Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Áriptesting әngimesi 6373 30 pikir 19 Qantar, 2018 saghat 10:54

Aydos Sarym: Erim degen el bolmasa...

Ótken aptanyng dýiim júrtty dýrliktirgen janalyghy – belgili kәsipker Marghúlan Seysembaydyng elden ketui boldy. Ótken ghasyrdyng 90-shy jyldary bastau alghan qazaq biznesmenderi tolqynynyng beldi-belsendi mýshesi, qogham qayratkerinin, últjandy azamattyng elden ketui kóptegen adamnyng shynayy ókinishin tudyryp, sanyn soqtyrdy. Eger bizding biylik qolynan is keletin, oy men is adamdarynan qudalap, ayausyz shetke yghystyra beretin bolsa elde kim qalmaq? Jalpy alghanda býgingi qazaq memleketine adam men azamat kerek pe? Osy syndy súraqtar alash júrtyn tereng oigha batyrdy...

Esterinizge sala keteyik, osydan biraz uaqyt búryn tergeu organdary shetelde qashyp jýrgen oligarh Múhtar Ábilyazovtyng qarajatyn zandastyrugha qatysy bar degen aiyppen tanymal kәsipker Eskendir Erimbetovti tútqyndaghan bolatyn. Qashqyn oligarhqa qarsy kegi men kýresin jihad dәrejesine deyin jetkizgen biylik Erimbetov pen onyng seriktesterine qoqan-loqy kórsetip, bilgenderin isteude. Ayyptalushynyng tughan sheshesi men jaqtastaryna senetin bolsaq, oghan psihologiyalyq qysym jasalyp, arty úryp-soghugha da barypty-mys. Basy-qasynda bolmaghandyqtan mәselening mәn-jayyn bile bermeymiz, alayda bizding sot-tergeu jýiesining stalindik NKVD-nyng shekpeninen shyqqanyn eskersek, ondaghy biraz qyzmetkerding mentaliyteti men psihologiyasynyng sol zamannan alys ketpegenin oigha alsaq, qiyanatqa sengennen basqa lajymyz da qalmay barady. Anyq-qanyghyn aldaghy uaqyt kórsete jatar dep senemiz.

Onysy az bolghanday tergeu organdary kezinde Eskendirmen birge seriktes bolghan Marghúlan Seysembaygha da auyz sala bastaghan. Osydan talay jyldar búryn atqarghan júmystaryn tilge tiyek etip, tergeushiler Seysembay myrzany da jauapqa tartpaq niyet tanytqan. Búny der kezinde sezip-týsine bilgen kәsipker shetel asyp ketken. Ózining Feysbuk jelisindegi paraqshasynda Marghúlan myrza Ábilyazovqa eshqanday qatysy joq ekenin, odan eshqanday qarjy almaghanyn aityp, tergeuding barsha súraqtaryna syrtta jýrip jauap beruge әzirligin pash etti. Alayda, dәl osynday jaghdayda it pen qúsqa jem bolyp, otbasy men tughandaryn soqqygha jyqqysy kelmeytinin de jazyp jatyr. Eger tergeu organdary onyng qauipsizdigi men bas amandyghyna kepil berse, kez-kelgen uaqytta elge oralatynyn da mәlimdepotyr. Onysyn týsinuge de bolady. Býgingi kýni Erimbetovtyng tuystarynyng apta sayyn ótip jatqan baspasóz mәslihattary men anasynyng janayghayyn estip-tyndap amalsyz oilanasyn. Stalindik jýiening jazyqsyz qúrbany men jemi bolghansha, jan-tәnindi, ar-abyroyyndy aman saqtap, shetel asqan әldeqayda dúrys tәsil siyaqty kórinedi. Kezinde Alash ardaqtylarynyng tergeu barysynda týrmede týsken, azyp-qajyghan qayghyly suretterin eske alyp, qazirding ózinde jýreging ezilip, janyng týrshigedi. Býgingining keshegiden aiyrmasy bar ma? Bolsa qanday?

Óz basym Marghúlan Seysembaydy biraz uaqyttan beri bilemin, azdy-kópti aralasymyz bar, birge saparlas boldyq. Óz basym Mәkendi erekshe qúrmet tútamyn. Býgingi kәsipkerlerding ishindegi eline adal, qazaqtyghy mol azamattardyng biri. Songhy kezderi auyl sharuashylyghy mәselelerine belsendi aralasyp, qús ósiru, jemis baqtaryn egu, balyq óndiru siyaqty auylgha kerek, tútynushygha qajetti tauar óndiretin, joghary innovasiyalyq kәsipter men kәsiporyndardy asha bastady. Kez-kelgen mәselening týbine deyin jetip, bәrin ózi jiti týsinip-týisinuge tyrysatyn otandyq investor. Qoghamdyq túrghydan jastargha tәlim-tәrbie berip, aqyl-kenesin ayamaytyn túlgha. Daladaghy aqbókenderge ara týsip, dostarymen qarjy jinap, kólik pen qúral aldyryp, arnayy qoryq ta qúrdy. Elimizdegi turizmdi damytamyz, elimizding eng súlu, qasiyetti jerlerin eng aldymen el azamattary aralauy kerek dep Manghystaugha, Shyghysqa, basqa da tarihiy-tabighy jerlerge keremet ekspedisiyalardy úiymdastyrdy, maqalalar jazdy, kinohabarlar jasady. Sonyng jarnamasy men sipatyna qyzyqqan talay el túrghyndary izimen aralap-jýruge bel sheshti. Búl Marghúlannyng songhy eki-ýsh jyldaghy ghana qalyng búqara biletin tynys-tirshiligi. Bir adam ýshin búl az ba әlde kóp pe? Mening oiymsha az emes...

Búl, әriyne, bir adamnyng basynan ótip jatqan is. Qúday qalasa, búl mәsele onynan sheshilip, kóp úzamay keyipkerimiz sýiikti Otanyna oralady dep senemiz. Alayda, mәselege terenirek ýnilsek, keninen qarasaq, kóptegen mazasyz oigha shomady ekensin. Osy bizding biylikke keregi ne? Otandyq biznesti qoldau, shaghyn jәne orta kәsipkerlikti damytu kerek degenderi shyn sóz be әlde jay ghana dýnie me? Bireuge únasyn-únamasyn, biraq Marghúlan Seysembay iri túlgha, býgingi qazaq biznesining jaryq júldyzdarynyng biri, otandyq kәsipkerlikting simvoly. Eger aty bar, mýlki-kapitaly bar, qoghamgha tanymal túlghalarymyz ózin-ózi qorghay almasa, aty shygha bermeytin, beymәlim ondaghan, jýzdegen kәsipkerlerimiz turaly ne deuge bolady? Eger mýiizi qaraghayday, danqy jer jarghan biznesmender sharasyzdyqtan, amalsyzdyqtan shetel asyp jatsa, qolynan is keletin, oiy-esi bar, eshkimge jalynbay óz kýnimdi ózim kóremin degen basqa is adamdary ne oilauy kerek?

Býgingining ashy da bolsa shyndyghy mynaday: qazaq azamaty memlekettik organdar aldyna qorghansyz. Eger biylik pen tergeu organdary qanday da bir sebeppen artyna týsip, isti-ayypty qylatyn bolsa, tergeu men sotqa senim az. Tipti zannyng barlyghyn bilip, ózimdiki myng ret, million ret dúrys dep imanday senseng de biylikke qarsy túruyng ekitalay. Tipti baryndy salyp, tergen-tayanghanyndy salghan kýnning ózinde kemi altyn uaqytyng ketedi, al kóbine-kóp biznesing men mýlkinnen airylasyn, densaulyghyng kemip, auang men auanyng tarylady. Búnday oqighalardyng songhy bes-on jylda talayyn estip-kórip jatyrmyz emes pe? El ishinde talay eskendirler men marghúlandar ishki emigrasiyada jýr emes pe osy kýnning ózinde? Al osyghan shydamay, qúrysynshy barlyghy da dep sheteldik emigrasiyagha ketkender qanshama? Býginde qay elge barsang da bóten elding ekonomikasyn kórkeytip, óz aqyl-oyyn, biligin, talantyn bóten qoghamdardyng damyuyna júmsap jýrgen talay qazaq balasy jýrgeni ótirik emes qoy? Esesine, Tәuelsizdigimizdi alghaly shetelge shamamen 170 milliard dollar qarajat shyqty dep jatady. Solardyng bir bóligi úrlyq-qarlyqqa baylanysty qashqan qarjy desek te, birazy otandyq eskendirler men marghúlandardyng nәpәqasy emes pe? Tipti sol jemqorlyqqa batqan shendilerimizding ózin jarylqaghan biyligine senbey, jighan-tergenin sheteldegi mýlikke salyp, aqshasyn sheteldik bankilerge tyghyp jatqany turaly da jii estip jatamyz. Ótirik pe? Shendiler-shekpendiler baryn tyqpalap, kýni-týni qalsh-qalsh etip dirildep otyrghan zamanda nanyn adal tauyp, bolashaghyn oilaghan kәsipkerlerden ne súray alamyz? Olargha qalay patriot bolyndar dep sógip, aqshany elge qaytaryndar dep qalay aitamyz?

Biz osy kezge deyin múnay men metaldardy eksporttaytyn el bolatynbyz. Býgingi shayqap-shashyp jýrgenimiz osy shiykizattyng arqasy. Biraq, songhy jyldary bizder adamdardy, adam kapitalyn eksporttaushy elge ainalyp bara jatyrmyz. Óz-ózin otanynda, tughan jerinde taba almaghan, óz talanty men bilimin kәdege jarata almaghan myndaghan qandasymyz shetel auyp ketti. Bәrining birdey jaghdayy jaman dep aita almaymyz. Birazynyng jayy jaqsy, auqatty, jaqsy oryndarda otyr. Elining maqtanyshy bolatyn, ekonomikasyn, mәdeniyetin, әdebiyetin, jurnalistikasyn, qoghamyn, medisinasyn, bilimin damytatyn talay narqasqamyz eline jolamay ketti. AQSh-ta túryp jatqan, ólsem elge aparyp әure bolmandar dep jatqan Múhtar Maghauindiki de sol syrtqy emigrasiya bolmaghanda ne? Al besikten beli shyqpay jatyp, barsha armany qanday da jolmen sheteldik oqugha týsip, barghan elinde qaludy armandaytyn qanshama jastarymyz bar el ishinde? Búlar da, qarap otyrsan, adamy shiykizat. Alghan bilimin elinin, ózining kәdesine jarata almay, amalsyz shetelge ketken qanshama «Bolashaq» baghdarlamasyn tәmamdaghan shәkirtterdi de bilemiz. Búlar da bizding eksporttyq tauarymyzgha ainalyp bitti. Esterinizde saqtanyzdar: bizding eksportymyz – múnay, metall jәne azamattar. Múnaysyz da, metalsyz da kýn kórip jýrgen elder az emes, alayda azamatsyz, túlghasyz kýnin kórgen últtar men memleketterdi óz basym bilmeydi ekenmin...

Bayaghyda bir fransuz oishyly óz zamany turaly: «Eger elden 300 parasaty biyik túlghalar emigrasiyagha ketetin bolsa, Fransiyamyz maqúlyqtardyng eline ainalady» dep qadaghan eken. Osy bizder, qazaqtar, Qazaqstanymyz «maqúlyqtar eline» ainalyp ketken joqpyz ba osy arada? Sheteldik emigrasiyamen qatar «ishki, ruhany emigrasiya» degen de bolady. Ol degenimiz ómirden, zamannan týnilip, qayghy-múngha batyp, óz talanty men darynyn iske asyra almaytyndar, asyrghysy kelmeytinder. Bәrine de qolyn bir siltep, «Men ózi kimge kerekpin? Mening búlqynghanymnan ne payda? Elim deymin-au, erim deytin el qayda?» dep jýrgen talay azamattardy bilemin. Elde jýrse de emigrasiyada jýrgender búlar. Syrtta jýrgen emigranttar elin-dәmin saghynady, jusannyng iyisin ansap sharshaydy. Ishki emigrasiyada jýrgender elin-dәmin tatyp-tútynyp jýrse de kýiikke salynyp, úshynyp jatady.  Qazaq siyaqty kishkentay últqa maqúlyqqa ainalu ýshin tipti 300 adamnyng da qajeti joq. Shamamen 100-150 nartúlghamyz syrtqy ne ishki emigrasiyagha ketse de jetip jatyr. Sonda elding bolashaghy ne bolmaq? Bizdi ne zaman kýtip otyr? Býgingidey syrtqy jәne ishki emigrasiya jalghasa beretin bolsa kýnimiz ne bolmaq? Osy bir jaman ýrdisti toqtatatyn kez kelip jetti. Erteng kesh bolyp, ókinip qalmayyq! Asyl azamattardy shettetip, jappay shetelge asyrghan eshbir el onghan emes. Bizde onbaymyz búlay kete berse! Olay bolsa joghymyzdy týgendeytin, bar erlerdi shyn qúrmettep, baghalaytyn, ketkenin qaytadan elge qaytaratyn uaqyt keldi. Azamattarymyzdy ondy-soldy esepsiz shasha beretin milliard halqy qytay emespiz. Qazaq siyaqty azghantay últ ýshin әrbir oily-esti azamat pen túlghanyng manyzy zor! Artyq qazaq joq! Shyn kirissek bәrine de ózine layyqty oryn, bәrine de abyroy әperetin júmys tabylady!

Osy turaly shyndap bir oilanayyqshy, aghayyn!

Aydos Sarym

Abai.kz

30 pikir