Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Janalyqtar 2831 0 pikir 3 Qarasha, 2010 saghat 23:00

Alimanahtyng aitqany «Jarmaq» boldy

Suret  www.azattyq.org caytynan alyndy

«Erkindik alyp, naryqqa beyimdelgeli kitap ataulydan jerip shyqqan halyq, haq patshagha jaghynudan, aibarly әkimderding qybyn tabu, sasyghan baylardyng kónilin aulaudan basqa tirshilik qamy joq әdeby qauym, nadandyq pen paryqsyzdyq jaylaghan aghymdaghy baspasóz qalay baghalamaq? Áueli "enbekshilerdin" újymdyq narazylyghy, oghan jalghas "ziyalylardyn", berisi - salalyq ministr, arysy - tura respublika preziydentining atyna qaratylghan shaghym aryzy, odan song kýndelikti aqparat betindegi bylghanysh nauqan...»

(«Jarmaq» romanynan ýzindi)

Suret  www.azattyq.org caytynan alyndy

«Erkindik alyp, naryqqa beyimdelgeli kitap ataulydan jerip shyqqan halyq, haq patshagha jaghynudan, aibarly әkimderding qybyn tabu, sasyghan baylardyng kónilin aulaudan basqa tirshilik qamy joq әdeby qauym, nadandyq pen paryqsyzdyq jaylaghan aghymdaghy baspasóz qalay baghalamaq? Áueli "enbekshilerdin" újymdyq narazylyghy, oghan jalghas "ziyalylardyn", berisi - salalyq ministr, arysy - tura respublika preziydentining atyna qaratylghan shaghym aryzy, odan song kýndelikti aqparat betindegi bylghanysh nauqan...»

(«Jarmaq» romanynan ýzindi)

«Qazaq alimanaghy»,  № 4 sany qazaqtyng klassik jazushysy, qazir shetelde túryp jatqan Múhtar Maghauinning shygharmashylyghyna arnalghan. Totalitarly zamannyng qylyshynan qan tamyp túrghan shaqtyng ózinde qazaq mýddesin, últtyng úpayyn týgendeuge atsalysyp, «Alasapyranday»  alyp shygharmany dýniyege әkelgen jazushy songhy uaqytta da qazaq әdebiyetine ýlken ýles qosyp jatqany belgili. Onyng bir ghana «Qypshaq aruy» hikayatynyng ózi talay syrdan habar beredi. Jazushynyng songhy shygharmasy - «Jarmaq». Shetelde jazylghan shygharma qazaq topyraghynda da keninen  taraldy. «Qazaq alimanaghy» kezekti sanynda jazushynyng songhy shygharmasyn tútastay basypty. Bir kitapqa jýk bolarlyq shygharmany tútastay bir nómirge jariyalaudyng ózindik sebebi de bar.Óitkeni Múhtar Maghauin biyl ózining 70 jyldyq mereytoyyn atap ótti. Búl - alimanah újymynyng Maghauinge degen qúrmetinen tuyndaghan izgi niyet.

 


 

«Jarmaq»

(roman)


 

Búl oiqy-shoyqy, shimay-shytyryq jazbalar kópshilik júrt ýshin eleusiz, bәlkim mýlde belgisiz qalamger, shyn mәninde búrynghy-songhy alash ruhaniyatyndaghy eng alyp túlghalardyng biri Iman Qazaqbaydyng arhiyvinen tabyldy. Marqúmmen ejettes dos bolmasaq ta, ara-kidik telefondasyp túratynymyz bar edi, azaly topyraq ýstinde ókinishke әri rizashylyqqa toly eki-ýsh auyz baqúl sóz aittym, jyl uaghy ótpey, beybaq jesiri de dýnie salyp edi, әke jolynan aulaq balalary mynau almaghayyp zamanda tirshilik qamynda ketipti, ala qaghaz betindegi barlyq múrasyna janashyrlyq tanytqan nemere inisi mening qolyma әrtýrli sypattaghy, tura jarym sandyq qoljazba tapsyrdy. Endi sizden basqa eshkimge keregi joq degen. Mýmkin, óziniz qabir basynda aitqanday, qúndy shyghar, biraq bilip, baghalap jatqan júrty qane, әri osynshama kóp jazudy kim aqtaryp, kim saraptamaq. Ózining amanaty da osy. Sizge tabysta degen. Jaghdayy kelse, bir zamanda jaryqqa shygharar, qajet kórse, óz keregine paydalana bersin degen. Anyghy sol. Tym qúrsa, jana bir jazuynyzgha shiykizat retinde kәdege asar, jatyrqamay qabyl alynyz, odan songhy súrauy joq degen. Men, әlbette, búl sózge mәn bermedim, biraq ózim sovettik zamandaghy úly jazushy, tәuelsizdik bastauyndaghy eren túlgha dep riyasyz tanyghan әriptesimning barlyq qoljazba múrasy jelge úshyp, joghalmaugha tiyis edi. Ýlken sharualardyng arasynda ermek, seyil esepti azghana uaqyt bólip, bar qaghazyn bayyptap shyqpaq boldym. Az-maz retke kelgen song tiyesili arhivke ótkizbekpin.

Áriyne, jarty teng qaghazdyng basym kópshiligi, tipti týgelge juyghy - Imannyng búrynghy-songhy ýlkendi-kishili shygharmalarynyng әuelgi qoljazba núsqalary eken. Ár kezde, әrqily qaghazgha, әrtýrli qalam, siyamen týsken, alabajaq, qaraqúrym, qym-quyt tanbalar. Jazuy múnday súryqsyz bolar ma, mening ózimning de qoltanbam onyp túrghan joq edi, al Imandiki tipti soraqy: qúmyrsqanyng izinen beter, jәne ondy-soldy, tura tartqan emes, qighash, kóldeneng salghan, bir sóilemge, keyde sóz, tirkeske әldeneshe oralghan, әuelgi mәtin, keyingi týzetuler men qosymshalar asty ýstine shygha ýimelep jypyrlaghan, syzylghan, qaytadan qalpyna kelgen, qysqartylghan, ýstemelengen, әbden shatysqan, meylinshe matasqan shiyrtpaq. Onyng ózi ortasy basyna shyqqan, basy ayaghyna qayyrylghan, bytysqan júmbaq. Jazuy sonshama jaman bolsa da, men siyaqty ekinshi qaytara, tazalay kóshiru әdetinde joq eken. Men ýshinshi mәrtede - mәshinkege anyqtap basarda keyde óz qolymdy ózim tanymay, daghdaryp otyram, aqyry ýlkeytkish linzamen qarap, әreng aiyram ghoy, al Imannyng jazuy teleskoppen qarasang tanylmastay, әiteuir úzyn-yrghasy boyynsha ghana ajyratatyn siyaqty, jәne ózi emes, әieli basady eken, әriyne, ol da tanymaydy, sirә, Imannyng ózi kómekke kelgenimen, baz-bazynda irkile qinalyp, kóbine-kóp janadan tolghanyp, janghyrta býtindep, jerine jetkizip otyrghan siyaqty. Meniki ne azap - әuelde qyzyq ýshin dolbarlap oqyp kórdim, jariyagha shyqqan núsqasyn bilgendikten ghana; aqyry, qolyma qajetti kitabyn alyp otyryp, qay qoljazbanyng qay shygharmagha tiyesili ekenin shamalap tanyghan edim. Sol jobamen aruaq aldyndaghy amanat dep emes, - óz amanatyma, óz sharuama da uaqytym tapshy, - últtyq mәdeniyetting altyn qazanynyng qamy ýshin, IYmekennin, toptay kelgende on tórt tomgha tartqan tolyq jinaghynyng negizgi qoljazba núsqalaryn saralay iriktep, ret-retimen pәpkilep bóldim. Sodan song Ortalyq Memlekettik arhivke sóz salyp edim. Ondaghy bilgir aghayyndar qatty tanyrqaghan. Eleusiz, belgisiz jazushynyng ortaqol shygharmalary kimge kerek. Sizdi syilaymyz, biraq qabyldaugha negiz joq degen. Bәlkim, óz qoljazbanyzdy ótkizersiz... "Menen góri tәuirirek jazushy tauyp alynyzdar," - dedim qityghyp. "Ol kim?" dep súraghan. "Ol - siz mensinbey otyrghan Iman Qazaqbaydyng últaraghyna jaramaytyn Mýshtar Maqanov!.." - dedim de, әngimeni ýzdim.

Sóitip, Imannyng bar qaghazy mende qaldy. Eshkimge qúny joq, tek maghan ghana kerek eken. Yaghni, dausyz, tolyq, zandy mýlkime ainalghan. Keyin, qol bosaghan bir zamanda zertteu, nemese estelik maqala jazsam paydagha asar dep aldarqatam ghoy ózimdi. Sodan son... qaytadan aqtardym. Týgel emes, songhy, tolymdy, on tórtinshi bumasyn. Men búryn oqyp-bilmegen, biri - kishi-girim romangha juyq, qalghany ortasha kólemdi bes-alty hikayat. Áuelgi shimayymen qosa, keyingi, ras, ýstinen әjeptәuir týzetilgen, әitkenmen tap-taza derlik mәshinke núsqalary da bar. Basqa tomdardan aiyrmasy - kóshirmekten shyqqan ekinshi, ýshinshi danalarymen qosa, negizgi - birinshi danalary. Ádette әuelgi dana, ishpegimen qosa, baspagha ótkiziletin. Kenet... tas tóbemnen Niutonnyng tapqyr almasy qúlaghanday, sanam tars etip ashyldy. Men búryn oqymagham dep túrghan shygharmalardyng bәri de búryn esh jerde jariyalanbaghan, jana dýniyeler ghoy! Jana bolghanda, kýni keshe, osydan azghana búryn ómirden ozghan Imannyng songhy kezende ghana emes, osydan bes, on, bәlkim jiyrma jyl búryn tanbagha týsken, biraq jariyagha jol tappaghan tyng tuyndylary. Tútas bir jinaq. Qayta tirildi degen osy emes pe!..

Joq, tirilmepti. Oilap túrsam, bayaghy jabyq jol sol qalpynda. Búryn josparly irikteu, memlekettik tekseris, sayasy senzura bar edi. Endi... qaltaly qapshyq sheshedi. Kitap shygharu ýshin aqsha tóleuiniz kerek. Qazir qalamger jazghan shygharmasy ýshin almaydy, beredi, yaghny pәlenbay uaqyt boyy tas qoparyp, topyraq qazyp, ýlken be, kishi me, ghimarat salsanyz, sol, qoghamdyq menshikke ótuge tiyis qúrylym, taban aqy, manday terding bodauyna taghy qanshama qarajat júmsauynyz qajet. Júmys jasaghanynyz ýshin aqy beru - eshkim tanyrqamas әdepki oqigha, tabighy zandylyqqa ainalghan. Orta kólemdi kitapqa - ortasha qyzmetkerding eki-ýsh jyldyq jalaqysy. Óz kitaptarymdy әreng saumalap jýrgende, meyli, danyshpan, klassik bolsa da kóldeneng aghayyngha qalay septesersin. Ekinshiden... qaqysyn artyghymen tólep túrsang da, әdepki haltura, ótirik estelik bolsa bir sәri, múnday oraysyz, oqys, ólermen shygharmalardy kim qabyldamaq. At, tonyn tastap, kóilek-dambalsyz túra qashsyn. Jalpaq júrt aldynda abyroydan airylghany eshtene emes, ghúzyrly biylikke jamanatta qalmaq. Jaraydy, aqshasyna qyzyghyp qabyldasyn, tәuekel dep shygharsyn. Biylikke jalghas, qaltasy qalyng alpauyt baspagerge shang júqpaydy eken. Arghy jaghy taghy kýmәn. Erkindik alyp, naryqqa beyimdelgeli kitap ataulydan jerip shyqqan halyq, haq patshagha jaghynudan, aibarly әkimderding qybyn tabu, sasyghan baylardyng kónilin aulaudan basqa tirshilik qamy joq әdeby qauym, nadandyq pen paryqsyzdyq jaylaghan aghymdaghy baspasóz qalay baghalamaq? Áueli "enbekshilerdin" újymdyq narazylyghy, oghan jalghas "ziyalylardyn", berisi - salalyq ministr, arysy - tura respublika preziydentining atyna qaratylghan shaghym aryzy, odan song kýndelikti aqparat betindegi bylghanysh nauqan... Nәtiyjesinde, onsyz da esimi búldyr Iman Qazaqbay qaranghy kórge birjola kómiledi eken. Belgisiz shygharmalardy jaryqqa jetkizu talabynan bas tartugha tura kelgen.

Biraq kónildegi týitkil tarqamaghan. Ozghyn, ózgeshe núsqalardy úmyta almadym. Sodan song oiladym. Men dәp osylay jazsam qayter edi? Meyli, jabyla aryzdansyn, alater bop shapqyndasyn, - qyryq birdene jyl boyghy oibay men attan, pәle men jalagha ýirengen ghaziz bas, nem ketipti, nem ketedi? Tek jazu kerek. Jazayyq, jariyalayyq, odan songhysyn kóterip alamyz. IYә, aitasyn. Jazu... jazu bolghanda, sypyra siltegen joydasyz ótirik emes, tonqanday tependegen jaydaq jauyr da emes. Tipti, kóldeneng kisining ózi sýisiner, suyryla shapqan sýiriktey túlpar da emes. Eshkim minip, týspegen, bas-asau tarpan, jelmen jarysa, qiyadan ótip, qúzgha salghan taghy. Yaghni, ýirenshikti qalyptan tys, alymdy, arda-búla ýlgiler. Kýni-týni oiladyq, alasúra qiyaldadyq. Tap... padyq. Qúryqqa ilingenning bәri shamaly. Anau - qisynsyz, mynau - qiyali. Áne bireu - kóterem, mine bireu - qúr kóbik. Eshkimning týsine kirip, óninde kórmegen ózgeshe sujet oilap tabu mýmkin emestey. Búldyry týgili elesi joq. Sen ýshin. Al Iman tapty ghoy... Dәl sol sәtte managhy Niutonnyng qúrt jep, sabaghynan mezgilsiz ýzilgen kókshil almasy emes, bayaghy ózimizding alqyzyl aport shyqyr etip, biteu, jalpaq tóbeme soqpay, tura ashyq auzyma kelip týsti. Evrika - taptyq! Neshe myng jyl boyghy júmbaq bolsa da, qazir mektep oqushysyna deyin belgili әlemdik tartylys zanynan da onay eken. Op-onay. Men ýshin Iman oilanyp, jasap, qalyptap ketipti ghoy. Biraq óz atyna bekite almady, ghylymda onday jaghdaylar bolghan, kim aldymen qamtysa, ataq soniki. Sonda men bәsire enshime súrausyz, talassyz, birjola berilgen tórt qadaq qoljazbany nege sýrlep otyruym kerek? IYә, shamalap túrsyz, óz atymnan, ózimning jazghanym retinde jariyagha shygharam. Siz oilaghanday, IYmekene obal emes, sauap. Birinshiden, eshqashan jaryqqa jetpeytin, yaghny joq esepti, belgisiz dýniyelerge jana ghúmyr syilaymyn. Al qas qalamger ýshin eng bastysy - ataq, abyroy emes, jazghanynyng júrt aldyna jol tabuy. Ekinshiden, óz basyn arylmas daugha qaldyrar pәle-jaladan arashalap әketem. Ýshinshiden men - aldymen memlekettik baspada, sodan song jastar alimanaghynda, qaytadan baspada, aqyry әdeby juan jurnalda, jinaqtap kelgende, jarty ghúmyr - tura otyz jylgha juyq úzaq uaqyt boyy tejeusiz tóre boldym, Imannyng әuelde eshkim mensinbegen, keyingi júrt jappay ýrikken ghajayyp shygharmalarynyng basym kópshiligi mening qolymnan ótti, qoldadym, qorghadym, eng bir qiyn sәtterinde sýiesin, demesin boldym, bizdiki paryz deseniz de, oniki - qaryz, endi onsyz da dalada qalatyn, makulaturagha ótkizbese de, qoqysta tozatyn bir kitabymen bar boryshynan qútylady. Bәrin jinaqtap qoyghanda, jalghyz-aq dәiek: ótti - bitti, endi oghan bәribir. Yaghni, men ne qylsam da aiyby joq. Jete me? Jetpese, bizding aqtyghymyzgha, adaldyghymyzgha әldenendey kýmәniniz qalsa, bәribir kimning jazghanyn, kimning kóshirgenin aiqynday almaysyz, endeshe, bizding manadan bergi bar lepesimizdi әdepki kórkemdik tәsil dep tanugha tura keledi. Búdan búryn da kitap oqydynyz, bilesiz, Men degenning bәri - men emes, Ol degenning bәri - ol emes. Ol degen - men, Men degen - ol. Jazghan - ózim, jariyalap otyrghan da - ózim. Al kezekti oibay-sýren, aryz-attannyng dýbiri... bizge jetpeydi. Men qazir alys shet el - Ortalyq Europagha qonys audargham. Búl hikayat ta sonda jazylyp, sonda kitapqa shyqqan. Sizge jetip otyrghany - kólenke, kóshirmesi ghana.

Búl hikayat dep jekeshelep otyrghanym - Imannyng túiyq kezde jazghan, bizde dayyn túrghan ospadar shygharmalarynyng әuelgisi ghana. Eng beykýnә, jenili. Ótken, bizding júrt kýni býginge deyin ókire jylap, óksy joqtap jýrgen sovettik tәrtip jýiesine qayshy derlik anau-mynau pәleketten ada. Býgingi egemen tajal, jetesiz jebirlerge de tikeley qatyssyz. Biz sóz basynda bopsalaghanday, shytyrmany, shataghy jәne joq. Onay jazylghan, onay oqylady. Qajyp oqysanyz, jazyghy sizde emes, qalay jylasanyz da qaytyp kelmes sovettik oqu jýiesindegi jalpaq júrtyn eski ertegimen jana zamangha búidalap әkelgen jazushylar qauymynda. Biraq biz, joghary bilimi bolar, bolmas, qarapayym qazaqtyng zerdesine senemiz. Myna bizdi abyroy, ataqqa jetkizgen - anau, tanymy tómen әdebiyetshi, әriptes qauym emes, búzylmaghan talgham, ózindik payym, parasaty bar osy Siz bolatynsyz. Biz, senersiz, senbessiz, aittyq jәne qaytpaymyz - dayyn túrghan beymәlim bir top sony tuyndylar ishindegi eng jenilin, zilsizin tandap aldyq ta, on bes-jiyrma kýn qyzyqtap otyryp, sol qalpynda kóshirip shyqtyq. Endigi kezektegi bar sóz Imangha tiyesili.

Aytpaqshy, hikayatymyzdyng әuelgi, tuma atauy - "Qily taghdyrlar" eken. Odan song "Kólenke", "Synar", "Astar"... Aqyry "Sýlde". Biz eshqaysysyn maqúl tappadyq. Bәri de jón, biraq taqyrypty tolyq qamtymaydy. Sondyqtan óz tarabymyzdan basqasha ataudy jón kórdik. "Jarmaq." Yaghni, býtinning bólshegi. Ekinshi jarymy. Sóitip, ejelgi tilimizdegi taghy bir zattyq atau qayta tirildi. Eng bastysy - jana shygharmagha óz ýlesimizdi qostyq. Bar ózgeris te sol ghana. Qalghany, taghy da aitayyn, alghashqy jazylghan qalpynda. Tek shygharma atauy men osy bastapqy, týsindirme tarau ghana bizge tiyesili. Uaqyt tauyp, tóziminiz jetip, aqyryna deyin oqyp shyqsanyz, týgelimen bizge tiyesili bolady. Jәne Sizge.

 

Al, kettik...

 

 

"Jarmaq" romanynan ýzindi

 

 

«Abay-aqparat»

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2025
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2442
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2030
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1587