Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 3531 0 pikir 30 Qazan, 2010 saghat 13:41

ÚLY JÝZ QAZAQTARYNYNG ANYZ-ÁNGIMELERI

Úly jýzding qyrghyzdary ózderining tegin kóne monghol halqy ýisinderden1 taratady, týp atamyz dep Shynghys hannyn2 zamandasy Mayqy biydi3 [sanaydy].

Úly jýzding qyrghyzdary ózderining tegin kóne monghol halqy ýisinderden1 taratady, týp atamyz dep Shynghys hannyn2 zamandasy Mayqy biydi3 [sanaydy].

Qyrghyzdardyng ózderining shyghu tegi jayly jәne ýsh jýzge birigui turaly týsinikteri búlynghyr. Bireuleri qyrghyzdar Esil dalasynda adasyp ketken noghaylardan tarady deydi. [Ózgeleri] ata-babalarymyzdyng eshqanday ru-taypasy bolmaghan, keng dalada shegen4 dep atalatyn ózge dindegi halyqtan әiel alghansha kóship qonyp jýrgen deydi. Noghaylyqtar músylman, al olardyng әieli dinsiz bolghandyqtan, olardan ósip óngen qyrghyz halqynda, olardyng dininde de ekeuining qospasy kezdesedi. Búl anyzdyng astarynan týrkistandyq yqpal bayqalady jәne qyrghyzdar solardyng aituyna sýienetinin aitu kerek. Ózbekter osylay dep aitady jәne Qapaldan da osylay dep estidik. Kelesi anyz, shamasy, Orta Aziyalyq músylmandardyng diny yqpalynan tusa kerek. Orta jýzding týp atasy Múhammed5 Mústafa payghambardyn  (s. gh. s.) sahabasy*1 bolghan eken. Jәbireyil perishtening kómegimen ózining kóp keshikpey búl dýniyeden attanatynyn bilgen payghambar júmaqta hor qyzdarynyng ortasynda mәngi baqy demalu ýshin ózining dostary men joldastaryn shaqyryp, osyny aityp, eger bireudi ókpeletsem keshirinder depti. Barlyghy jylap bylay deydi: «Sen Allanyng dosysyn, sen eshkimdi ókpeletken emessing degende, Ókse6 esimdi bir sahaba «payghambar bir qalany qorshaghan kezde kinәsiz arqamnan úrdy», - deydi. Payghambar óz qatesin esine týsirip, arqasyn tosady. Ábu Bәkir7, Omar8, Osman9, Áliy10 jәne ózge sahabalar Ókseden rayynnan qayt dep qatty ótinedi. Ókse esh nәrse estigisi kelmey, halyqtyng qarghysyna qaramay, qolyna qamshy alyp Allanyng sýiikti qúlyna kelip, qasiyetti arqasyn ashuyn súraydy. Payghambar syrt kiyimin sheshedi. Óksege keregi de sol bolatyn. Ol payghambardyng arqasynda qúdaydyng móri bar ekenin biletin, oghan erni tiygen adam tozaq otyna týspeytin edi. Ókse úrudyng ornyna, basyn iyip, arqasynan sýiip ornyna qaytady. Biraq payghambargha qolaysyzdyq tudyrghany ýshin jәne kópshilikting qarghysynan Qúday ony jәne úrpaqtaryn qanghybas qylady. Sonymen qosa tarshylyq kórmeudi mandaylaryna jazady. Sol [Ókseden] býkil halyq pen [ýisinderding atasy] taraydy.

Úly jýz [qyrghyzdary] ýisinderining týp atasy dep, Mayqygha deyin kóp uaqyt búryn ómir sýrgen Tóbeydi*2 [de] sanaydy. Anyz boyynsha, Tóbeyding tórt úly bolghan: Kóiildir11, Mekiren12, Mayqy jәne Qogham. Kóiildirden qatghamdar  taraghan jәne keyinnen [XV XVI ghgh.] jana halyq ózbekterding qúramyna engen [qataghandar]13 - [ózbekterdin] basty ruy). Mekirennen taraghandar belgisiz, al Mayqydan ýisinder taraghan. (Qogham) qanlylardyn14  atasy bolghan, Mayqynyng úly Abaq, bәibishesinen Bәidibek atty úly bolghan, ekinshisinen ... jәne kýninen ..., Baybektin*3 ýlken úly - Sary, ekinshisi - Joryqshy, ol ekinshi әielinen tughan, qyrghyzsha әuliye, kiyeli bolghan. Joryqshynyng ýsh úlynan: birinshisi Albannan15- albandar , ekinshisi Dulattan - dulattar16, jәne Suannan - suandar17 taraghan. Merkes ... atasy, onyng eki úly bolghan: Shumanaq pen Suamanaq18. Abdagtyn*4 eki úly: Sary jәne Shebel bolghan. Sarynyng eki úly bolghan: Sýierqúl jәne Taubazar*5; Shebelding balalary ... dep atalghan, al Mayqynyng balalary Abaq19 degen jalpy atpen atalady. Jýzge berilgen ýisin atauy kóbinese tek ýisinderge [qatysty], biraq tek sol ýisinderding ózderine ghana qatysty dep anyzda aitylmaydy20. Úly jýzding anyzdary boyynsha, olar [mongholdargha] deyin jeke halyq bolghan, al Mayqy by Shynghys handy han kóterude saylaugha qatysqan.

Al olardyng [ýisinderdin] [qazaq] halqynyng qúramyna qosylghangha deyingi jayly olar bylay aitady: Altyn Orda21 men Shaghatay22 úlysy  [qúlap], alauyzdyq rulardyng birligen búzyp, biylikti ústap, qogham jayly oilaytyn eshkim bolmady, әrbir ru óz qamyn oilauy tiyis boldy, sonda Esil dalasynda halyq jiylyp...

Qarttar noghay degen atau kóshpeli [dala] tatarlardy jartylay kóshpeli tatarlardan ajyratu ýshin qoldanghan desedi. Noghayly, ózbekter*6... olardy noghay dep ataghan.

Shynynda da... osydan keyin noghay - «iyt» degendi kóshpendilerge olardyng qandastary Altyn Ordada Ózbek23 han  túsynda jәne [Shaghatay úlysynda] [Tarma Shyryn]24 han túsynda músylmandyq qabyldaghan song jәne... eski yrym-nanymdargha sengishtigi ýshin úlystyqtardy it dep atasa kerek degen gipoteza jasaugha bolady.

Qazaqtarda, naymandar men qyrym noghaylarynda músylmandyq*7 qaldyqtary әli de [kýshinde] [boldy] osy kýnimizge deyin uaqyt ony joyyp jibere almady. Búl halyqtyng ary qarayghy ordalar retindegi tarihy taghdyryna kelsek, anyz bylay deydi: [Esim hangha]25 deyin (1636 j.) barlyq jýz [biriktirilip], olar bir hangha baghyndy. Ýi[sinder]... Shudyng arghy betinde jәne han ordasyna*8 jaqyn jerden oryn teuip, ... hannyng [qasynda boldy]. [Qataghan] hany [Túrsynnyn]26 túsynda olar hanmen birge Tashkentti aldy.

ÚLY JÝZDING

MAQAL-MÁTELDERI*1

 

 

اوتكر پچاق قینغه قاس، اوتروك سوز جانغه قاس.

Ótkir pyshaq qyngha qas, ótirik sóz jangha qas.

جاوداه قالغان بلبل دان، ایلکا قایتقان ایت اوزده.

Jauda qalghan búlbúldan elge qaytqan it ozdy.

اولکان ارستان دان تری ایت یخشی.*2

Ólgen arystannan tiri it jaqsy.

ساقلانغانده خدای ساقـتـار

Saqtanghandy qúday saqtar.

ایرنی خدای ساقـتایدی، ایتوکتی نال ساقـتایدی.

Erdi qúday saqtaydy, etikti nәl saqtaydy.

اوزنك بلمه، یلکانننک تـلن المه.

Ózing bilme, bilmegenning tilin alma*3.

ماقـتانغانننك کوتی چاق.

Maqtanghannyng kóti shoq*4.

مورن یوق بولسه، ایکه کوز برین بری چوقـویده.

Múryn joq bolsa, eki kóz birin-biri shúqidy.

اتا کورکان اوق جونار، انا کورکان5* تون پـیـچار.

Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher.

پادشاه بولسام مای جیار ایدوم.

Patsha bolsam, may jiyar edim.*6

کوب سوز بوق سوز، از سوز راست سوز.

Kóp sóz - boq sóz, az sóz - ras sóz.

اسقما قارغه، توسارسن توزغه.

Asyqpa qargha, týsersing torgha*7.

یاخشی منان یولداس بولسانك یتارسن مرادغه،

یمان منان یولداس بولسانك قالـرسـنك اویاتـقه.

Jaqsymenen joldas bolsan, jetersing múratqa,

Jamanmenen joldas bolsan, qalarsyng úyatqa.

بلکاننك قایده، بلماستکته کیـچرماسانك.

Bilgening qayda, bilmestikti keshirmesen.

سوسز جرده قامس یوق، ازغان ایلده نامس یوق*8.

Susyz jerde qamys joq, azghan elde namys joq.

اوچکان یانبایده، اولکان ترلمایده.

Óshken janbaydy, ólgen tirilmeydi.

.قامقا تون ده، چوبراك بولار توزغان سون*9

Qamqa ton da shýberek bolar, tozghan son.

تویه قاچب جوکتان قوتولمایدی.

Týie qashyp jýkten qútylmaydy.

زمان یمان بولسه قودانك کتار، مالنك کیتسه باسنك برکا کتار.

Zaman jaman bolsa, qúdang keter, malyng ketse, basyng birge keter.

توتی قوش بوین کوروب سرلانادی، ایاغـن کوروب قورلانادی.

Toty qús boyyn kórip syrlanady, ayaghyn kórip qorlanady.

اویات کمده بولسا، ایمان سوندا.

Úyat kimde bolsa, iman sonda.

یاسنك قرققه کلکان سونك ایاغـنکا چدار تـوسار.

Jasyng qyryqqa kelgen son, ayaghyna shider týser.

کوب جیـیمن دیکان از جیـیدی، از جیـیمن دیکان کوب جیـیدی.

Kóp jeymin degen az jeydi,

Az jeymin degen kóp jeydi.

عقل داریه ایکان، کونکل دولدول ایکان.

Aqyl dariya eken, kónil dýldýl eken.

تویماسقه برمه، تولماسقا قویما.

Toymasqa berme, tolmasqa qúima.

الپ انادان تووادی، ات بیـیه دان تووادی.

Alyp - anadan tuady, at - biyeden tuady.

اق سونکقار اتـقه عاشق، کویکون تای جیمکا عاشق.

Aq súnqar atqa ghashyq, kýikentay jemge ghashyq.

ایتگنك تار بولسه، دنیانك تنچلغنان نه فایده.*10

Etiging tar bolsa, dýniyening tynyshtyghynan ne payda.

ايقو جانـننك تنیچی، ایمان جانـننك قوانچـی.

Úiqy - jannyng tynyshy, iman - jannyng quanyshy

قوس ات منان قول کوبایادی، قوزی سی منان قوی کوب کورنادی.

Qos atpenen qol kóbeyedi, qozysymen qoy kóp kórinedi.

تویغاندان قورساق جارلمایدی، قوانغاندان مانکدای جارلمایدی.

Toyghannan qúrsaq jarylmaydy, quanghannan manday jarylmaydy.

باسقه بلا قایدان؟ - تـلدان.

Basqa bәle qaydan? - Tilden.

مزکل سز تانك اتبایدی، وقت سز جان چـیقبایدی.

Mezgilsiz tang atpaydy, uaqytsyz jan shyqpaydy.

 

I. A. Bardashyov myrzanyng

qyrghyz maqaldary jinaghynan.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2111
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2523
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2219
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1626