Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 20302 0 pikir 30 Qazan, 2010 saghat 13:51

KIYIZ ÝY

Kiyiz ýy (onyng qúrylymy, ishki bezendirilui). Qyrghyz-qaycaqtar- dyng ýii onyng kóshpeli ómirine ynghayly: ortasha kólem men salmaqtaghy kiyiz ýidi bir týiege artugha bolady. Ol keregelerden, jinishke uyqtar men birneshe kiyiz jabdyqtardan túrady. Birinshisi ýiding negizi, al ekinshisi suyq pen ayazdan qorghaydy. Kiyiz ýiding aghash qúramy ýsh bólikten túrady: kerege, uyq jәne shanyraq. Tómengi bólik nemese kerege - týiisken jerleri qayyspen baylanghan, kóshuge kiyiz ýidi jyqqanda jenil jinalyp, tikkende keriletin torkóz aghashtar. Kiyiz ýiding kólemi ekiden segiz keregege deyin barady1, olardy biriktire baylaghanda qanat dep atalady.

Uyqtar nemese iyilgen ýshkir aghashtar kiyiz ýiding kýmbezin qúraydy, olardyng tómengi jaghy keregege baylanady, al jogharghy ýshkir jaghy kiyiz ýiding tóbesi - shanyraqtyng janynan jasalghan tesikterge engiziledi.

Shanyraq dep birneshe dogha etip iyilip, kóldeneng shybyqtarmen bekitilgen aghash dóngelekti aitady. Ol kiyiz ýiding jaryq kiretin jәne týtin shyghatyn tesik qyzmetin atqarady. Ol qajetinshe ashylyp nemese qymtalyp otyratyn kiyiz týndikpen jabylady.

Kiyiz ýy (onyng qúrylymy, ishki bezendirilui). Qyrghyz-qaycaqtar- dyng ýii onyng kóshpeli ómirine ynghayly: ortasha kólem men salmaqtaghy kiyiz ýidi bir týiege artugha bolady. Ol keregelerden, jinishke uyqtar men birneshe kiyiz jabdyqtardan túrady. Birinshisi ýiding negizi, al ekinshisi suyq pen ayazdan qorghaydy. Kiyiz ýiding aghash qúramy ýsh bólikten túrady: kerege, uyq jәne shanyraq. Tómengi bólik nemese kerege - týiisken jerleri qayyspen baylanghan, kóshuge kiyiz ýidi jyqqanda jenil jinalyp, tikkende keriletin torkóz aghashtar. Kiyiz ýiding kólemi ekiden segiz keregege deyin barady1, olardy biriktire baylaghanda qanat dep atalady.

Uyqtar nemese iyilgen ýshkir aghashtar kiyiz ýiding kýmbezin qúraydy, olardyng tómengi jaghy keregege baylanady, al jogharghy ýshkir jaghy kiyiz ýiding tóbesi - shanyraqtyng janynan jasalghan tesikterge engiziledi.

Shanyraq dep birneshe dogha etip iyilip, kóldeneng shybyqtarmen bekitilgen aghash dóngelekti aitady. Ol kiyiz ýiding jaryq kiretin jәne týtin shyghatyn tesik qyzmetin atqarady. Ol qajetinshe ashylyp nemese qymtalyp otyratyn kiyiz týndikpen jabylady.

Kiyiz ýiding syrtyna jabatyn kiyizding týrleri әrqalay, sondyqtan ataulary da әrtýrli. Keregeni jabatyn tómendegi kiyizder tuyrlyq dep atalady, uyqtyng ýstine jatatyn kiyizder ýzik, al shanyraqqa jabylatyn tórtbúryshty kiyiz týndik dep atalady. Janbyrly kýni kiyiz ýiden týtin shyghu ýshin týndikti baqanmen, yaghny syrghauyldan jasalghan úzyn syryq aghashqa, onyng bir búryshyn ishten ilip, jeldi qalqalap, yq jasap kóteredi. Astaryna toqylghan shy salynghan shaghyn úzyndau kiyiz esikti jauyp túrady. Ýy jyly bolu ýshin kerege men tuyrlyqtyng arasyna týrli-týsti jýnmen toqylghan shy ústaydy.

Kiyiz ýidi tigu - qaysaq әielderining isi. Ony tigu qiyn emes: keregeni baylap, shanyraqty uyqpen kóteredi, syrtynan kiyiz jabady, eki arqanmen bastyryp, keregening shetine esikti baylaydy - bar júmys osy.

Kiyizderding sheti tarqatylyp ketpes ýshin jiyekteledi, yaghni, toqylghan jippen kómkeriledi, al ýzikting tómengi sheti - erekshe myqty jippen, keyde mauytymen tigilip, әr týrli oy-órnekpen kómkeriledi, osylarmen birge ýzikti kiyiz ýiding aghashyna myqtap bekitetin qyzyl jýnnen toqylghan basqúr kiygiziledi. Keyde esikting jaqtauy eki jaghynan sýiekten oiyp jasalghan beynelermen nemese qanyltyrgha bastyrghan әshekeylermen órnekteledi. Bay qaysaqtar kiyiz ýiding ishin tashkenttik jibekpen bezendiredi; múnday taza, әdemi kiyiz ýiler әdette úzatylatyn qyzgha jasau retinde beriledi, ony otau dep ataydy, olardy qysta ystanyp ketpes ýshin qúrmaydy, tek jazda ghana, onyng ózinde asa syily qonaqtar kelgende kóruge bolady. Múnday erekshe kiyiz ýiding ortasha baghasy 200-400 qoygha ten. Aq kiyiz ózge týsterge qaraghanda artyq sanalady.

Kerege, uyq, shanyraq qaynatylghan josamen boyalady. Borandy kýnderi jel jyghyp ketpes ýshin shanyraqqa ýiding ishinen úzyn tayaqtar tireledi. Olar baqan dep atalady.

Endi kiyiz ýiding ishine ýnileyik. Erli-zayyptylardyng tósegi esikting ong jaghynda nemese esikke qarama-qarsy ornatylady, barlyq dýniye-mýlik kilemde nemese orystyng qyzyl sandyghynyng ýstine tósekting ong jaghyna jinalady, syily qonaq kelgende, ýstine ýlken jibek kilem jabady. Qúrmetti qonaqtardy otyrghyzatyn oryn tósekting bas jaghy túsynda.

Qymyz qúiylghan saba men ony pisuge arnalghan pispek, yaghny tayaq alysyraq, tósekting ayaq jaghyna ornalasady; ydys-ayaqtar ong jaqta jeke qoyylyp, beti shiymen qalqalanady. Qaru-jaraq tósekting ýstine ilinedi. Ásirese, kýz ailarynda shanyraqqa sýrleuge qoyylghan jylqy eti, qazy, qoy etin kóre alasyz (olar turaly keyinirek aitamyz) sonymen birge, qymyzgha arnalghan jana torsyqtar, kónekter, maygha arnalghan ýrlengen qaryn men airan qúyatyn teriler bolady.

Keregeden orystyng mys legeni men oghan ynghaysyz bekitilgen temir shyghyrshyqty, uyqqa ilingen qamshy men ojaudy kóruge bolady. Túrmysy qarapayym jәne kedey qyrghyzdardyng kiyiz ýii tipten retsiz: onda qonaqtargha arnalghan qúrmetti oryn joq, ony dәuletti qazaqtyng ýiindegidey bayqay almaysyz. Jerge kiyiz tóselgen, al tórde kiyiz ýstine tóselgen kilem joq. Kedeyding ýiinde barlyq jerde qalay bolsa, solay - týtinnen qarayyp ketken shanyraqtan bastap, ýnemi jaqqan ottan kýiip ketken oshaq ornyna deyin salaqtyq bayqalady.

Kiyiz ýidi tolyqtyrugha ózining әdettegi orny ot janatyn jerden eshqashan týspeytin shaygha arnalghan shәinek nemese dәret alugha arnalghan qúman.

Qyrghyz-qaycaqtarda qos nemese júlym ýy dep atalatyn taghy bir kiyiz ýy týri bar. Ony jylqyshylar nemese joryq kezinde qoldanady, múndayda ol atqa artylady. Qostar az kezdesedi, eger auylda keyde qos kezdesse, ol saudagerdiki boluy mýmkin. Qostyng kiyiz ýiden ereksheligi - uyqtary tik jәne shanyraghy bolmaydy, tóbesi ýshbúryshtanyp bitedi, uyqtyng tómengi jaqtary jip ornyna ilmegi bolady, ol keregening basyna kiygizile salynady, qostyng keregesi ekeuden aspaydy.

Qosty keruenmen jýrgende óte ynghayly dep sanaghan saudagerler qoldanady.

Kiyiz ýiding qalmaq ýy dep atalatyn ýshinshi týri bar. Atauynan kórinip túrghanday, búl ýy qalmaq torghauyttardan kelgen. Búl qalmaq ýy nemese torghauyt ýy qaysaq kiyiz ýiinen uyqtarynyng úzyndyghymen jәne az iyilgendigimen, shanyraghy besten tórt bólikten kóp emestigi-men erekshelenedi jәne búl kiyiz ýy kóbinese konus pishinde bolady.

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2103
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2517
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2202
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1624