Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Alang 6340 15 pikir 22 Qarasha, 2017 saghat 13:19

«Qara at» qayter eken?

 

Endi eki kýnnen keyin Bishkekte Qyrghyzstan Respublikasynyng jana preziydenti Sauranbay Jiyenbekovty úlyqtap, eldegi nómiri birinshi biylikting oryntaghyna otyrghyzu rәsimi ótedi. Aqparat kózderi inaugurasiyagha Qyrghyzstandaghy elshilik ókilderinen ózge sheteldik qonaqtar qatyspayda dep jatyr. Al, úlyqtau rәsimnen keyin resmy týrde biylik tizginin qolyna alatyn Jiyenbekovti qúttyqtau, qúttyqtamau әrkimning óz isi. Ejelden kórshilik baylanys pen býgingi diplomatiyanyng talabyn eskere otyryp, Aqordanyng Jiyenbekovke «qadamyng qútty bolsyn» aitaryna bek senemiz.

Sonymen, Sooronbay әka – (úighyr men ózbek siyaqty olar da ýlkendi «әka» deydi) el biyliginen qúlaghany bar (Aqaev), qashqany bar (Bakiyev), uaqyt aralyq kezendi ótkergeni bar (Otynbaeva), saylanghany bar (Atambaev)  Qyrghyz Respublikasynda besinshi preziydent. Búl adamdy sayasy oiyndardy baqylap otyratyn sarapshylar qauymy shahmat tilinde «qara at» (chernaya loshadka) atap ýlgerdi. Dese degendey-aq, óitkeni ol  Qyrghyzstanda qalyptasqan tónkeris jolymen emes, biylikke tótesinen kelip, qol jetkizdi. Alayda onyng biyliktegi «enbek kitapshasynda» da eldi eleng etkize qoyarday eshtene joq.  1995 jyly Jogharghy Kenesting deputaty bolghan. 2000-2005 jyldar aralyghynda Jogharghy Kenes tóraghasynyng orynbasary qyzmetinde jýrgen. 2007 jyly Auylsharuashylyghy, su resurstary jәne óndiris ministri lauazymyn atqarghan. 2010 jylghy tónkeristen keyin Oshqa ketip, guberniyany basqarghan. 2015 jyly Memlekettik qyzmet isteri jónindegi mekemening tórinde otyrghan. 2016 jyly Qyrghyzstan Respublikasy preziydenti әkimshiliginde ekinshi túlgha (apparat basshysynyng birinshi orynbasary) bolyp jýredi de birden premier-ministr qyzmetine taghayyndalady. Sodan keyin preziydenttik saylauda – ýmitker, saylau nauqany ayaqtalghan song – jenisker. Úmytyp baramyz, Sauranbay Jiyenbekov Almasbek Atambaevtyng Sosial demokratiyalyq partiyasyn birge qúrghandardyng qatarynan tabylady. Alayda onyng partiyadaghy belsendiligi pәlendey kózge týsip, daralana qoymasa kerek. Qalay desekte, Jiyenbekov – preziydent. Al, preziydent Jiyenbekov ózining missiyasyn qalay atqarady? Dúrysy: qalay atqaruy mýmkin? Isti neden bastaydy? Qazaq pen qyrghyzdyng arasyna sóz jýgirtip, Atambaevtyng jolyn jalghastyra ma, әlde, basqa baghytty betke ala ma? Bizdi, әsirese, osy saualdar tolghandyrady. Óitkeni Atambaevtyng aiqayy eki el biyligin týs shayystyryp qana qoymay, eki elding arasyn asha týsui mýmkin. Al, búnday salqyndyq qazaq pen qyrghyzgha kerek pe? Álbette kerek emes. Endeshe alghashqy qadam Jiyenbekovtyng tarapynan bastalatyn shyghar dep kýtemiz. Ol ýshin:

Jiyenbekov Atambaevtyng «adamy» bolyp qalmauy kerek

Ras, Atambaev Jiyenbekovke jenisti qoldan әperdi. Onyng eng kýshti opponenti Ómirbek Tekebaevty saylau dodasy bastalmay jatyp, «alayaqtyqpen ainalysty» degen kýdikpen qamattyryp, aqyrynda 8 jylgha bas bostandyghynan aiyrdy, mýlkin tәrkige saldy. Tekebaev sayasy kýresterden 8 jyl syrt qalghan jaghdayda Jiyenbekov pen Atambaev tandemine jaybaraqat biylik qúra beruge bolatyn siyaqty. Biraq... búl «biraqtyn» syryna  keyinnen oralamyz. Onyng ýstine oppozisiyalyq kýshterdi biriktiruge mýmkindigi bar Babanovty da elden aidap shyqty. Parlamenttegi negizgi dauys ta qazirgi biylikting maqsat mýddesimen ýndestik tabatyngha úqsaydy. Osynyng bәri jiylyp kelgende Jiyenbekov biyliginning qauipsizdigin qamtamasyz ete týsken synayly. Áytse de, osynyng bәrining artynda Atambaevtyng túrghanyn Jiyenbekovting ýnemi eskerip jýretinin de este ústaghan abzal. Demek, Jiyenbekov Atambaevtyng kórshi elding biyligin sýikimsiz etip kórsetu arqyly óz biyligin nyghaytu, ainalasyna qyrghyz halqynyng sayasy elitasyn toptastyru isin jalghastyra beredi ghoy?.. Ókinishke qaray, búnday jaghdayda Qyrghyzstan Belarussiyagha qysym jasap otyratyn Resey siyaqty Qazaqstan tarapynan naqty qarsylyqtargha úshyraydy. Kedendegi qazirgi irkilip túrghan kósh-keruen jayyna qalady; Qazaqstan osy qysta Qyrghyzstangha aldymen otyn bermey tastaydy. Kómir tiyelgen esholondar tizbegi toqtaydy. Astyq qoymalarynyng qaqpasy tars jabylady. Qyrghyz gastarbayterleri qughyngha úshyraydy. Ishki jalpy ónimi bir aidyng ishinde 0/3 payyzgha qúlaghan qyrghyz ekonomikasy Qazaqstanmen búrynghy qolayly qarym-qatynastyng paydasyn sezinip, búqara halyq tarapynan talap kýsheye bastaydy. Búnyng sony Qyrghyzstannyng qazirgi premier-ministri Sapar Isakovtyng otstavkasymen ayaqtaluy yqtimal. Isakovtyng otstavkasy osylaysha «onynan oraylasqan» jaghadayda, oidaghysy bolghan Atambaev onyng ornyna baryp jayghasuy mýmkin. Sosyn Medvedev-Putiyn, Putiyn-Medvedev tandemy siyaqty Orta Aziya memleketterining arasynda da Atambaev-Jiyenbekov tandemy payda bolmaq. Áytkenmende, Qyrghyzstan Reseyding kóshirmesi emes, Atambaev bәribir Putin bola almaydy. Óitkeni, Qyrghyzstan – Qazaqstan men Resey sekildi «jýndi bilek» jýie ornyqpaghan el.  Jogharyda kóp nýktemen qaldyrghan «biraghymyzdyn» jayyna kóshsek, abaqtyda demalyp qana jatqan Tekebaev pen onyng jaqtastary, qala berdi Jiyenbekovting Ontýstiktegi jerelesteri-aq kezekti tónkeristing tәuekeline bel baylap, tandemdi Bakiyevting artynan tentiretip jiberuden tayynbaydy. Endeshe, Jiyenbekov uaqyt ótkize kele óz komandasynyng qúramyn nyghaytyp, Atambaevtyng yqpalynan birte-birte alystauy qajet. Solay bolatyn da shyghar. Óitkeni Jiyenbekov premier-ministr kezinde eldegi ekonomika ministrligining investorlarmen baylanysyn qyzu qoldap, Qazaqstandy Qyrghyzstandaghy ýshinshi investor dep ataghan bolatyn. Al,

Ýshinshi investor: Qazaqstan qanday qadam jasauy tiyis?

Jasyratyny joq, Aqorda osy kýnderi Orta Aziyadaghy kórshilerine tynym bermeytin bolyp barady. Resmy Astananyng belsendiligi syrt kózge onsha biline bermegenimen aqyrynda mine, ózining sýrensizdeu «nәtiyjesin» әigilep tyndy. Tanghy asyn ishpey túryp Kremlidi, Kremliding ishinde shalqaya basyp jýrgenderdi bir sybap alatyn Lukashenko siyaqty bizding aimaqta da Alataudyng ar jaghynan Astanagha qarap aiqaylap otyratyn bir pende tabyla ketti. Ol kisining kijine sóileuine sebep tudyrghan bizding taraptyng qylyghyn da osy arada eskerip qoyghan abzal.

Qasym-Jomart Toqaevtyng tilimen aitqanda, «kinder-surpriyz» sayasatkerler 2001-2006 jyldary demokartiyalyq kýshke ainalyp, ózderin «Jas týrikter» atay bastaghan kezde preziydent Nazarbaev «Búlardy ekonomikalyq túrghydan túralap jatqan Qyrghyzstangha jiberu kerek, demokratiyanyng ne ekenin kórsin sonda baryp» degen bolatyn. Elbasynyng osy sózine sol kezde oppozisiyagha ketken Altynbek Sәrsenbaev: «Qyrghyz halqyn nege kemsitedi? Olarda bizdegidey múnay joq shyghar, gaz, uran joq shyghar, biraq, sayasy oy men sayasy erik-jiger bar», - dep uәj aitqan edi. Búl sózdi qyrghyz tarapy estimedi deysiz be? Estidi.

Bakiyevting túsynda qazaq baylary qyrghyzdyng han jaylaularyn aqshagha satyp aldy. Sonyng biri ataqty Qaraqol jaylauy. Qaraqolgha malynyng túyaghyn iliktire almay otyrghan qyrghyz qazaqqa qarap kijinbegende qaytedi endi?..

«Almatynyng jalpy ekonomikasy Qyrghyzstannan 6 ese artyq» degen sóz de Bishkek biyligine jetpey qalmady emes, jetti.

EAEO-ning jiyndarynda qyrghyz tarapy «Qazaqstan әrtýrli nәrseni syltau etip, tauarlarymyzdy Resey naryghyna shygharmay keledi» degendi zar jylap talay aitty. Búl da «atang qoqilaugha» aparatyn tirlik qoy.

Ótken tamyz aiynda viyse-premier Asqar Mamin kórshi qyrghyz elinde 400-ge juyq kәsiporyn qazaq kapitalymen júmys istep jatyr dep mәlimdedi. Búnyng syrtynda Qazaqstannyng ontýstik ónirleri qyrghyz jerinen aghyp keletin ózen sularyna tәueldi. Qyrghyzdyng júmysshy kýshi de qazaq naryghynan oryn taba bastady. Sonyng bәrin bylay qoyyp, Aqordanyng Bishkekti qyryna ala bergeni qanshalyqty jón? Qyrghyz Qazaqstannyng ekonomikalyq kómeginsiz-aq kýnin kórip kete alady. Sebebi, bylay qisaysa, qytay, alay qisaysa, ózbek, tәjik, orys bar. Qazaqstangha da Qyrghyzstannan pәlendey kelip keter eshtene joq. Biraq, Orta Aziyalyq ekonomikalyq odaq pen integrasiyany oilap otyrghan elge aimaqtyng tútastyghy men býtindigi asa qajet bolsa kerek. Mәselenkiy,

Kәrimovting kezinde taqiyasyn shekesine teris qondyrghan Ózbekstan

qazir Qazaqstangha etene jaqyndyghyn kýn ótken sayyn sezdirude. Jas әri jalyndy basshy Shavkat Mirzeevting jadyranqy jýzi qazaq pen ózbekting arasyndaghy salynqy qabaq pen salqyndyqtyng izin qaldyrmay bara jatqanday seziledi. Marqúm Kәrimovting túsynda qazaq-ózbek arasynda ashyq bәseke, arbasu men janjaldasu jii bolmasa da, kórinis berip qalatyn. Al, búl shyndap kelgende qazaq-ózbek arasyndaghy emes, eki al basshysynyng arasyndaghy minәii mәseleden shyghyp jatatyn. Kәrimovting dórekiligin kezdesuler sәtinde Nazarbaev: «Qayrat» pen «Pahtakordyn» arasynda tartys bolghanymen, bizding aramyzda esh bәseke joq» degen siyaqty әzilmen  juyp-shayyp otyratyn. Alayda, Kәrimovting eline baryp alyp gәpirgen sózderin el bolyp elemeuge tyrstyq. Onyng qaysybiri, ras, qazaqtyng qúlaghyna jete de beremeytin. Kәrimov әzelden dәstýr-saltyna berik ózbekting tili men mәdeniyetin saqtaghany bolmasa, órkenin ósire qoyghan joq. Ol, әriyne, atalghan elding ishki jayy. Ózbekting ishki jayyna endep enuge bizding mýmkindigimiz shekteuli. Óitkeni aqparat tym az. Sondyqtan Kәrimovting kezindegi Ózbekstannyng kórshilerimen qyrbaylau bolghanyn, ol qyrbaylyqtyng qyr asyrmaghanyn, OA elderindegi eki liyderding arasyndaghy túlghalyq qayshylyqty Resey siyaqty pighyly jat júrttyng әrkez óz ynghayyna paydalanyp otyrghanyn aitsaq ta jetip qalar. Sonday Ózbekstan ózining tughanyn tauyp, tumalastyrmen auyz biriktire bastaghanda Qyrghyz biyligining qynyraya qaluy kónilge kirbing úyalatady. Búndayda

OA EE siyaqty bolsa dep armandaysyn

«EE» dep otyrghanymyz – Europa elderi. Qysqasynan qayyrayyq, Europanyng qandayda bir eline sayahattap barghan jan biledi, siz mysaly Parijge at basyn tirgen bolsanyz, erteninde Britaniyanyng bir qalasynan tanghy asynyzdy iship, keshte Ispaniyanyng bir qalasynda seyil seruen qúryp, qona ketesiz. Úzaq jyldargha sozylghan yrghasular men shekara bólisuden, basyp alular men azat etulerden sharshaghan kәri qúrlyqtyng halqy sonynda ózara mәmilige kelip, qazir «bir ýidin» balasynday bolyp otyr. Ishim-jemi ortaq, mәdeniyeti ortaq, әdebiyeti ortaq. Qayghysy da, quanyshy da bir. Bir-birining jetistigine qol sogha biledi. Qanday da bir shetin jayttyng sheti shygha qalsa, sheshimin birigip izdeydi. Bizge de, Orta Aziya elderine de, sonday jarasymdylyq pen jasampazdyqtyng ayasynda ómir sýruge әbden bolady. Ol ýshin aimaqtyng yqpaldastyghyn arttyratyn tetikter iske qosyluy kerek shyghar. Árdayym jaqsylyqtan ýmit eteyik!

Dәuren Quat

Abai.kz

  

 

 

15 pikir