qamshy tiydi «ómir, túrmys qysymshylyghyn kórdi, tauqymet tartty»; Sózi qamshy boldy «aytqany týrtki boldy, әser etti»; Qamshyger «qamshy úrysyna myqty, qanyq adam, soyyl soqqysh, soyylgha sheber»; Qamshygerlik «qamshy úrysyna myqtylyq, soyyl soqqyshtyq; qamshy sayysyna tәn she­berlik»; aghash qamshy kóp bolar, attanarda joq bolar «jayshylyqta kóp, izdegende joq»; balagha tәrbiye, qamshygha býldirge kerek «ónege-tәrbie bolmasa, bala qolda túrmay betimen ketedi, qayysbauy bolmasa, qamshy qolda túrmaydy».
Aqiqat dýniyening ýzigi retindegi qamshynyng sanada sәulelengen qarapayym beynesining (obrazynyn) oisuret (kartina) týrinde jaryqqa shyghuyn myna bir mәtin joldarynan aiqynyraq angharugha bolady.
Qaraghayly kódik boyynda,
Qamshym qaldy oiynda:
Býldirgesi - búlan terisi
Órimi - qúnan bilding qayysy
Shyrmauyghy - altyn,
Saby - jez, -
deydi XV ghasyrda ómir sýrgen Dospanbet jyrau [«Aldaspan», 1971]. Bayyrghy aqynnyng osy óleninen qamshynyng órim, sap, shyrmauyq (býrkenshik), býldirge (býldirgi) tәrizdi bólikterden túratynyn bayqaymyz. Qamshy ústap kórgender býldirgening «qayysbau» ekenin jaqsy biledi. Búl jerde býldirge sózining de týp-tórkinine nazar audara ketuge bolady. Áuelde búl sóz bilek+ildirgi týrinde aitylsa kerek. Dybystyq jaqtan yqshamdalyp ózgergen sózder tilimizde az kezdespeydi. Mysaly, keybir pikirlerge qaraghanda, eki sózden qúralghan bilek+jýzik tirkesining yqshamdaluy nәtiyjesinde bilezik atauy payda bolghan.
Qamshynyng búdan basqa da kekildik (shashaq), bauyrdaq tәrizdi bólikteri bar:
Jylqynyng súlu bolar sýrtektisi,
Súludyng qasqayady kýrek tisi.
Qamshyny bauyrdaqty eki býktep,
Jigitting ýige kirer jýrektisi [«Qazaq tilining týsindirme sózdigi», 1976.].
Qamshy turaly birshama jinaqtalghan aqparattardy «Qazaq sovet ensiklopediyasynan» (QSE) kezdestire alamyz. Júmsalu ornyna qaray ol at qamshy, arba qamshy, týie qamshy, soqa qamshy dep atalsa, órimine qaray tórt taspa qamshy, bestas­pa qamshy, segiz órim, qyryq órim qamshy, on eki taspa qamshy dep atalady [Qazaq Sovet ensiklopediyasy, 1975.].
Qamshynyng kishkene shaghyndau týrin aimaqtyq tilde tay qamshy dep ataydy: «Tóbesinde túlymshaghy bar dóngelek taqiyasy, qolyna ústaghan tay qamshynyng sabynan sәl úzyn jinishke qara tayaghy ózine ghana jarasqan» (Esenjol Dombay. «Jaman Jәutik», 1980, 205-6.).

Qúryltayshy akademik I.Ke­nes­baev­tyng «Qazaq tili­­ning fra­zeologiyalyq sózdigin­de» [1977] qamshymen baylanysty tú­raq­ty sóz oramdary, sonday-aq akad. Sh.Sh.Sarybaev, professor O.Na­qysbekov, Gh.Qaliyev syndy dialektolog ghalymdardyng jinap, ja­riyalaghan enbekterinde qamshy jәne onyng týrlerine qatysty sózder, mysaly, espe, sapalyq tәrizdiler, sonday-aq qam­shynyng atjýrgish, salt qamshy, atsoghar, shybyrtqy sekildi týrlerin bildiretin jergilikti ataular molynan kezdesedi. Sonday-aq prof. Sh.Sh. Sarybaevtyng ghylymy basqaruymen baspagha dayyn­dalghan «Qazaq tilining aimaqtyq sóz­digi» [2005] degen kólemdi újymdyq en­bekte qamshymen baylanysty edәuir etnomәdeny derekter kezdesetinin atap aitugha bolady. Biz búl jerde jergilikti ataulargha toqtalyp jatpaymyz.
Qamshy sabynyng tobylghy, yrghay, elikting siraghy tәrizdi t.b. zattardan jasalatyny belgili. Ásirese, tobylghy sapty qamshy jii kezdesedi, onyng sebebi tobylghynyng erekshe myqtylyghyna, ony etnomәdeny újymnyng sanasynda erekshe qadir tútatyn zat ekenine baylanysty boluy mýmkin. Qansha jýirik bolsa da, qa­zanatqa bap kerek, qasiyetti qamshygha to­bylghydan sap kerek deytin sóz oramy osyny anghartady (búl maqaldy belgili pe­dagog-ghalym Rysbay Sәtimbekovten estidik).
Keybir órimshiler at qamshynyng sabyn qayystyng ózinen tyghyz etip óredi. Ony órme sapty qamshy deydi. Qamshyny, negizinde, myqty qayystan óredi. Týieli elde shider, shylbyr, qamshy, t.b. týiening qúiyrshyghynan isteledi. Al qúiyrshyq degenimiz - «týiening úzyn qúiryq terisining ortasynan tilgendegisindey etip bólek alghan teri» [Sebepov Ghúlamqayyr. Týie jәne onyng әbzeli turaly qysqasha ataular // Izvestiya Kaz. FAN SSSR. Ser. yazyka y liyteratury. 1944, № 1]. Qamshy óruding sheberlerin qazaqtar órimshi dep arnayy ataghan. Keybir órimshiler әdette órimning úzyndyghyn qamshy iyesining tútamyna layyq óruge tyrysqan. Órim­shilikte aitylatyn myna sóz osy bir erekshelikke baylanysty boluy kerek:
- Assalaumaghaleykým (1-tútam)
- Álikassalam! (2-tútam)
- Jol bolsyn! (3-tútam)
- Áley bolsyn! (4-tútam)
- Qayda barasyn? (5-tútam)
- Tobylghy saygha baramyn. (6-tútam)
- Oghan nege barasyn! (7-tútam)
- Qamshy sapqa baramyn. (8-tútam).
Búdan bayqaytynymyz, «Segiz auyz sóz» - «segiz tútam» - órimshilerding ortaq ólshemi. Órimshilik - erekshe óner.
Qamshynyng qyrghyz órim, qyryq segiz taspa deytin týrleri bar. Bes tas­pa qamshyny key jerlerde besqasqa dep ataydy. Qamshynyng taspadan ózek salynghan týrleri: doyyr qamshy, búzautis sary ala qamshy, dyrau qamshy. Songhy tirkestegi dyr sózin dyrday jigit degen túraqty teneu qúramyndaghy dyr synarymen tórkindes deuge bolady.
Dyr qamshy, dyrau qamshy degen túraqty tirkesting maghynasy «ýlken», «myqty» qamshy degendi bildiretini belgili. Biraq dyr, dyrau sózderining jeke alghandaghy maghynasy týsiniksiz. Bizding bayqauymyzsha, búl sózderding týp-tór­kini (etimologiyasy) dýre soghu, dýre salu degendegi dýre sózimen baylanysty. Múndaghy dýre - parsynyng dýrre «qamshy» degen sózi. Til-tilde sózding maghyna­lyq renkin kýsheytu ýshin maghynalary mәndes sózderdi qabattastyra júmsau tәsili (pleonazm) kezdesip otyrady: samal jel, ystyq aptap, aq qar, kók múz, aq shanqan (shanqan - «aq» degen sóz), t.b. Áuelde osylar tәrizdi dýre qamshy týrinde aitylyp, kele-kele dybystyq ózgeristerge úshyraghan. Sózding dýre degen jinishke týri juan dybystalatyn qamshy sózimen dybystyq bir yrghaqta aitylu barysynda dyrau, dyr bolyp juandaghan. Kórkem әdebiyette, sóileu tilinde dyrau qamshy da, dyr qamshy da jii qoldanylady:
Mynau, mynau, mynauym,
Sekseuilden búrauym.
Alysqanda shaq kelmes
Alybyng men dyrauyng (I. Jansýgirov).
Dyrau qamshy men dyr qamshynyng maghynasy birdey, tek birinshisi - jal­py­halyqtyk sipattaghy, ekinshisi - ai­maqtyq qoldanystaghy ataular: «Qadisha dyr qamshyny bilemdep aldy da, may qúi­ryqtyng túsyn shamalap: «Ket!» - dep tartyp kep jiberdi (Asqar Toq­ma­gham­betov). Mysal «Qazaq tilining tý­sindirme sózdiginen» [5-tom, 1980] alyndy.
Soghys-úrys qaruy retinde qol­da­nylatyn qamshynyng dyrau, birtar­tar, besqasqa tәrizdi, sonday-aq qazúyaly qam­shy degen týrleri bar. Qazúyaly qamshy «Qissa Nәrikbay Shora» jyrynda kók qaru (úrys-soghys qaruy) retinde aitylady:
Qazúyaly qamshymen
Keltirip basqa salady.
Bastan aqqan qara qan
Omyrauyn jabady [Babalar sózi. A., 2002].
Qamshy qylysh, aldaspan tәrizdi t.b. úrys qaruy sanatyna jatatyndyqtan, Han ordasyna qamshymen kirgizbeytin bolghan.
Álihan Bókeyhannyng tughan inisi Symahan Bókeyhan tóre shejiresinde Tólebaydyng qamshysy degen ataqty qamshy bolghandyghyn aitady. Zamanynda Tólebay batyr, erjýrek bolghan. Shejiredegi derekte Tólebaydyng әkesi - Janghozy, onyng әkesi - Meyram; Meyramnyng әkesi - Qaraqoja. Qaraqoja alty Alashqa mәlim arghyn Dayyrqoja biyding balasy delinedi.
«Tólebaydyng qamshysy 7 qadaq, týie terisinen jasalghan, bir shegesi joq. Osy kýni Tashkent muzeyinde» kórinedi [«Júldyz», 2003, № 3]. 7 qadaq, qazirgishe aitsaq - 4,5-5 keli. Osy shejirede aitylghan әuezege qaraghanda, Tólebay tóre әigili qamshyger bolghan. Qamshy sayysyna myqty adamdy qamshyger dep ataydy. Qarsylas adam qamshygerding ong jaghyna shyqpaugha tyrysady.
Búl aitylghandar - qamshyny úrys qúraly retinde kórsetetin әueze mәtin. Áuezedegi Tólebaydyng qamshysy degen túraqty qúrylym - qamshy iyesining әleumettik mәrtebesining erekshe ekenin kórsetetin mәdeny mәndilik.
Qamshyny anshylyqta da qoldana­dy. «Qasqyrgha qyryq segiz taspa qam­shydan artyq qarudyng keregi joq» (Gh.Mýsirepov). Taspalaryn tórt qyrlap tilip, arasyna taspadan ózek salyp órgen qamshy anshynyng qúraly retinde qoldanylady.
Anshylyq kezinde, úrys-soghystarda qamshy salyp, olja týsirgen qamshygerge qamshy sybaghasy beriletin bolghan. Múnday qúqyqtyq salt - qazaqtardyng dәstýrli mәdeniyetindegi kómeski kom­ponentterding biri. Jogharyda ai­tyl­ghandargha sýiene otyryp, qamshyger leksemasynyng mazmúnynda «qamshy sayysyna myqty adam» degen úghymgha qosa qamshy iyesining erekshe әleumettik mәrtebesin bayqatatyn etnomәdeny aq­parattyng bar ekenin angharugha bolady.
Qamshymen baylanysty liyn­gvo­semantikalyq tanbanyng maz­múnynda qúqyqtyq qa­tynastardy retteuge baylanysty aq­parattar da bar. Solardyng biri qamshy qazylyq dep atalady [Qaydar A. T. Tysyacha metkih y obraznyh vyrajeniy. Alma­ty, 2003]. Bayyrghy aqiqat ómirde biyge jýginuge kelgender biyding aldyna qamshy tastaytyn bolghan. Atalmysh ýirenshikti, daghdyly jaghdayat (stereotiyp-situasiya) qúrylym týrinde újymdyq sanada oryn tepken. Sanadaghy osy tanymdyq qúrylym qamshy qazylyq degen tildik tanba arqyly obektivtengen. Búl sózding mәni (semantikasy) dau-damaydy «úrys-soghyssyz», biyge jýginu arqyly sheshuge bolady degendi anghartady. Halyqtyq yurisprudensiyada aitylatyn túraqty tirkesting biri - kóz qúny. Kóz qúny qamshy siltep oinaghanda, ya bolmasa tóbeleskende kózge qamshy­nyng úshy tiyip, qarsylasynyng kózin aghyzsa, qamshy siltegen adam kóz qúnyn tóleytin bolghan. Qúqyqtyq saladaghy dau-damaydyng búl týri kóz qúnyn tóleu arqyly rettelip otyrady. Sondyqtan kóz qúny mәdeny semantikalyq jýiedegi birlikting tanbasy dep tanylady.
Jylqyshylar sharuashylyq úiym­dastyruda qamshyny asau ýiretuding qúraly retinde qoldanghan. Asau attyng ýstingi ernine qamshynyng býldirgesin kiygizip, sabymen búrau salady. Múny shúra salu deydi. Shúrany әdette shu asaugha salady. Úly suretker M.Áuezovting «Abay jolynda» Ospannyng asau taydy ýiretetin túsynda shúraylap degen sóz bar. Shúra saludy jazushy shúraylau degen núsqada qoldanghan: «Biraq ózge asaudan kórmegen yzany kórip, eki jyghylyp alghan Masaqbay aq taygha qatty yzalanyp alghan. Qúlaqtan basyp, búghalyqpen buyndyryp, eki ezuin shúraylap, taydy ólerdey jazalaghan» (M.Áuezov. Shygharmalar jinaghy, 3-t. 205-b.) Búl jerde belgili jazushy Núrqasym Qazybekting «Shúra» (Almaty: Jalyn, 1980 j.) dep atalatyn povesining bar ekenin oqyrmandar esine sala ketkenimiz jón.
Qamshynyng egindi auylda qol­danylatyn bir týri balaqpan dep atalady. Jergilikti til erekshelikterin zert­teushilerding kórsetuinshe, balaqpan «úrghanda tarsyldaytyn úzyn qol biyshik» [Qazaq tilining dialektologiyalyq sózdigi, 1969.] ~ Balaqpanmen tary pisken kezde eginge týsken qústy ýrkitedi. Qamshy týrining balaqpan atalu sebebi: kayystyng úshyna attyng birer qylyn jinishke etip órip, baylap qoyady. Osy baylanghan ba­laq jip qamshyny osa tartqanda tars etken ashy dybys shygharyp, tary atauly­nyng qas jauy shymshyq, torghaylardy ýrkitedi. Shymshyq momaqansyp jýrip, bir moyyn jerdi jep qoyypty degen túraqty sóz osy orayda aitylsa kerek. Múndaghy bir moyyn jer - tary egistigining ólshemi. Bir moyyn jer - bir ýili jannyng iship-jeminen artylatynday tary alynatyn egistik jer degen etalondyq ólshem. Búl jayt «qamshy» úghymynyng tek malmen ghana emes, tanymdyq sanada beynelengen aqiqat dýniyening ózge de ýzikterimen sybaylas baylanysyn kórsetedi.
Bayyrghy kezdegi tildik-mәdeny qoghamdastyqta qamshy tanbasynyng semantikasynda etiykettik әrtýrli aqparattardyng bar ekeni bayqalady. Mysaly, erterekte «ýige qamshyny býktep alyp kiru» әdeptilikti bayqatady dep eseptegen [Budagov L. Sravniytelinyy slovari tureskih narechiy. T. 2. SPb., 1871]. Qamshyny salaqtatyp nemese shoshaytyp kirudi әdeptilikke balamaghan, onday adamnyng ózinen búryn qamshysy ýige kirgendey jaghymsyz әser qaldyrady. Búl aitylghandar qamshy­men baylanysty әdeptilik normasyn bayqatatyn tildik emes, etiykettik tanba bolyp sanalady.
Ýy iyesi jolaushylap ketken ýige kelgen bógde er adam әdette qonugha basqa ýige barady, biraq «qayta soghatynyn» bildirip, qamshysyn tastap ketedi. Ýy iyesi kelgen son, әlgi adamnyng qamshysyna qarap kim ekenin joramaldaydy, arnayy shaqyryp, kel­gen sharuasyn, búiymtayyn súraydy. El arasyndaghy әdepke baylanysty búl saltty qamshytastar dep ataydy.
Qamshynyng saby syndy, qamshy tayandy degender - «uayym», «qayghy» úghymyn obektivtendirip túrghan tanbalar. Son­dyqtan jasy ýlken adamdar: qamshy tayanbas bolar dep balalargha eskertip otyrady. Búl etiykettik tanbanyng ty­yymmen baylanysty aqparattyq mәni bar ekeni angharylady.
Qamshymen baylanysty әueze mә­tinning eskiden kele jatqan bir týri - baqsylyq oiynmen baylanysty. Sh.Uәlihanov jazyp alghan derekke qaraghanda, «Baghanaly Qoylybay qara sudy teris aghyzatyn, qobyzyn atbәigege qosatyn» [Valihanov Ch.Sobranie sochiyneniy v pyaty tomah. 1984] ataqty dәupirim baqsy bolghan. Jer-jerden, el-elden shaqyru kelgende, ózi bara almaghan jerge qam­shysyn berip jiberedi eken. Olay bolatyny, qamshymen birge baqsynyng jamandyqty quatyn jyndary qosa barady. Mifologiyalyq sanamen baylanysty osy aitylghan әueze mәtindegi - Qoylybaydyng qamshysy degen túraqty tanbanyng mәdeny semantikasy qamshy iyesining әleumettik mәrtebesining erekshe ekenin kórsetedi. Bayyrghy kezde baqsylar sary at minip, sary týsti kiyim kiyinip, qolyna sarala qamshy ústaytyn bolghan. Al sarala qamshy attyng teri singendikten jyn-shaytandy jolatpaydy, attyng terinde erekshe qasiyet bar degen týsinikti anghartady.
Qamshymen baylanysty aitylatyn túraqty sóz oramdarynyng birsypyrasy mifologiyalyq sanamen baylanysty. Solardyng biri - órimshilerding «bәige alatyn jýirikting sauyryna ti, úl tabatyn әielding jauyrynyna ti» [«Jas Alash», 1996, 16 qarasha] deytin sózi. Búdan, mifo­logiyalyq sana boyynsha, qamshynyng sertke óriletinin bayqaymyz.
Halyq danagóii Mәshhýr Jýsip babamyzdyng jighan-tergen mol múra­synyng ishinde «Adam Ata men Shaytan» turaly anyz-óleng bar [Mәshhýr Jýsip. Shygharmalary. 4-tom, 2004].
Ólen-anyzdyng qysqasha maz­múny mynaday: Shay­tannyng Hannas degen balasy bolady. Adam Atamyz bir jaqqa ketkende Haua anamyzdy azghyru ýshin Malghún shaytan onyng qasyna balasy Hannasty qaldyryp ketedi. Adam Ata kele qalsa, әlgi Hannas Haua anamyzdy tónirektep, hayuan keypinde jýr eken. Adam Ata dereu qylyshymen pәrshektep turap tastaydy. Adam Ata taghy da bir jaqqa ketkende Shaytan balasyn tiriltip alyp, taghy da Haua ananyng janyna tastap ketedi. Múny kórgen Adam Ata qatty ashulanyp, qolyna qamshy alady:
Jetip kep Adam Ata qatulandy,
Hauagha qaharlanyp qamshy saldy.
Bilseniz, ashulanyp qatyn úrmaq,
Miras bop keyingige sodan qaldy, -
deydi Mәshhýr Jýsip anyz-óleninde.
Sonymen Adam Ata Shaytannyng balasy Hannasty qylyshymen turap, qaynap túrghan qazandaghy sugha salyp as qylady, Haua ekeui etin jep tynady. Adam Ata joq kezde balasyn izdep kelgen Malghún shaytan: «Balam, qaydasyn?» dep shaqyrady. «Men ishtemin» deydi Hannas dauystap. Sonda Shaytan balasyna: «Sen dúrys jayghasqan ekensin, balam, men adamdardy syrttan azghyrsam, sen ishten azghyratyn bol», - deydi. Sonymen Adam Ata men Haua anany Alla Taghala júmaqtan Jerge jibergen kezden beri qamshy eng birinshi Haua ananyng jauy­rynyna tiygen eken.
Halqymyzdyng bayyrghy túrmys saltynda qamshymen, ózge de at әbzelderimen baylanysty әrtýrli yrymdar bolghanyn bayqaymyz. Sharua adamy jýgen, ómildirik, qúiysqan tәrizdi er әbzelderin kýtimeldep, ara-túra maylap ústaghan. Alayda jýgen maylasa - yrys, qamshy maylasa - úrys dep, qamshy maylaghandy jaqsy yrymgha balamaghan. Búdan mifologiyalyq úghymmen bayla­nysty mәdeny semantikalyq aqparatty bayqaymyz.
Sonday-aq ejelgi qazaq saltynda jas bala týnde oyanyp, mazasy ketip jylay berse, alys saparda jýrgen әkesining (әjesi, atasy, aghasynyn) «qamshysy tiydi, jaqyn arada kelip qalar» dep joridy.
Jana týsken kelinning betin ýkili, qonyrauly qamshymen ashady. Qam­shymen betin ashqan kelin aghayyn-júrt­qa әdil, al odan tughan úl el biyleydi, әdiletti biylik iyesi, el-júrtqa bedeldi bolady dep yrymdaydy. Búl jerde qamshyny biylikting simvoly dep týsinuge bolady. Ýkili qamshy mifologiyalyq sana boyynsha әuelde kózge kórinbeytin ziyandy kýshterden saqtaydy. Qamshygha taghylatyn ýki, qonyrau [Shoqparúly D. Qonyrau // «Bilim jәne enbek», 1986, №7] bir jaghynan, kórkemdik estetikalyq qyzmet atqarsa, ekinshi jaghynan, ke­linning әleumettik mәrtebesining joghary boluyn, týzu biylik aitatyn bedel iyesi boluy kerek degenge megzeydi. Sóitip, betashar kezinde qoldanylatyn ýkili qamshynyng tanbalyq semantikasy kóp­mәndi bolyp keledi.
Qamshy - óte kóne zamannan beri qoldanylyp kele jatqan qúral. Son­dyqtan qamshy tónireginde aitylatyn әrtýrli әdet-ghúryp, salttyq erek­she­likter jii kezdesip otyrghan.
Biz maqalamyzda «qamshymen» baylanysty tildik, tildik emes bilimder jýiesin saralay otyryp, dәstýrli mә­deniyettegi birte-birte kómeskilenip bara jatqan tildik jәne etnomәdeny aq­­parattardy jýieleudi kózdedik. Búl rette qamshy sózin belgili bir úghymnyng atauy retinde ala otyryp, sol sózding tildegi maghynasyna, aqiqat dýniyening «ýzigi» (fragmenti) retinde sanadaghy bey­nesine (obrazyna) jәne ol jóninde sanada jinaqtalghan aqparattardyng qayta «óndelip», qayyra ataugha ie bo­luyna taldau jasap, atalmysh úghym­nyng mazmún qúrylymyndaghy tildik jәne etnomәdeny mәndilikterdi aiqyn­dadyq.

Týiinsóz

Dәstýrli qazaq qoghamynda qamshy: 1) til; 2) zattyq mәdeniyet; 3) etiy­kalyq, estetikalyq mәndilik; 4) әleumettik mәrtebe; 5) mifologiyalyq nanym-senimning tanbalary retinde júmsalghan.
- Qamshy atauy tirek sóz retinde alynyp, osy ataumen baylanys­ty leksika-frazeologiyalyq, paremiologiyalyq, presedentti birlikter jinaqtalyp, tildik kenistiktegi semantikasy ashylyp kórsetildi;
- qamshy úghymy tirek úghym retinde alynyp, oghan qatysty shashyranqy etnomәdeny aqparattar «bir nýktege» shoghyrlandyryldy. Sóitip, «kýsh», «biylik», «etikalyq ústanym», miftik, diny nanym-senimdermen baylanysty mәndilikterding etnomәdeny kenistiktegi semantikasy aiqyndaldy;
- osynday eki kenistiktegi - tildik jәne etnomәdeny kenistiktegi - jaryspaly semantikalyq jýiedegi birlikter jarystyryla taldanyp, qamshy atauymen jәne úghymymen baylanysty shashyranqy aqparattar «bir nýktege» shoghyrlandyryldy. Osylaysha zertteu obektisi bolyp otyrghan qamshynyng úghymnan da keng әri kýrdeli tanymdyq qúbylys, yaghny konsept ekeni anyqtaldy.
Sonymen qamshy - atau retinde tildin, úghym retinde oidyng (oylaudyng formasy), al konsept retinde sananyng birligi (edinisasy) dep tanyldy.
Ádette, kýn sәulesin bir nýktege jinaqtap syndyru arqyly ener­giya kózine ainaldyrugha bolatyny tәrizdi belgili bir mәdeniy-tildik aqparattardy bir nýktege shoghyr­landyru arqyly etnostanudyng kózine ainaldyrugha bolatyny bayqaldy.

Núrgeldi Uәliyúly,
A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri, filologiya ghylymdarynyng doktory

«Ana tili» gazeti