Senbi, 11 Mamyr 2024
Janalyqtar 3378 0 pikir 3 Mausym, 2009 saghat 13:47

GOGOLDING ÓLIMI

Orys әdebiyetining tarihyn qaytalap  oqyghan sayyn, HIH ghasyrda ómir sýrgen onyng ókilderining ishinde bәrinen búryn  Gogoliding ayanyshty taghdyry mening jan-dýniyemdi qatty kýizeltedi. Áriyne, qyrshyn ketken Pushkin men Lermontov taghdyrlary da jan-dýniyenizdi qayghy tenizine batyratyny ras. Degenmen, osy eki úly aqyn, sol duelige barmay-aq, boylaryna Qúday darytqan talanttaryn sonyna sheyin sarqa paydalansa, orys әdebiyeti býgingi kóterilgen biyiginen de tym alysqa shyrqap keter me edi dep oilaysyn.
Qalay desek te, Pushkin men Ler¬mon¬¬tovtyn  taghdyrlary óz qoldarynda boldy. Gogoliding taghdyryn — qogham sheshti. Bayqasanyz, orys halqy Pushkin men Lermontovtyng ólimin asqaqtata jyrlaumen keledi. Tipti, triumfqa ainal¬dyryp jiberdi. Búl elding kez kel¬gen әdebiyettanushysy Pushkin men Lermontovtyng qazasyn jyr qylyp aityp beruge әzir. Gogoliding ólimi tura¬ly júmghan auyzdaryn ashqysy kelmeydi. Sebebi, aldynghy ekeuining ólimi — orys ruhynyng biyiktiginin, al songhysynyng qazasy osy últ ruhynyng tómendiginin, tipti, ruhsyzdyghynyng kórinisi. Gogoliding shyndyghy – orys qoghamy ýshin әli kýnge sheyin qorqynyshty.

Orys әdebiyetining tarihyn qaytalap  oqyghan sayyn, HIH ghasyrda ómir sýrgen onyng ókilderining ishinde bәrinen búryn  Gogoliding ayanyshty taghdyry mening jan-dýniyemdi qatty kýizeltedi. Áriyne, qyrshyn ketken Pushkin men Lermontov taghdyrlary da jan-dýniyenizdi qayghy tenizine batyratyny ras. Degenmen, osy eki úly aqyn, sol duelige barmay-aq, boylaryna Qúday darytqan talanttaryn sonyna sheyin sarqa paydalansa, orys әdebiyeti býgingi kóterilgen biyiginen de tym alysqa shyrqap keter me edi dep oilaysyn.
Qalay desek te, Pushkin men Ler¬mon¬¬tovtyn  taghdyrlary óz qoldarynda boldy. Gogoliding taghdyryn — qogham sheshti. Bayqasanyz, orys halqy Pushkin men Lermontovtyng ólimin asqaqtata jyrlaumen keledi. Tipti, triumfqa ainal¬dyryp jiberdi. Búl elding kez kel¬gen әdebiyettanushysy Pushkin men Lermontovtyng qazasyn jyr qylyp aityp beruge әzir. Gogoliding ólimi tura¬ly júmghan auyzdaryn ashqysy kelmeydi. Sebebi, aldynghy ekeuining ólimi — orys ruhynyng biyiktiginin, al songhysynyng qazasy osy últ ruhynyng tómendiginin, tipti, ruhsyzdyghynyng kórinisi. Gogoliding shyndyghy – orys qoghamy ýshin әli kýnge sheyin qorqynyshty.
Saytanmen auyz jalasqan ruhsyzdyq kórinisi, әsirese,  jazushynyng “Óli jandary” men “Revizorynda” barlyq qyrynan ashyldy. Gogoliding tyrnaq¬aldy tuyndylaryndaghy surettelgen shyn saytandar azyp-tozghan qoghamdaghy adam saytanynyng qasynda týk emes eken. Zamannyng ózi tughyzghan onday ibilister – Chichikov pen Hlestakov óz ortasynyng nadandyghyn jeke bastarynyng paydasy ýshin keremet paydalana biledi.  Olar ýshin  ótirik aitu, bireuding esebin jeu, ar-úyattan bezu – tirshilik ýshin kýresudin  belgisi. Olar ghana emes, býkil halyq  osy ústanymdardy ómir sýruining negizgi tiregi etip, saytan soqqan tas qamaldaryna bekinip alypty.
Saytannyng myn-million ret qúbyla alatyndyghy, әsirese, Gogoliding “Revizo¬rynda” boyauy qanyq, aishyghy anyq etip suretteledi. Hlestakovtyng ótirik aitu sheberligining qasynda tipti, keybir shyn saytandarynnyng ózi  jip ese almaydy. Biylikke jaghynu ýshin ótirik aitudyng dertine shaldyqqan  qoghamdy jónge salu Qúdaydyng iyeliginen de ketip qalypty. Eng soraqysy, qogham ózining aityp otyrghan ótirigine jan-tәnimen  shyn sene bastapty. Hlestakovtyng ótirikti sonshama sheber oilastyra biletindigi sizdi esh tang qaldyrmaydy. Sebebi býkil qogham osy ótirikting arqasynda kýnin kórip otyr. Ótirik tanym. Ótirik morali. Ótirik ómir. Ótirik sayasat…
Ótirik bolmysyn moyyndaghysy kelmegen orys qoghamy — jazushynyng “Revizor” shygharmasynyng tónireginde týrli dau-damaylar úiymdastyrdy, Gogolidi qoghamnan alastatudyng joldary izdestirildi. Qalamgerge arasha týse ala¬tyn tiri jan tabylmady. Óitkeni, ónerge tórelik etip otyrghandar qara tobyrdyng arasynan shyqqan, qúldyq sanadan aryla almaghandar  edi.  Olardan qútylu ýshin, amalsyzdan Gogoli shet elge ketuge mәjbýr boldy. On ýsh jyl boyy jat jerde jýru onyng janyna auyr tiydi. Jazushyny Batysqa jiberip, endi ony jendik dep oilaghan, sanasyna saytan úyalaghan orys qoghamy taghy da qatelesti. Shet elde jýrip Gogoli qoghamnyng sayta¬ny dýniyetanymyn odan beter әshkere¬legen “Óli jandar” poemasynyng birinshi kitabyn jazdy.
Úmytpasanyz, Gogoliding “Óli jan¬dary” jazushynyng eki orys mú¬jyghynyng beynesin suretteuinen bastala¬dy. Chichiy¬kovtyng kýimesining donghalaghyna kózi týsken  mújyqtardyng bireui:
– Qarashy, qanday donghalaq oilap tapqan. Qalay oilaysyn, búl donghalaq Mәskeuge sheyin jete ala ma? – deydi.
– Jetedi, —deydi, ekinshisi.
– Al, Qazangha sheyin she?
– Joq, Qazangha sheyin jete almaydy.
“Óli jandardyn” basynda keltiril¬gen osy epizodty oqyghanda eki orys mújyghynyng qylyghyna eriksiz kýlesiz. Shygharmany sonyna sheyin oqyp shyqqanda osy kishkentay epizod sizge basqasha oy salady. Siz saytannyng aldyndaghy әlsiz sәtinizde osy eki orys mújyghynyng oilau qabiletinen de myng ese tómendep ketetin ózinizding nadan  beynenizdi ainymay tanisyz.  Saytan saltanat qúrghan qoghamda sanaly oidyng ómir sýruining mýmkin emestigin týsinesiz. Kishkentay pendeshiligimizding aldynda әlsizdik tanytqan sәtterimizde bәrimiz de, Chichikov, Sobakevich, Manilov, Plushkin sekildi adamnyng saytanyna  ainalady ekenbiz. 
Bizding pikirimizben kelisu nemese kelispeu óz erkinizde. Alayda, jazushy¬nyng osy bir tústa Reseyde ómir sýrip jatqan orystardyng pravoslavie men islam dinining arasyna salghastyru jýrgi¬zip ketkenin angharu qiyn emes.
Kóz aldynyzgha elestetip kórinizshi. Kýimening ýstinde otyrghan Chichikov — simvoldyq túrghydan alghanda saytannyng jinaqtalghan beynesi. Onyng qay jerge sheyin bara alatyndyghyn talqylap otyrghan eki orys mújyghy – shynayy tazalyq ýshin daulasyp jatqan – hriys¬tian jәne músylman dinining kórinisi. Kýi¬mening ýstindegi saytan orystardyng astanasy Mәskeude emin-erkin say¬ran sala beredi. Se¬be¬bi, hristian әlemining adamdy tәrbiyeleudegi dingegi bosap, ol dýniyede saytan oiyna kelgenin istep, emin-erkin ómir sý¬rip jýr. Biraq osy saytan sol Reseydegi ta¬tar¬dyng jeri Qazangha bara almaydy. Óitkeni mú¬sylman әlemindegi iys¬lam dinining dingegi temir¬dey berik bolghandyqtan, saytan ol dýniyening manayy¬na da jolay almaydy. Islamda say¬tannyng jolyna týsken adam keshirilmeydi. Jazagha tartylady.
Saytan taqyryby Gogolige sheyin de әlem әdebiyetinde talay zerttelgenimen, tek, Gogoli ghana әlemdegi úly jazushylardyng eshqaysysy da bayqamaghan qorqynyshty janalyqty ashty. Ibilis biz oilap jýrgen¬dey asa ýlken qúbyjyq emes,  baqa-shayan sekildi qúp-qúrttay ghana bәleket bolyp shyqty. Saytannyng bizding kózimizge dәu aidaharday kórinetin sebebi, ózimiz tym úsaqtalyp ketippiz. 
Saytannyng qayda jýretindigin izdegen jazushylardyng bәri ýlken taqyryptargha kóz tikse, Gogoli mikroskopty alyp, adam¬nyng kishireyip ketken jan әlemine ýnildi. Jәne qúbyjyqtyng mәngi mekenin sol kishkentay әlemning tórinde sayrandap jýr¬gen jerinen tapty. Saytannyng tabighatyna ýnilgen sayyn jazushy onyng neshe týrli súmdyq qylmystaryn ashty.  Shynyna baqqanda búl kózsiz erlik edi. Shyndyqty búlay aitu ózindi  tiridey tozaqtyng otyna salumen para par bola¬tyn. Biraq ony aitpay, ýndemey qalsa Gogoli Gogoli bola ma. Osylaysha jazushynyng say¬tannyng eng qauipti shyndyghyn әshkerelegen “Dostarmen syr¬lasu” (“Perepiska s druziyamiy”) atty enbegi dýniyege keldi.
Búl joly Gogoli saytannyng eng qasiyetti dýniyesining oiran-botqasyn shyghardy. Endi ol hristian dini turaly orys qoghamynyng týsinigining qate eken¬digin ashyna jazdy. Qú¬dayym-ay, tipti aitugha auzyng barmaydy. Osy uaqytqa sheyin orys qoghamynyng Qúday dep tanyp jýrgeni saytannyng san¬dyraghy eken. Beynelep aitsaq, Gogoli saytannyng eng qasiyetti ordasyna shabuyl jasady. Júrt¬tyng bәri dýniyening iman¬syzdanyp bara jatqany ýshin patsha men orys shirkeuin jaby¬lyp aiyptasa,  Gogoli barlyq kinәrattyng tiri ólikke ainalghan halyqtyng ózinde ekendigin kórdi.  Batysshyldardyng bәri de orys shirkeuin jamandap, “zenbi¬rekten” atqylaghanda, Gogoli ghana sol oqqa qarsy ózining ýlken jýregin tosty.
– Shirkeu bizding sózimizde emes, ózimizding ishimizde janu kerek. Olar bizding shirkeuding ómirsheng emes ekendigin aitady. – Olardyki  ótirik, óitkeni shirkeu bizding ómirimiz: biraq olar búl ótirikti logikalyq jaghynan dúrys jasady: bizding shirkeuimiz emes, biz ólikpiz: bizding týrimizge qarap olar osynday qorytyndygha keldi, — dep, kýizeldi Gogoli.
Adam qúdaydy shyn jýregimen sýi¬meyinshe zúlymdyqtyng mәngi jalghasa bere¬tindigining syryna  Gogoli osy kitabyndaghy “Qasiyetti mereke” (“Svetloe Voskresenie”) atty shygharmasynda tereng boylady. Orys qoghamynyng óz qúdayyn tanudaghy qateligin alghash kórgen jazushy ol shyndyqtan attap kete almady. Shygharmanyng jelisin tarqa¬typ aitatyn bolsaq, orystardyng jylyna bir ret toylanatyn qasiyetti diny merekesi bar. Qalamger osy merekening barlyq qasiyetinen aiyrylghan, әiteuir bir toylau ýshin atalyp ótetin meyramgha ainalyp bara jatqandyghyna kýiindi. Qúdaygha qúr bosqa ótirik tabynghannan góri, ony shyn jýrekpen sýyding myng ese manyzdyraq ekendigin óz zamanynda Gogoli ghana týsindi. Qúdaytanuda ataqty deytin Dostoevskiy men Tolstoy da qatelesti. Gogoli ghana qatelesken joq. Ár adamnyng jýreginde úyalaghan kishkentay Qúdayy ólip qalghan zamanda úly Jaratushynyng ózi de baqyt¬syzdyqqa dushar bolady.  Biz Qúdaydy shyn sýigendikten emes, saytan syqyldy odan qoryqqandyqtan ghana ótirik tabynady ekenbiz dedi jazushy.
– Ghaysa payghambarymyzdy ýiimizge kirgizip aludyng ornyna, biz ony dalagha.., auruhanalargha  quyp jiberdik, — dep, qapalandy Gogoli. 
Tәni emes, jany esikke qysylghan  saytan endi yshqyna shynghyrdy. Jo, jo, joq. Gogolidi búlay tayrandatyp qongha bolmaydy. Qashanghy basymyzgha shyghara beremiz. Ony óltiru kerek! Óltiru! Gogolidi óltiru ýshin orys qoghamynyng “auyr artilleriyasy” bas-kózsiz iske qosyldy.
Bir jarym ghasyrdan asa uaqyt  ótse de “keyde it bolyp ýrip, keyde týlkishe qúiryghyn búlghandatatyn” (synshynyng óz sózi) Belinskiy jaryqtyqtyng “Gogolige hatyn” qayta-qayta oqyghan sayyn, jazu¬shyny emes, synshyny ayaymyn. Gogoli ómirining sonyna deyin Qúday belgilep bergen izgilikti sara joldan tayghan joq, al Belinskiy ómir boyy adasyp ótti. Jәne ózi jalghyz adasqan joq, sózine senip, sonynan ergenderding bәrin adastyrdy. Qara týnek zamanda Gogoli ghana Qúdaygha aparatyn izgilikti taza joldy tanday bildi.
Onyn  izbasarlary Dostoevskiy, Turgenev, Tolstoy, Bulgakovtar adamzat balasynyng sanasyn әli talay myndaghan jyldar boyy suaratyn mәngilik dýniyeler qaldyrdy. Belinskiyding sonynan ergen¬derding qúmgha singen suday izderi de qalghan joq.  Eger myqty bolsa orys әdebiyetining kóterilgen biyik shynyna Belinskiyding izbasarlarynyng qaldyryp ketken syn múrasy nege jete almady? Óitkeni, orys әdebiyetining syny Belinskiyden emes, Gogoliding “Dostarmen syrlasu” atty enbe¬ginen bastaluy tiyis edi. Nege  dep aiyptay kórmeniz. Keshiriniz, búl me¬ning sózim emes. Eng birinshi ret osy sóz, orys әdebiyetining qarapayym ghana jana¬shyr¬larynyng biri Pushkinning dosy Pletnev aqsaqaldyng auzynan abaysyzda shyghyp ketipti. Búl sózdi aitqany ýshin ol mazaqqa úshyrady. Júrttyng bәri ony “eski telpek” dep kelemej qylyp, artyn ashyp kýldi. Keyde jany jәnatta bolghyr Pletnev marqúmnyng auzyna osy sózdi Qúday saldy ma dep oilaysyn.
Belinskiy bastaghan, Dobrolubov qos¬taghan orystyng ghúlama synshylary әde¬biyette әleumettik oi,  biyik morali jatuy kerek dep onbay qatelesti. Gogoli olay oilaghan joq. Ádebiyet degenimiz adam jany¬nyng qasiyetti shirkeui, oghan kim kóringendi kirgize berse, atqoragha ainalady. Sinirgen enbegi men kórgen qorlyghyna bola, onyng tórine esekti aparyp qonggha bolmaydy. Júrttyng kóbisi ishterinen bulyghyp aita almay jýrgen shyndyq Gogoliding kirshiksiz taza jýreginen osylay aqtaryla saldy.  Mәssaghan! Endi Gogoli anau-mynau emes, sol uaqyt¬tary poeziyanyng payghambary sa¬na¬lyp jýrgen  Lomonosovty synap saldy.
– Qatalyraq qarasaq, Lomonosov degen kim sonshama. Óner men bilim quyp kelgen¬derding biri ghana. Aqyndardyng qataryna ol bayqausyzda qosylyp ketti, – degendi senimdi týrde batyl aitty.
Bir jarym ghasyrdan astam uaqyt ótse de  jazushynyng “Orys poeziyasynyng tabiy¬ghaty men ereksheligi nede?” atty syn maqa¬lasyndaghy mәngi eskirmeytin shyndyq¬tardyn, qalaysha matematikalyq dәldikpen aitylghandyghyna qayran qalamyn. Al, ol uaqytta múny aitu auzynan jalyn shashyp túrghan aidahargha qarsy shyghumen para par kózsiz batyrlyq-túghyn. Qate bolsa da qasiyetti sanap jýrgen ózining tanymyna shabuyl jasaghan Gogolidi orys qoghamy qalay keshirsin.  Keshirmedi de. 
– Mýmkin siz auru shygharsyz,  sondyq¬tan sizge emdelu kerek. Qamshynyng nasiy¬hatshysy, kórgensizdikting uaghyzshysy, bi¬limsizdik pen qaranghylyqtyng jaqtaushysy, tatar әdet-ghúrpynyng madaqtaushysy siz ne istep otyrsyz? Ayaghynyzdyng astyna qara¬nyzshy; siz jar jaghasynda túrsyz ghoy, — dedi,  Belinskiy  Gogolige jazghan  ha¬tynda.
Oypyrmay, búl ózin mәdeniyetti sanay¬tyn  Belinskiyden shyghugha tiyis sóz be edi?!  Osynyng aldynda ghana synshy¬nyng auzyn ashyp, kózin júmyp “Óli jandardy” jer-kókke syighyzbay maqtaghany qayda?  Syn¬shy¬nyng ayaq astynan qapelimde ózgerip shygha kelgenine qayran qalasyn. Endi Gogoli shynymen jalghyz  qaldy. 
Gogoliding shaujayyna jarmasqan jal¬ghyz ghana Belinskiy me?  Eger batysshyl ol jazushynyng hristian dinining tazalyghy turaly  jazghandaryn “saytannyng ilimi” dep aiyptasa, slavyanofili  Aksakov ta odan alys ketpedi.  Gogoliding “Dostarmen syrlasu” atty kitaby shyqpay jatyp: “Siz óte ayanyshty jәne dóreki qatelestiniz. Siz mýlde adastynyz, óz-ózinizge qayshy kelip, aspan men adamgha qyzmet etudi oilay jý¬rip, Qúday men adamdy qorlap jatyrsyz” – dep aqyl ýiretip hat jazdy. Ásheyinde bastary qosylmaytyn batys¬shyldar men slavyanofilider birining auzyna biri týkirip qoyghanday Gogolige qarsy yzgharly aiyp¬taulardy qarsha boratty. Múnday shabuyl janyna qatty batqan, qara tobyrdan arashalaudy súraghan jazushynyng dauysy endi ayanyshty, әri jalynyshty  shyqty.
– Kitabymnyng tónireginde payda bolghan dau-damaylar men týsinbestikter maghan óte auyr tiydi, óitkeni, men ózimning enbegim adamdardyng arasyna jik salady dep emes, kerisinshe olardy tatulastyrady dep oiladym. Mening janym maghan taqqan jalghan aiyptaulardyng bәrinen de qatty sharshady” – dep zar qaqty ol.
* * *
Keyde oilaymyn.. Jaratu¬shy¬ny bar yntasymen shynayy sýi¬gen Gogoli nege osynday ayanyshty taghdyrdy basynan keshti.  Jazushynyng baqytty ómir sýruge tolyq haqysy bar edi ghoy.  Jany әbden kýizelgen ol ómirining sonynda mynanday maghynadaghy hat jazugha mәjbýr boldy:
“Eshtene jayly aitqym kelmeydi. Álem¬degi býkil qyzyqtyng jal¬ghyzsyraghan suretshining bólmesindegi jasalyp jatqan dýniyelerdey bәrinen de tómen ekendigi son¬shama, eshtenege de qaraghym kelmeydi. Búl әlem men ýshin jaratylmaghan sekildi”.
Búl jazushynyng suretshi Aleksandr Ivanovqa jazghan songhy haty. Ony oqyghan sayyn, bireu ýstime múzday su qúiyp jiber¬gendey túla-boyym týrshigedi.  Tәnirim-ay, deymin sol kezde, búl – Jaratushyny jan-tәnimen sýigen qúly Gogoliding auzynan shyghugha tiyis  sóz be edi! Halqyna qaldyrghan songhy ósiyetinde: “Óli emes, tiri jan bolyndar. Myna әlemde Ghaysa Payghambar kórsetken esikten basqa esik joq”, – degendi aitqan Gogoli emes pe? 
Shyn mәnisinde Gogoli qany búzylyp ketken óz zamanynyng bir týiir taza tam¬shysy bolatyn. Óz Otanyn da dәl ol siyaqty  eshkim sýie alghan  joq. Mening oiymsha óz halqynyng keleshegi ýshin shyny¬men jany ashityn jazushy ony ótirik maqtap emes,  Gogoli siyaqty ashyna sýi kerek. Halyqtyng jaqsy jaghyn aitu eshqayda qashpaydy, qayta kerisinshe el boyyndaghy ke¬lensizdikterdi kýiine, yza¬lana jazu kerek. Halyqty ynty-shyn¬tymen sýi dege¬nimiz – onyng qúly bolu emes, qayta  sol qúldyqtan qútqarugha talpynu.
Bәrimiz de mektepte oqy¬¬ghan Gogoliding “Taras Buli¬basy” esinizde shyghar. Eger esinizde bolsa, shyghar¬manyng sonynda jau qor¬shauynan sytylyp shyqqan  Taras ózining temeki shegetin trubkasyn týsirip alady ghoy, biraq ony dúshpannyng jerinde qaldyrmaymyn dep jýrip, aqyr ayaghynda jau qolyna týsedi. Moralidyq túrghydan  qarasaq osynday auyr jaghdayda Taras Bulibanyng bir kishkentay trubkagha bola qaytyp ba¬ryp,  jaudyng qolyna týsui – qylmys. Qú¬daylyq túr¬ghydan  qara¬saq búl qyly¬ghy¬nyng arghy jaghynda – minez, er-jigit¬tin  boyyna Qú¬day daryt¬qan qas ba¬tyrlyq jatyr.
Shygharmanyng sonynda jaular Taras Bulibany ústap alyp,  aghashqa baylap, tiridey otqa órtegende, ja¬ny alqymynyng úshyna kelgen  ol: “Ne saytandar, al¬dyndar ma… Uaqyty kel¬gende sender shyn mәni¬sindegi orystyng pravosla¬viyelik dinining ne ekendigin tanityn bolasyndar”, –  dep dúshpandaryna ses kórsete aighaylaydy.
Taras Bulibanyng búl sózderi shyndy¬ghyna kel¬gende jazushynyn  ómirlik ústa¬nymy bolatyn. Adamdy myna dýniyege baylap túrghan bir-aq nәrse bar.  Ol – Qú¬daygha degen senim. Sol se¬nim joghalghan kýni adam adam¬shylyghynan aiy¬rylady.
Degenmen, sol ózining senimine ómir-boyy berik bolghan Gogoliding jany nege, nelikten tym qúrysa az da bolsa bayyz tappady? Onyng sebebi – sol kezdegi dýniyening sanasyn saytan biylep alghan edi.  Gogoli adam sanasyndaghy әli búzylmaghan jalghyz taza talshyq bolatyn.  Sol sebep¬ten de las, nas qoghamda Gogoliding jany tiridey tozaqqa týsip, sanada qalghan bir taza talshyqty bylghau ýshin, saytan tirlikting neshe týrli aila-amaldary iske qosyldy. Solardyng eng soraqysy jәne ýreylisi — jazushynyng aqyl-esi auysqan degen qanqu sózderding taratyluy bolatyn. Qoghamnyng jazushygha qoyghan osy ótirik diagnozy oghan auyr soqqy bolyp tiyip, onyng jan-dýniyesin jelqayyqtay  shayqap jiberdi.  
– Bәri de, kózimshe maghan  jyndy dep aityp,  aqyl-esi auysqan adamdardyng týrli dәri-dәrmekterin úsyna bastady. Al, osy kenesti berip jýrgen aqyldy adamdardyng bәrining de bir auyzdan kitabymda eshqanday janalyq joq, bәri jalghan deui meni onan sayyn qayghynyng tenizine batyrdy. Búl adamdardyng maghan jasaghan eng auyr  qatigezdigi.…  Men qatelesuim mýmkin, bәlkim adasqan da shygharmyn, adamnyng bәri jalghan bolghandyqtan olardyng týsinigine sәikes ótirik aitqan shygharmyn: mening jýregim men janymnan aqtarylyp týsken dýniyelerding bәrin de jalghan deu – qatigezdik, – dep jazdy ol, ómirining sonynda.
Tәni emes, jany ystyq tabada shyj¬ghyrylghan, myna jalghan tirshilikten týnilgen Gogoli endi óluge bel budy.  Búl onyng ómirindegi eng ýlken qateligi bolatyn. Qara tobyrdyng aitqanyna ókpelep, ólgisi kelgen Gogoli osylaysha saytannyng túza¬ghyna ilindi. Ómirining sonynda jazushy shyn Qúdaydy sýigen azattyghynan aiyrylyp, Matvey әkeyding aitqanynan shygha almay qaldy. Saytan osylaysha jazushynyng azattyqty sýietin janyna noqtasyn saldy. Ruhsyz jandardy erkin¬dikte ústaytyn saytan elesi myqtylardy, qansha yshqynsa da raqym oilap jiber¬meydi. Ruhsyzdar qayyrghan malday saytangha ózderi qaytyp oralady.  Óz zamandas¬tarynyng ishinde Qúdaygha eng alghash adamnyng kózimen qaraghan Gogoli múny qalay týsinbedi eken. Óz degenine jetken saytan, sәbiyding kirshiksiz jýregindey Gogoliding taza janyn qylqyndyrugha  kiristi. Osylaysha ne isterin bilmey jany qysylghan Gogoli auyr qylmysqa baryp, 1852 jyly graf A. P. Tolstoydyng ýiinde Matvey әkeyding az¬ghy¬ruymen ózining “Óli jandar” poema¬synyng ekinshi kitabyn otqa jaghyp ji¬berdi…
…Qayran, Gogoli! Janym-au, ne istep qoydyng sen, ne istep qoydyn! “Óli jandar” otqa órtenip ketpegende mýmkin әlem әdebiyeti búdan da biyik shyngha kóteriler me edi. Saytannyng býkil shyndyghyn kórip, odan shoshynghan adamzat balasy basqa jolgha týser me edi. Mýmkin, orys impe¬riyasy basqa elderge tyrnaghyn batyr¬may, ghasyrdyng basynda otalghan halqy¬myzdyn  shyn maghyna¬syndaghy ziyaly¬larynyng taghdyry saytannyng bir oghyna baylanyp ketpey, aman qalar ma edi. Qúdaydy shyn jýregimen sýydi ýirengen  músylman men hristian әlemi bir-birine dәl býgingidey óshpendikpen qaramay, qayta dos-bauyr sekildi ómir sýrer me edi…  Áriy¬ne, múnyng bәri endi qaytyp oryndal¬maytyn mening mәngilik arma¬nym. Mýmkin “Óli jandar” poemasynyng ekinshi kitabyn otqa jaghu arqyly Gogoli, mening qiyalymdaghy,  oryndaluy yqtimal úly armanymnyng jibin ýzip jibergen shyghar.
Moyyndauymyz kerek, “Óli jandar” poemasynyng ekinshi kitabyn órtep ji¬beru arqyly, ne isterin bilmegen Gogoli túnghysh ret Qúdaydyng jolynan adasyp qaldy. Jazushynyng boyyna múnday daryn Jaratqannan berildi.  Óner — adamnyng jeke menshigi emes. Óner ha¬lyqtyng iygiligi de emes. Keyde halyqtyng iygiligi ýshin kәkir-shýkir de jaray beredi. Keyde qara tobyrdyng arasynan shyqqan sholaq belsendiler  –  óner aqynnyng nemese jazushynyng otbasyna nәpaqa kirgizetin dýnie bolghandyqtan, solardyng qazynasy  dep te byljyraydy.  Óner eng aldymen – Qúdaydyng qazynasy. Allanyng nazary týsken adamnyng boyy¬na ghana  óner daridy.  Qúdaydyng qazy¬nasynyng baghasyn biletin halyq ýshin ghana  órkeniyetting izgilikti qaqpasy ashy¬lady. Sebebi órkeniyet – Qúdaydyng altyn sarayy. Qúdaydyng qazynasynyng baghasyn bilmeytin halyq Úly jaratu¬shynyng jolynan adasyp, baqytsyzdyq¬qa úshyraydy.  “Aqynnyng jýregi – Alla¬nyng qazynasy”, – degendi Múham¬med Payghambar beker aitpaghan. Óner adamzat balasyna tartu etken  Qúdaydyng eng asyl syiy.  Halyqtyng arasy¬nan shyqqan qara tobyrgha ókpelep, Qúday¬dyng qazynasyn otqa tastaugha qalaysha Gogoliding qoly bardy eken? Qalaysha?...  
Jazushynyng ómirining sonyndaghy jan azabyna ýnilseniz “Óli jandaryn” otqa jaghu arqyly, abaysyzda saytannyng túzaghyna ilinip qalghandyghyn Gogolidin  ózining de sezingenin angharasyz. “Óli jandardyn” ekinshi kitabyn óz qolymen otqa jaghyp jibergennen keyin Gogoli týk nәr tatpay, eshkimmen sóilespey, býk týsip jatyp alypty. Jazushygha zorlap tamaq ishkizbek te bolghan, dene¬sine neshe týrli suyq baqa-shayandardy salyp ótirik emdemek te bolghan. Onyng janyna tynyshtyq beruin súraghan jalynyshty ótinishine eshkim de qúlaq aspaghan.
Qogham Gogoliding ólimin tiledi. Saghat týngi on bir kezinde Gogoliding jany ysh¬qynyp, aighaylap súraghan eng songhy óti¬nishi: “Maghan baspaldaq berinizdershi. Men joghary shyqqym keledi”,— bolypty.
Zamandastarynyng aituynsha, úly jazushynyng qatarynan birneshe kýnder boyy letargiyalyq úiqygha ketip qalatyn ústama auruy bar eken. Ómirining sonynda onyng osy syrqaty qaytalanghan. Sanasyn saytan iyektegen qogham Gogolidi óldi dep tanyp, letargiyalyq úiqydan oyanyp ketpey túrghanda, tezirek, qara jerding qoynyna tapsyrugha asyqty. Osylay bolaryn aldyn-ala sezgen Gogoli halyqtyng arasynan bir tiri jan tabylatyndyghyna ýmittenip,  1845 jyly mynanday hat jazyp ketipti. Búl jazu¬shyny qogham әli jyndy dep jariyalay  qoymaghan, ólerinen alty jyl búryn jazghan ótinishi-tin.
“Esimnen tanbay jәne aqylymnan adaspay túrghan kezimde,  songhy ótini¬shimdi  erterek jazyp ketudi jón sana¬dym. Mýrdem iyistene bastamayynsha, mening tәnimdi jer qoynyna tapsyr¬ma¬nyzdar. Múny esterinizge salyp otyrghan sebebim,  auruym ústaghanda ómirlik belgi¬lerim joghalyp, jýregim men tamyrym¬nyng toqtap qalghan kezderi bolghan”.
Gogoli Danilov shirkeuining janyna jerlenedi.  Jo, jo, joq. Búlay aituym kýnә, shyghar. Orys qoghamy ar-úyatynyng ainasy bolghan, ómirining sonyna sheyin Hristian dinine adal qyzmet etken, Qúdaydy ótirik emes shyn jýregimen sýydi ýiretkisi kelgen  payghambaryn tiridey kómdi.
Gogoliding ólimi elding arasynda týrli әngimeler tughyzdy. Jer qoynyna tapsy¬rayyn dep jatqanda, tabyttyng ishinde jatyp jazushynyng auyr kýrsingenin estigender de bolypty. Biraq ar-úyatyn tezi¬rek kómgisi kelgen, sanasyna saytan úyalaghandardyng ishinde bir tiri jan tabyl¬mapty. Áriyne, búl sol kezder ýshin shyndyghyna qoghamnyng әli tolyq kózi  jete almaghan,  el arasynda jýrgen qanqu sózder ghana edi.
Biraq búl shyndyqtyng beti kýn¬derdin-kýninde bәribir ashyluy kerek-tin. Elding arasynda aitylyp jýrgen týrli әngimelerding shyn-ótirigin tekse¬ruding mýmkinshiligi 1931 jyly tudy. Sebebi, sol jyly  jazushynyn  sýiegin Novodevichie ziratyna qayta jerleu turaly úigharym jasalynady.
Qúday saqtasyn! Myna súmdyqty qaranyz! Gogoliding sýiegine eksgumasiya jasau barysynda kebinining jyrtylyp, tabytynyn  tyrnalyp tastalynghandyghy jәne marqúmnyng býk týsip jatqandyghy anyqtalady…

Amangeldi Kenshilikúly

Avtor turaly anyqtama

Amangeldi Kenshilikúly 1968 jyly tughan. QazMU-dyng jurnalistika fakulitetin bitirgen. “Sanat” baspasynda, Qazaq teleradiosy korporasiyasynda, QR memlekettik Ortalyq múrajayynda qyzmet etken. Qazir Qazaq radiosynda redaksiya mengerushisi. “Aq jauyn”, “Qarlyghash-dәuren” әdebiy-syn kitaptary¬nyng avtory. Sayasiy-әleumettik, tanymdyq maqalalary “Júldyz”, “Parasat” jurnaldary men “Egemen Qazaqstan”, “Qazaq әdebiyeti” gazetterinde jaryq kórip túrady.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1927
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2075
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1725
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1523