Seysenbi, 14 Mamyr 2024
Janalyqtar 3093 0 pikir 26 Qarasha, 2010 saghat 09:47

Tólegen JÁKITAYÚLY. ShOQYNDYRU ARQYLY, QAZAQTY JOYDYNG JOSPARY JASALDY

Otarlaudyng bir joly - shoqyndyru. Naqtyraq aitqanda, otarlanghan halyqtyng ústanghan dinin joyyp, otarlaushy ýstem júrttyng dinin engizu. Búl europalyqtar tarapynan tәjiriybeden ótken, óte tiyimdi tәsil retinde tarihta qaldy. Olar Afrika qúrlyghyn otarlau barysynda «shoqyndyru» tәsilin qoldandy. Qara qúrlyqtyng bir qayratkeri: «Olar (otarlaushylar) kelgende qoldarynda «Injil» boldy, olar ketkende bizding qolymyzda «Injil» qaldy da, baylyghymyz ben jerimiz olardyng qolynda ketti» degeni bar-tyn.

Sol siyaqty ótken ghasyrlarda orys otarlaushylary qazaqty shoqyndyryp, bayyrghy dini islamnan bet búrdyryp jiberu ýshin qatty kýsh saldy. 1719 jyly Resey Senaty búratanalardy shoqyndyru arqyly orysqa ainaldyru mәselesin memlekettik dәrejede kýn tәrtibine qoydy. I Petr patsha 1725 jyly qabyldaghan asa qúpiya ósiyetnamasynda: «Músylmandardy shoqyndyryp qúrtyndar, ugro-fiyn, týrki, monghol-manjur tekti júrt­tardy assimiliasiyagha úshyra­tyndar...» delingen.

Atalmash sharany jýzege asyru barysynda 1742 jyly 19 qarasha aiynda patshayym Elizaveta Petrovnanyng búiryghymen Qazan qalasy jәne tatar, bashqúrt halyqtary mekendegen aimaqtardaghy 500 meshit joyylyp, órteldi. Búl sharany iske asyrugha júmyldyrylghan soldattargha músylman dindes әielder men qyzdardy jappay zorlaugha rúqsat berildi.

Otarlaudyng bir joly - shoqyndyru. Naqtyraq aitqanda, otarlanghan halyqtyng ústanghan dinin joyyp, otarlaushy ýstem júrttyng dinin engizu. Búl europalyqtar tarapynan tәjiriybeden ótken, óte tiyimdi tәsil retinde tarihta qaldy. Olar Afrika qúrlyghyn otarlau barysynda «shoqyndyru» tәsilin qoldandy. Qara qúrlyqtyng bir qayratkeri: «Olar (otarlaushylar) kelgende qoldarynda «Injil» boldy, olar ketkende bizding qolymyzda «Injil» qaldy da, baylyghymyz ben jerimiz olardyng qolynda ketti» degeni bar-tyn.

Sol siyaqty ótken ghasyrlarda orys otarlaushylary qazaqty shoqyndyryp, bayyrghy dini islamnan bet búrdyryp jiberu ýshin qatty kýsh saldy. 1719 jyly Resey Senaty búratanalardy shoqyndyru arqyly orysqa ainaldyru mәselesin memlekettik dәrejede kýn tәrtibine qoydy. I Petr patsha 1725 jyly qabyldaghan asa qúpiya ósiyetnamasynda: «Músylmandardy shoqyndyryp qúrtyndar, ugro-fiyn, týrki, monghol-manjur tekti júrt­tardy assimiliasiyagha úshyra­tyndar...» delingen.

Atalmash sharany jýzege asyru barysynda 1742 jyly 19 qarasha aiynda patshayym Elizaveta Petrovnanyng búiryghymen Qazan qalasy jәne tatar, bashqúrt halyqtary mekendegen aimaqtardaghy 500 meshit joyylyp, órteldi. Búl sharany iske asyrugha júmyldyrylghan soldattargha músylman dindes әielder men qyzdardy jappay zorlaugha rúqsat berildi.

Osylay orys emes halyq­tardy shoqyndyru әre­ketin týbegeyli jýrgizu ýshin 1731 jyly Senattyng qasynan "Shoqyndyru kensesi" qúryldy. Isti jýieli atqarugha negizdelgen Qazan qalasynda ruhaniyat (duhovnyi) akademiyasy ashyl­dy. Onda missioner mamandar dayyndalyp, olar "orys­tandyru palatasy" men "qonys­tanushylar kensesinin" maytal­mandary bolyp shyqty.

Qazaqtardy shoqyndyru res-my týrde 1862 jyldan bastaldy dese de bolady. Ol: "Eger orystardyng mýddesi qajet etetin bolsa - onda qazaqtardy qúrbandyqqa shalugha eshkim qarsy bolmau kerek" - degen  pighylda jýrgizildi. Isti bir jaqty etu Orynbor shekaralyq komissiyasynyng bas­tyghy V.V.Grigorievting tap­­syrmasymen missioner Ili­miyn­skiyge jýkteldi. Nәtiy­jesinde, 1869 jyly Mәskeude miys­sionerler qoghamy qúrylyp, olar shoqyndyrudy josparly týrde iske asyrugha belsene kiristi.

Basty baghyt retinde - qazaq dalasyna orys sharualaryn top-tobymen qonystandyru arqyly shoqyndyru talaby tandap alyndy.  Qazandaghy ruhaniyat akademiyasynyng janynan "Músylmandargha qarsy kýres bólimi" ashyldy.

Patsha aghzamnyng tikeley jar-lyghymen Týrkistan ólkesinde shoqyndyru júmysyn atqaratyn arhiyrey kafedrasy qúrylyp, ortalyghy Vernyi  bekinisine (Almaty qalasy) qonystandy. 1901 jyly Vernyide  missio­nerlik eparhialidik mekeme úiymdastyryldy. Vernyidegi  kafedralyq soborda qazaqtardy saltanatty týrde shoqyndyru rәsimin ótkizetin josparlar jasalyp jatty. 1907 jyly arhiytektor V.N.Chaginning joba­symen Oral qalasynda «Je­beushi Hristos shirkeui» salyndy.

Orystyng ruhany kósemderining biri, dekabrist P.IY.Pesteli: "... Halyq ataulynyng barlyghy joyylyp bir últ qúrauy tiyis, al Reseydi meken etken elding barlyghy orystanuy kerek", - dep, mәsele kóterdi. («Russkaya pravda» 1909 jyl)

*  *  *

Negizinen qazaqtardy shoqyn-dyru jospary is jýzinde 1868 jyldan bastap naqtylanyp, 1892, 1898, 1902 jyldary kezen-kezenimen iske asyratyn baghdarlama jasaldy.  Atalmysh qújatta: "Búratanalargha bú­dan keyin ómir sýretin jol qalmauy kerek. Jer bólisi barysynda olardyng birazy kórge kiredi, ekinshi toby hristian dinin qabyldap, orysqa ainalady, kónbegenderi túqymy qalmay qúridy...» dep, atap kórsetken.

Biz myna jaytty es-ten shygharmaugha tiyispiz. Otarlaushylar qazaqty oqytugha qúmar bolghan joq. Oqu-aghartu jýiesining barlyghy qazaqty tәueldi etuge jәne dini men tilin ózgertuge baghyttaldy. Áygili V.V.Bartolidting ózi týzem-dikterding jer betinen joyylyp ketuin tilep: "Týzemdikterge olardyng óz tilinde ghylymy maghlúmattardy tym kóp bermeu kerek, olardyng әdebiyeti men mәdeniyetin ornyqtyra damytugha jaghday jasamau qajet, múnyng barlyghy olardyng orystanuyna kesirin tiygizedi", deydi.

Sol siyaqty qazaqtan shyqqan oqymysty Shoqan Uәlihanov ózining «Dalalyq músylmandyq  turaly» maqalasynda: «...tatar moldalarynyng yqpaly­men bizding halyq jalpy músyl-mandyqty keninen qabyldap jatyr.  Europa órkeniyetine qol jetkizbese qyrghyz (qazaq) halqynyng joyylyp ketu qauipi túr. Songhy kezderi Sibir basshylyghy islam dinine qatysty qatelikterge úryna bastady. Shoqynghan qazaqtardyng Daladan ketuining qazaq halqy ýshin esh әseri joq. Bizding qolymyzda qansha qazaq hristiandyqty qabyldaghany jayly derek joq. Al, olardyng sany biz oilaghanday az emes. Keybir kazak stanisalarynda teng jartysy shoqynghan qazaqtar túrady, mysaly, «Yamyshevkada»...» deydi.

Biraq Shoqan aitqanday qazaq dalasynda músyl­mandyqtyng ornyghuyna tatar moldalarynyng әseri bar da shyghar. Deytúrghanmen  arnayy jarlyqpen taghayyndalghan «ukaz­nyi» moldalardyng bir min­deti qazaqtar arasynda tynshylyq jasau bolghan. Saya­hatshy-barlaushy Semenov Tyani-Shanskiy ózinin  estelik jol­jazbasynda: «Qytaydan ótip kele jatqan jolda Zaysan qala­syndaghy tatar moldadan jer­gilikti atqaminerler men qazaqtardyng pikiri turaly mәlimet jazylghan qúpiya hatty aldym» deydi.

*  *  *

Jogharydaghy «ukaznyi» mol­da­lardyng arqasynda meshit­terge jandarmeriyalyq baqylau jasaudy Resey Senaty 1868 jyly zandastyrdy. Osy qú­jatta: "Qazaqtar din isi boyynsha Orynbordaghy din islam mýftiyatyna qaraydy. Qa­zaqtardyng jergilikti je­r­­­­­­degi diny isterin molda jýrgizedi, ol azamattyq bas­qar­magha, sol arqyly Ishki ister ministrligine baghynady. Moldalar oblystyq basqarma men Áskery gubernatordyng sheshimimen bekitiledi ne bosatylady. Meshitter tek qana general-gubernatordyng rúqsatymen salynady. Meshit­ting janynan jergilikti balalardy oqytu ýshin medirese ashugha molda mindetti týrde uezd bastyghynyng rúqsatyn aluy kerek", degen baptar bar.

Qysqasy shoqyndyrudan búryn islam dinine joghary­daghyday shekteuler qoyylghan. Alda-jalda balalaryn óz betinshe oqytqan qazaqtargha birinshi joly 10 som, ekinshi joly 30 som aiyp salyp, ýshinshi joly 5-15 tәulik mólsherinde týrmege otyrghyzu turaly ýkimi shyqqan.

Osynyng ózin kóp kórgen IY.Melinikov deytin shovinist zandy búdan da qataytyp, qazaqtyng qúqyn mýldem jongdy talap etip, mәrtebeli patsha aghzamgha hat jazyp, qazaqtar arasynda qalyptasqan islam dәstýrin zang arqyly tas-talqan etip, olargha ómir sýruding europalyq tәsilin engizudi úsynady. Dalalyq mәdeniyetti әlsiretuge europalyq otyryqshy túrmystyng qajet ekenin shovinister jaqsy bilgen.

Europalyq qiytúrqy tәsildi qazaq ómirine engizgen song deydi otarlaushylar: «isti jolgha qoyyp, missionerler jiberuimiz kerek, olar qazaqtargha ústanghan dinining dúrys emes ekenin, Isa payghambardyng dini dúrys ekenin, sonymen qatar patsha aghzam qanday din ústansa, onyng qúzyryndaghy búqara da sol dinge kirui kerek ekendigin, dәleldeuge tiyis» degendi aitady.

Poptar men jat dinning oqymystylary jandarmeriya-nyng mindetterin atqardy, key tústa sottyng ornyn almastyrdy. Diny uaghyz ben jazalau әreketining arasynda shek qoyylmady. Múny hristiandyq otarlau sayasatynyng mamany V.Govitt jan-jaqty talday kelip: "Otarlaushylardyng shengeline ilikken músylman dindegiler men bóten nәsildilerge hristiandyqtardyng kórsetken taghylyghy búryndy-sondy bolghan qyrghyn-topalannan asyp týsti", - dep jazady.

Otarshyl әkimshilikpen bite qaynasyp, "jandarmeriyagha ainalghan" missionerler men qayyrymdy poptar qatygezdikti qatar túryp jasady. Júrt Ghaysa payghambardyng dininen emes, shirkeuding shermiygen popynan seskendi. Zady, jaugershilik te, missionerlik joryq ta, otarlau sayasaty da sol zorlyqshyl Reseyding bet-beynesin, ishki mәdeniyetin, damu dәrejesin kórsetip túrdy.

Ghalym Túrsyn Júrtbay «Kýiesin, jýrek... sýiesin...» atty zertteu enbeginde, qazaq dalasyna jýrgizilgen shoqyndyru isin jan-jaqty zerdeley otyryp, orystar qoldanghan myna bir mәlimetti aitady: "...Qazaqtardyn  atynan bizge shoqyndyrushy, uaghyzshy qajet degen aryz úiymdastyru kerek. Búl mindetti oryndaugha jiberilgen adam (uaghyzshy) qazaqtardyng barlyq talaptaryn oryndaugha, kómektesuge mindetti, olardy ózimen birge ertip jýrip boyyn ýiretsin, ózine qol berip amandasqan qazaqtargha syi-siyapat kórsetsin. Hristian dinine ýiir qyla bersin, sóite jýrip, qazaqtardyng dinine eshkim de qysym kórsetpeydi, degen pikir taratsyn. Olardyng uaghyzgha kelui jәne tyndauy ózderine paydaly,  shyndyqpen ómir sýruge kómektesedi dep sendirsin...» deydi.

Dәl osyghan úqsas kelesi bir qújatta: «Qazaqtardyng betin búryp alghan song basqasha úsynys jasau kerek. Búnyng barlyghyn qazaqtardyng ózi súrap jasattyryp edi, ol ýshin milliondaghan som aqsha ketti, qazaqtardyng ózi uaghyzshy súrap edi, ol da qanaghattandyryldy, sonyng bәrine qaramastan qazaqtar ýkimetti aldady, sol ýshin jazagha tartyluy tiyis, degen jarlyq jasalsyn. Qazaqtardy jazagha tartu turaly mәrtebeli aghzamnan pәrmen súralsyn. Pәrmen berilgennen keyin qazaqtardy jazalau ýshin әsker jabdyqtalady jәne olar kresti algha ústap joryqqa attanady. Qazaqtardyng bәrin de shoqyndyrugha jәne pravoslavie dinine kirgizuge mәjbýr etedi. Al búl talapty óz erki-men oryndamaghandardy qyryp salu kerek", - dep kesimdi ýkim shygharylyp qoyghan.

Al, hristian dinin qabylda-ghan qazaqtargha kómek kórsetu jәne olardyng qúqyn qorghau turaly erekshe núsqaular boldy. Qúnarly jerdi menshikteuge, kәsipshilikpen ainalysugha, tegin nesie alugha kelgende olargha orystarmen birdey jenildikter berildi. Syilyq retinde aqshalay qarajat ta bólindi.

Arhiyrey basqarmasynyng zang jýzinde bekitilgen núsqauynda: "Hristian dinin qabyldaghan qazaqtar ózining auylynda túra beredi nemese qyrdaghy orys túrghyndarynyng arasyna kóship keluine de bolady, olar tiyisti qúqyqtyng bәrin paydalana alady", deytin jana bap engizildi.

*  *  *

Búdan shoqyndyru sayasaty-nyng Reseyde memlekettik qúpiya boludan qalyp, ashyq әreketting maydanyna ainalghandyghyn kóruge bolady. Tipti shoqyndyrugha attanatyn "krest joryghynyn" әskeriy-jazalau sharalary da kýni búryn qarastyrylyp, qarajaty bólinip, jasaqtary dayyndalyp qoyghan.

Resey otarshylary missio­nerlikti jerine jetkize jýrgizdi. Ýkimet basyna qanday jýie kelmesin, búdan eshqashanda bas tartyp kórgen joq. Resey memleketi men reseylikterding kózqarasy taza pravoslaviyelik tanymda ghana emes, pravo­slaviyelik-orysshyldyq baghytta qalyptasty. Key tústarda pravoslaviyelik sayasat últshyl­dyqpen astasyp, erekshe bir "orys әlemin" jasady.

Qazaqtardy shoqyndyru arqyly orystandyru jospary 1902-1916 jyldardyng arasynda jýzege asyryluy tiyis edi. Baghynbaghandardy qyryp salu ýshin Týrkistan uәlayatynda jazalaushy әskerler saqaday say dayyn túrdy. Reseyding jauyz pighylyn Allahtyng qalauymen 1905 jylghy orys-japon soghysy, 1914 jylghy I dýniyejýzilik soghys, 1917 jyly jeniske jetken qazan tónkerisi jýzege astyrtpay tastady.

Jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda payda bolghan Kenes imperiyasy jalpy din ataulyny mansúqtap, hristiandargha da, músylmandargha da býiidey tiydi. Mysaly, 1920 jyldary Ortalyq Aziyada qyzmet etken 25-30 myng meshitten 1941 jyly 1 myng ghana aman qaldy. Barlyq medireseler tolyq joyyldy. 47 myng din qyzmetkerlerining 2 mynnan azy tiri qaldy.

Qaymana qazaq halqy  qazan tónkerisining arqasynda jappay shoqyndyru nauqanynan aman qaldy. Áytpegende, býgingi sibir halyqtarynyng kebin kiui әbden mýmkin edi. Qazaqty shoqynyp ketuden qútqarghan Kenes ýkimeti onyng aqysyna san ghasyr ústanyp kele jatqan islam dininen alastatty.

Osylay dinnen alastatylghan qauym, dinsizdikting jolyna týsti. 1920-jyldardyng ayaghynda Kenes Odaghynda «Qúdaysyzdar úiymy» deytin imansyz qúrylym payda boldy. Osy úiymgha mýshe bolu mәrtebe sanaldy. Atalmysh úiymgha mýshe boluda qazaqstandyqtar Odaq kóleminde Ukraynadan keyingi ekinshi oryndy jenip alyp, Mәskeuding sheksiz marapatyna qol jetkizdi.

«Namys.kz» saytynan

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1983
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2378
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1946
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1572